Ważne daty

Georgiki

Pałac Febusa

Regia Solis erat sublimibus alta columnis,
clara micante auro flammasque imitante pyropo,
cuius ebur nitidum fastigia summa tegebat,
argenti bifores radiabant lumine valvae.
materiam superabat opus: nam Mulciber illic
aequora caelarat medias cingentia terras
terrarumque orbem caelumque, quod imminet orbi.
[…] Purpurea velatus veste sedebat
in solio Phoebus claris lucente smaragdis.
a dextra laevaque Dies et Mensis et Annus
Saeculaque et positae spatiis aequalibus Horae
Verque novum stabat cinctum florente corona,
stabat nuda Aestas et spicea serta gerebat,
stabat et Autumnus calcatis sordidus uvis
et glacialis Hiems canos hirsuta capillos.

Tłumaczeniemcebcbf837ecb396b_0000000000009Tłumaczenie

RXlOnU2ZD7FVb1

Obraz autorstwa Louisa Laguerre pod tytułem „Apollo i Faeton” przedstawia scenę aniołów i innych stworzeń legendarnych, które przemierzają przestworza. W centrum obrazu widoczne jest wschodzące słońce, obok którego znajdują się dwa anioły. Widoczny jest też Apollo, który został przedstawiony jako młody mężczyzna ubrany w różowe szaty, dotyka on czoła półnagiego Faetona, który przepasany jest niebieską szatą. Całej scenie przyglądają się anioły i inne stworzenia. Niżej widoczny jest koń oraz rydwan, którym za chwilę będzie kierować Faeton.

QUOD VETUS URBS COLUIT, NUNC NOVA VILLA TENET

„Co czcił Rzym, to teraz ma w swej pieczy Nowa Willa” – taki napis umieszczono nad wejściem do pałacu króla Jana III Sobieskiego w Wilanowie. Tu się czciło dawne cnoty i ideały. Z fasady w dół spoglądali antyczni bogowie – od strony dziedzińca głównego – Pallada , a właściwie rzymska Minerwa, od strony ogrodu – Apollo. Podporządkowano im znacz‑ną część programu dekoracyjnego pałacu.
Apollo Febus (Świetlisty), symbol potęgi, doskonałości i siły, obdarzony przenikliwym umysłem, symbolizował Jana III. Obok tego ideału dobrego monarchy stały Muzy. Apollo – jak pisze w „Przemianach” rzymski poeta Owidiusz – stał na straży harmonii kosmosu:

Na tronie od szmaragdów lśniącym się bez końca,
Siedział w szkarłatnej szacie bóg światła i Słońca.
Z obu stron wkoło niego był Wiek, Rok, Miesiące,
Dzień i Godziny w równych odstępach stojące…

(Źródło: Owidiusz, Przemiany, Warszawa 1995, przekł. Bruno Kiciński, s. 40)

Ten właśnie fragment „Metamorfoz” mógł natchnąć twórców dekoracji wilanowskiej, by stworzyć tu siedzibę Feba‑Sobieskiego, który jest twórcą ładu i harmonii w swoim królestwie, patronem nauk i sztuk oraz strażnikiem i obrońcą swoich poddanych Rzeczpospolitej Obojga Narodów.

RwWyoSeBM3y5b1

Fotografia nieznanego autora przedstawia pałac Jana III Sobieskiego w Wilanowie. Jest to budynek w stylu barokowym. W centrum widoczne jest wejście do budynku, a po lewej i prawej stronie widoczne są skrzydła pałacu. Przed budynkiem widoczny jest duży trawiasty plac. Fotografia została wykonana w jasny i bezchmurny dzień.

W centrum pałacu znajduje się Wielka Sień, której wygląd znacznie się zmienił od czasów króla Jana. Na suficie nie ma już malowidła przedstawiającego Apollina, który zwycięża ciemność nocy, pozostały za to alegorieAlegoriaalegorie czterech wiatrów oraz czterech żywiołów: Wody, Powietrza, Ziemi i Ognia, których znaczenie było złożone – z jednej strony symbolizowały uległość wobec majestatu króla, z drugiej cnoty królewskie (czystość, roztropność, niezależność i nieugiętą cnotę).

RpHQ0qZup974g1

Fotografia nieznanego autora przedstawia rekonstrukcję Wielkiej Sieni Pałacu Jana III Sobieskiego. Sala zdobiona jest kolumnadą, w centrum stoi rzeźba Króla Jana III pozującego na koniu. Na ścianach pomieszczenia widoczne są liczne płaskorzeźby, a na suficie widoczny jest fragment fresku. Ściany mają fakturę marmuru.

Cnoty królewskie zostały tu wyobrażone także wprost. Naprzeciwko wejścia stał monumentalny pomnik Jana III jako pogromcy Turków. Posąg był wzorowany na znanych wizerunkach malarskich i rzeźbiarskich Aleksandra Wielkiego i cesarza Konstantyna. Król został tu przedstawiony niczym antyczny heros: w zbroi, szyszaku, a napis umieszczony na podstawie posągu sławił jego cnotę, sławę i władzę.

R1FBbKNsNswkH1

Ilustracja przedstawia rzeźbę „Pomnik konny Jana III” nieznanego autora. Król jest w zbroi pochodzącej z czasów starożytnego Rzymu. W ręku króla znajduje się buława. Koń na którym siedzi Sobieski taranuje dwie półnagie osoby. Rzeźba znajduje się w pomieszczeniu. Nad rzeźbą widoczne są płaskorzeźby przedstawiające postacie z gałązkami lauru.

Po obu stronach Wielkiej Sieni znajdowały się apartamenty królewskie ozdobione plafonami przedstawiającymi cztery pory roku. Owidiusz w kolejnym fragmencie ks. II „Przemian” pisze, tuż obok Apollina oprócz Wieku, Roku, Miesięcy, Dnia i Godzin znajdowały się:

… młoda Wiosna w kwiaty ozdobna i hoża,
I nagie Lato z wieńcem splecionym ze zboża,
Jesień tłocząca stopą słodkie winogrona
I lodowata Zima śronem ubielona.

Owidiusz, Przemiany, Warszawa 1995, przekł. Bruno Kiciński, s. 40–41

Po prawej stronie Wielkiej Sieni znajdowała się Antykamera Króla. Na jej suficie malarz Jerzy Siemiginowski umieścił alegorię Zimy (łac. Hiems). Pośrodku plafonu znajduje się władca wiatrów Eol, gdy je karci i nad nimi panuje. Oglądając to uosobienie króla, który poskramia spiskujących i wichrzycieli, warto obejrzeć także dekorację fryzu. Odnajdziemy tu dowody żywej obecności Georgik Wergiliusza, które tak jak utwory innych poetów epoki augustowskiej kształtowały ziemiańsko‑szlacheckie ideały życia dawnych Polaków.

R159O0DXmdubf1

Fresk pod tytułem „Zima” autorstwa Jerzego Eleutera Szymonowicza-Siemiginowskiego. Przedstawia scenę na której znajduje się grupa osób. Górna część fresku przedstawia trzy młode postacie, które się bawią. Jedna z nich huśta się na gałęzi drzewa, obok młody mężczyzna polewa wodą z miski starego mężczyznę siedzącego w bali. W centrum fresku widoczny jest lecący mężczyzna w podeszłym wieku o atletycznej budowie ciała. Jest on nagi, i ciągnie za sobą czerwoną pelerynę. Ma on długie siwe włosy oraz średniej długości brodę, na jego głowie znajduje się korona. U dołu fresku widocznych jest pięciu mężczyzn. Czterech z nich znajduje się przy skale, są to upadłe anioły, które więzione są za swoje czyny. Na ich twarzy widoczne jest przerażenie, ponieważ dostrzegli lecącego do nich mężczyznę w koronie. Z prawej strony widoczny jest młody chłopiec, który napełnia naczynie wodą.

W Antykamerze Króla znalazły się sceny zajęć zimowych: tańce wiejskie, przygotowanie narzędzi, przędzenie i tkanie oraz polowanie. Każdą z nich opatrzono cytatem z Georgik Publiusza Wergiliusza Marona. Szczególnie ważne są słowa zaczerpnięte z ks. I (145–146):

Tum variae venere artes, labor omnia vicit
improbus et duris urgens in rebus aegestas.
Rodzą się i rzemiosła: zaciekła zdobywa
Wszystko praca, potrzeba, bieda uporczywa.

(Wergiliusz, Georgiki, przekład A. L. Cerny, Warszawa 1956, s. 24)

Rao2VCIwGAQOv1

Fresk autorstwa Jerzego Eleutera Szymonowicza-Siemiginowskiego pod tytułem Przygotowanie narzędzi rolniczych. Scena podzielona jest na dwie części. Z lewej strony fresku widoczna jest kobieta w średnim wieku ubrana w brązową suknię, na jej głowie widoczna jest biała chusta, która przygotowuje posiłek dla rodziny. Obok niej widoczne są dzieci – chłopiec bawi się z psem, a dziewczynka bawi się lalką. Z prawej strony fresku widoczni są mężczyźni tworzący narzędzia rolnicze, między innymi motyki.

Po lewej stronie Wielkiej Sieni znajdowała się Antykamera Królowej. Tu króluje Jesień (łac. Autumnus), która ma postać dojrzałej kobiety. Róg obfitości zastąpił kosz, z którego wysypują się owoce. Przedstawiono tu bóstwa urodzaju: boga Wertumnusa, symbol przemian i ludzkiej myśli, i nimfę Pomonę, dzięki którym dojrzewały sady. Obok nich bawią się satyry, putta, w górze widzimy znaki zodiaku, wiatry i deszcze. Pomona to alegoria królowej Marysieńki, która wraz z królem troszczy się o pomyślność i dostatek Rzeczpospolitej.

Fryz przedstawia zaś jesienne prace rolników: podbieranie miodu z ula, badanie ziemi pod uprawę winorośli, wypalanie ścierniska i orkę. Towarzyszą im frazy z Georgik, np. cytat z ks. IV (102–103):

Dulcia mella premes, nec tantum dulcia quantum
Et liquida et durum Bacchi domitura saporem.
Wyciśniesz słodki miód, nie tyle słodki,
ile obezwładniający i cierpki smak Bakchusa.
(Wergiliusz, „Georgiki”, przekład A. L. Cerny, Warszawa 1956, s. 76)

RDYtwAF2wNlY31

Ilustracja przedstawia fresk „Jesień” autorstwa Jerzego Eleutera Szymonowicza-Siemiginowskiego. Fresk ukazuje bóstwa urodzaju: boga Wertumnusa, symbol przemian i ludzkiej myśli, i nimfę Pomonę, dzięki którym dojrzewały sady. Wertumnus to młody mężczyzna o atletycznej budowie ciała i krótkich ciemnych włosach, które ma przyozdobione wieńcem. Ubrany jest w długą pomarańczową szatę, która podtrzymywana jest przez karła. Wertumnus przychodzi do Pomony i wyciąga do niej dłoń. Pomona siedzi pod drzewem, ma średniej długości blond włosy, ubrana jest w biało złotą suknię, otoczona jest wiklinowymi koszami, w których znajdują się owoce i warzywa. Obok Wertumnusa i Pomony widoczni są satyry i  putta. Na niebie widzimy symbole znaków zodiaku, oraz postacie symbolizujące wiatry i deszcze. Pomona to alegoria królowej Marysieńki, która wraz z królem troszczy się o pomyślność i dostatek Rzeczpospolitej.

Sypialnię Króla zdobi alegoria Lata (łac. Aestas). W górnej części malowidła widzimy króla jako Feba przedstawionego tu na rydwanie, a po lewej stronie królową w postaci Jutrzenki lub Astrei, rzymskiego uosobienia sprawiedliwości. W dolnej części zaś Lato/Cerera podaje żniwiarzowi – Triptolemosowi wianek bławatków, nagrodę za dobre gospodarowanie i przywrócenie ziemi urodzaju. Wokół krzątają się putta.

W dekoracji tej sali uwzględniono także symbole odpoczynku, cnotliwego i czystego życia, dobroci i wyrozumiałości. Pod plafonem malarz Jerzy Siemiginowski umieścił sceny rolnicze: konia na pastwisku, strzyżenie kozłów, tańce dożynkowe na cześć Cerery i pobieranie miodu. Ta ostatnia scena ma odniesienie do Jana III jako władcy: dobry król zna sposoby na uśmierzanie niepokoju i zamieszania wśród poddanych. Wergiliusz tak to opisuje w „Georgikach”(ks. IV, 86–87):

Hi motus animorum atque haec certamina tanta
pulveris exigui iactu compressa quiescunt.
Wszelkie wzburzenie i zamieszanie ucichną,
powstrzymane odrobiną posypanego pyłu.

Wergiliusz, Georgiki, przekład A. L. Cerny, Warszawa 1956, s. 76

R1ZnPx4M7jCSD1

Ilustracja przedstawia fresk „Lato” autorstwa Jerzego Eleutera Szymonowicza-Siemiginowskiego. W górnej części malowidła widzimy króla Feba , który siedzi na złotym rydwanie i próbuje wyhamować swojego konia, który biegnie w kierunku białego lwa. Z lewej strony znajduje się młoda kobieta o ciemnych kręconych włosach, ubrana w niebieską suknię, która odkrywa jej piersi. Kobieta znajduje się w pozycji półleżącej na chmurze. W dolnej części widoczna jest młoda kobieta, która leży koło dużego złotego naczynia. Ubrana jest w biało-pomarańczową suknię. Podaje ona młodemu mężczyźnie - żniwiarzowi – Triptolemosowi wianek bławatków, nagrodę za dobre gospodarowanie i przywrócenie ziemi urodzaju. Kobieta jak i mężczyzna znajdują się pod dużym zielonym baldachimem, który jest trzymany przez putta. W tle widoczne są karły i putta.

Plafon w Sypialni Królowej zdobi piękna Flora, mająca rysy królowej Marysieńki. Otoczona dziećmi – puttami – rozsypuje kwiaty, daje zatem mieszkańcom kraju radość, przyjemność i szczęście. W dolnej części widzimy zaś metamorfozy Narcyza, Krokusa i Ajaksa, po których śmierci wyrosły kwiaty. Cnoty i przymioty ducha królowej: wiedzę, mądrość i skrytość wyrażają cztery pary sfinksów. Fryz zdobią ilustracje prac wiejskich: szczepienia drzew, walki byków, chwytania roju pszczelego i sadzenia winorośli.

Piękne w swojej wymowie są dwa wersy z Georgik (ks. II, 80–81):

Exiit ad caelum ramis felicibus arbos,
miratastque novas frondes et non sua poma.
[…] wkrótce wyrasta wysoko
Pień gałęźmi rodnymi w niebo i zdumiony
Podziwia nowe liście i nie swoje plony.

Wergiliusz, Georgiki, przekład A. L. Cerny, Warszawa 1956, s. 39

Res8RfTN6QVq91

Ilustracja przedstawia fresk „Wiosna” autorstwa Jerzego Eleutera Szymonowicza-Siemiginowskiego. Fresk składa się z dwóch części. W górnej części fresku widzimy symbole znaków zodiaku, skrzydlatą postać ubraną w szaty lecącą na burzowej chmurze, putta niosące kosz z kwiatami oraz młodą ciemnowłosą kobietę ubraną w ciemną suknię i przepasaną różowym materiałem. Kobieta zmierza na chmurę z której wyłania się młody mężczyzna. Dolna część fresku przedstawia grupę osób siedzących na trawie. Na pierwszym planie widoczni są młodzi mężczyźni oraz młode kobiety, które obserwują rosnące kwiaty. Na drugim planie widoczny jest żołnierz przebity włócznią, na jego głowie znajdują się niebiesko-czerwone kwiaty. W tle z lewej strony widoczny jest mężczyzna z włócznią oraz latające ptaki na niebie.

Dekoracja pałacu Jana III bazuje nie tylko na poemacie Marona, ale także na innych dziełach epoki augustowskiej. Znajdują w niej odbicie nie tylko ówczesne mody, ale także wykształcenie króla oparte na łacinie i lekturach autorów starożytnych, m.in. Owidiusza, Wergiliusza i Horacego. Sceny ukazane w Wielkiej Sieni, sypialniach i antykamerach królewskich miały podkreślać zalety życia na wsi, godność pracy, która zapewnia człowiekowi szczęście, siłę fizyczną i moralną. Jak w czasach Augusta praca miała odnowić i odrodzić społeczeństwo oraz przywrócić dawne obyczaje i moralność. Jan III Sobieski i Maria Kazimiera budzili szacunek swoimi cnotami i zaangażowaniem w sprawy Rzeczpospolitej.

R18cxgn3LvrWi1

Ilustracja przedstawia obraz „Portret rodziny Sobieskich” nieznanego autora. W centrum siedzi Król Jan III, obok którego widoczna jest jego żona. Sobieski został przedstawiony jako otyły mężczyzna w średnim wieku. Ma on krótkie włosy oraz wąsy. Ubrany jest w długą niebiesko-czerwoną szatę. Jego żona ma długie ciemne włosy spięte w kok, ubrana jest w długą niebiesko-czerwoną suknię. Przed królewską parą siedzą dzieci Sobieskich. Chłopcy ubrani są w zbroje, zaś kobiety w bogato zdobione suknie. W tle widoczny jest fragment balkonu.

Zadania

Słowniki

Galeria dzieł sztuki

RXlOnU2ZD7FVb1

Obraz autorstwa Louisa Laguerre pod tytułem „Apollo i Faeton” przedstawia scenę aniołów i innych stworzeń legendarnych, które przemierzają przestworza. W centrum obrazu widoczne jest wschodzące słońce, obok którego znajdują się dwa anioły. Widoczny jest też Apollo, który został przedstawiony jako młody mężczyzna ubrany w różowe szaty, dotyka on czoła półnagiego Faetona, który przepasany jest niebieską szatą. Całej scenie przyglądają się anioły i inne stworzenia. Niżej widoczny jest koń oraz rydwan, którym za chwilę będzie kierować Faeton.

RwWyoSeBM3y5b1

Fotografia nieznanego autora przedstawia pałac Jana III Sobieskiego w Wilanowie. Jest to budynek w stylu barokowym. W centrum widoczne jest wejście do budynku, a po lewej i prawej stronie widoczne są skrzydła pałacu. Przed budynkiem widoczny jest duży trawiasty plac. Fotografia została wykonana w jasny i bezchmurny dzień.

RpHQ0qZup974g1

Fotografia nieznanego autora przedstawia rekonstrukcję Wielkiej Sieni Pałacu Jana III Sobieskiego. Sala zdobiona jest kolumnadą, w centrum stoi rzeźba Króla Jana III pozującego na koniu. Na ścianach pomieszczenia widoczne są liczne płaskorzeźby, a na suficie widoczny jest fragment fresku. Ściany mają fakturę marmuru.

R1FBbKNsNswkH1

Ilustracja przedstawia rzeźbę „Pomnik konny Jana III” nieznanego autora. Król jest w zbroi pochodzącej z czasów starożytnego Rzymu. W ręku króla znajduje się buława. Koń na którym siedzi Sobieski taranuje dwie półnagie osoby. Rzeźba znajduje się w pomieszczeniu. Nad rzeźbą widoczne są płaskorzeźby przedstawiające postacie z gałązkami lauru.

R159O0DXmdubf1

Fresk pod tytułem „Zima” autorstwa Jerzego Eleutera Szymonowicza-Siemiginowskiego. Przedstawia scenę na której znajduje się grupa osób. Górna część fresku przedstawia trzy młode postacie, które się bawią. Jedna z nich huśta się na gałęzi drzewa, obok młody mężczyzna polewa wodą z miski starego mężczyznę siedzącego w bali. W centrum fresku widoczny jest lecący mężczyzna w podeszłym wieku o atletycznej budowie ciała. Jest on nagi, i ciągnie za sobą czerwoną pelerynę. Ma on długie siwe włosy oraz średniej długości brodę, na jego głowie znajduje się korona. U dołu fresku widocznych jest pięciu mężczyzn. Czterech z nich znajduje się przy skale, są to upadłe anioły, które więzione są za swoje czyny. Na ich twarzy widoczne jest przerażenie, ponieważ dostrzegli lecącego do nich mężczyznę w koronie. Z prawej strony widoczny jest młody chłopiec, który napełnia naczynie wodą.

Rao2VCIwGAQOv1

Fresk autorstwa Jerzego Eleutera Szymonowicza-Siemiginowskiego pod tytułem Przygotowanie narzędzi rolniczych. Scena podzielona jest na dwie części. Z lewej strony fresku widoczna jest kobieta w średnim wieku ubrana w brązową suknię, na jej głowie widoczna jest biała chusta, która przygotowuje posiłek dla rodziny. Obok niej widoczne są dzieci – chłopiec bawi się z psem, a dziewczynka bawi się lalką. Z prawej strony fresku widoczni są mężczyźni tworzący narzędzia rolnicze, między innymi motyki.

RDYtwAF2wNlY31

Ilustracja przedstawia fresk „Jesień” autorstwa Jerzego Eleutera Szymonowicza-Siemiginowskiego. Fresk ukazuje bóstwa urodzaju: boga Wertumnusa, symbol przemian i ludzkiej myśli, i nimfę Pomonę, dzięki którym dojrzewały sady. Wertumnus to młody mężczyzna o atletycznej budowie ciała i krótkich ciemnych włosach, które ma przyozdobione wieńcem. Ubrany jest w długą pomarańczową szatę, która podtrzymywana jest przez karła. Wertumnus przychodzi do Pomony i wyciąga do niej dłoń. Pomona siedzi pod drzewem, ma średniej długości blond włosy, ubrana jest w biało złotą suknię, otoczona jest wiklinowymi koszami, w których znajdują się owoce i warzywa. Obok Wertumnusa i Pomony widoczni są satyry i  putta. Na niebie widzimy symbole znaków zodiaku, oraz postacie symbolizujące wiatry i deszcze. Pomona to alegoria królowej Marysieńki, która wraz z królem troszczy się o pomyślność i dostatek Rzeczpospolitej.

R1ZnPx4M7jCSD1

Ilustracja przedstawia fresk „Lato” autorstwa Jerzego Eleutera Szymonowicza-Siemiginowskiego. W górnej części malowidła widzimy króla Feba , który siedzi na złotym rydwanie i próbuje wyhamować swojego konia, który biegnie w kierunku białego lwa. Z lewej strony znajduje się młoda kobieta o ciemnych kręconych włosach, ubrana w niebieską suknię, która odkrywa jej piersi. Kobieta znajduje się w pozycji półleżącej na chmurze. W dolnej części widoczna jest młoda kobieta, która leży koło dużego złotego naczynia. Ubrana jest w biało-pomarańczową suknię. Podaje ona młodemu mężczyźnie - żniwiarzowi – Triptolemosowi wianek bławatków, nagrodę za dobre gospodarowanie i przywrócenie ziemi urodzaju. Kobieta jak i mężczyzna znajdują się pod dużym zielonym baldachimem, który jest trzymany przez putta. W tle widoczne są karły i putta.

Res8RfTN6QVq91

Ilustracja przedstawia fresk „Wiosna” autorstwa Jerzego Eleutera Szymonowicza-Siemiginowskiego. Fresk składa się z dwóch części. W górnej części fresku widzimy symbole znaków zodiaku, skrzydlatą postać ubraną w szaty lecącą na burzowej chmurze, putta niosące kosz z kwiatami oraz młodą ciemnowłosą kobietę ubraną w ciemną suknię i przepasaną różowym materiałem. Kobieta zmierza na chmurę z której wyłania się młody mężczyzna. Dolna część fresku przedstawia grupę osób siedzących na trawie. Na pierwszym planie widoczni są młodzi mężczyźni oraz młode kobiety, które obserwują rosnące kwiaty. Na drugim planie widoczny jest żołnierz przebity włócznią, na jego głowie znajdują się niebiesko-czerwone kwiaty. W tle z lewej strony widoczny jest mężczyzna z włócznią oraz latające ptaki na niebie.

R18cxgn3LvrWi1

Ilustracja przedstawia obraz „Portret rodziny Sobieskich” nieznanego autora. W centrum siedzi Król Jan III, obok którego widoczna jest jego żona. Sobieski został przedstawiony jako otyły mężczyzna w średnim wieku. Ma on krótkie włosy oraz wąsy. Ubrany jest w długą niebiesko-czerwoną szatę. Jego żona ma długie ciemne włosy spięte w kok, ubrana jest w długą niebiesko-czerwoną suknię. Przed królewską parą siedzą dzieci Sobieskich. Chłopcy ubrani są w zbroje, zaś kobiety w bogato zdobione suknie. W tle widoczny jest fragment balkonu.

Bibliografia

K. Chmielewski, J. Krawczyk, Wilanowski widnokrąg. Szkice o pałacu i sztuce europejskiej, Warszawa 2010.

W. Fijałkowski, Vademecum Wilanowa, Warszawa 2014.

W. Fijałkowski, Wnętrza pałacowe w Wilanowie, Warszawa 1977.

I. Komasara, Jan III Sobieski – miłośnik ksiąg, Ossolineum 1982.

Owidiusz, Przemiany, Warszawa 1995.

L. Rychlewska, Dzieje literatury rzymskiej, Wrocław 2005.

K. Targosz, Jan III Sobieski mecenasem nauk i uczonych, Warszawa 2012.

Wergiliusz, Georgiki, Warszawa 1956.