Obrazem tym Matejko przypomniał dawną suwerenność Litwy, która jako równorzędny partner przystępowała do aktu unii z Polską. Była to odpowiedź artysty na falę okrutnych represji, jakie spadły na tamtejszą ludność po stłumieniu powstania styczniowego, oraz jego protest przeciwko uznawaniu Litwy przez zaborcę za ziemie rdzennie rosyjskie

Obrazem tym miał nadzieje zrehabilitować się w oczach środowiska krakowskiego, które wciąż nie mogło darować mu Rejtana. Nadzieje związane z obrazem spełniły się, tłumy odwiedzających i powszechne uznanie poprawiły Matejce nastrój, mimo że choroba zmusiła go do położenia się do łóżka, czego jego pracowita dusza nie mogła znieść. Krytyka nie oszczędziła Unii Lubelskiej, jednak były to głosy głównie środowiska konserwatywnego. Obraz wystawiono w Lwowie, Pradze i Paryżu, a na corocznej wielkiej wystawie paryskiej w 1870 roku Matejko uzyskał 2 miejsce (…), nadano mu również poprzez specjalny dekret Napoleona III order Legii Honorowej.

Matejko ofiarował Hołd pruski narodowi, pragnąc umieścić go w Zamku Królewskim na Wawelu. Krakowianie w podziękowaniu za dar ofiarowali artyście honorowe obywatelstwo miasta. Obraz przekazany został przez Wydział Krajowy sejmu galicyjskiego w depozyt do Muzeum Narodowego w Krakowie i od 1885 roku eksponowany jest w Sukiennicach. Tematem dzieła jest hołd złożony 10 kwietnia 1525 roku na Rynku Głównym w Krakowie królowi Zygmuntowi I Staremu przez ostatniego Wielkiego Mistrza zakonu krzyżackiego Albrechta Hohenzollerna. Hołd miał zakończyć okres niestabilności politycznej między Prusami a polską Koroną wynikającej z postanowień pokoju toruńskiego w 1466 roku. Ostatecznie Prusy uległy sekularyzacji, a Albrecht, jako świecki książę, stał się lennikiem Korony. Postanowienia te przypieczętowano aktem hołdu złożonego polskiemu królowi. Matejko przedstawił najważniejszych uczestników uroczystości. (…) Szczególne miejsce zajmuje Stańczyk, królewski błazen często na obrazach pełniący rolę alter egoAlter egoalter ego samego artysty. Jego pełna zadumy postawa, odwrócenie od ceremonii i odseparowanie od tłumu obserwatorów, zawiera refleksję Matejki nad losami historii, która w przyszłości może odwrócić łaskawe oblicze od Polaków. Artysta wprowadził do swego dzieła pewne anachronizmy, np. wizerunek Sukiennic z czasów po przebudowie w drugiej połowie XVI wieku, czy wieżę kościoła Mariackiego w formie, jaką uzyskała dopiero w 1529 roku. Zabieg ten miał pomóc widzom mniej świadomym historycznych zmian zabytków w zlokalizowaniu miejsca akcji – krakowskiego Rynku Głównego w postaci znanej w XIX wieku.

Konstytucja 3 maja, oficjalnie Ustawa rządowa, pierwsza w Europie, druga w świecie (po Konstytucji Stanów Zjednoczonych) ustawa zasadnicza, uchwalona w atmosferze zamachu stanu 3 V 1791 przez Sejm Czteroletni; jej projekt powstał dzięki współdziałaniu od końca 1790 Stanisława Augusta Poniatowskiego ze stronnictwem patriotycznym, skupiającym znaczną liczbę posłów na sejm; (…) Konstytucja pozostawiła ustrój stanowy, osłabiła pozycję magnaterii; usunięto z sejmików szlachtę gołotę; feudalny cenzus szlacheckiego urodzenia został ograniczony w prawie wyborczym przez dodanie burżuazyjnego cenzusu — posiadania. Mieszczaństwu umożliwiono nobilitację, m.in. z tytułu nabycia majątków ziemskich i zasług dla kraju; ogółowi mieszczan w miastach królewskich, ogłoszonych jako „wolne”, zapewniono wolności osobiste, prawo sprawowania urzędów i in.; potwierdzono opiekę władzy państwowej nad Żydami. Najmniej zmian wprowadzono w położeniu chłopów, utrzymano poddaństwo, wolność osobistą otrzymali tylko przybysze z zagranicy; na ogół chłopów rozciągnięto „opiekę prawa i rządu krajowego”. Konstytucja zniosła podział na Koronę i Litwę; naczelnym organem władzy pozostał sejm, któremu zapewniono pełnię władzy ustawodawczej, prawo stanowienia budżetu i podatków, daleko idącą kontrolę rządu; (…)

W całym obrazie jest dużo ruchu, wiele realizmu - nawet ściśle technicznego, jak w przypadku bruku, bardzo uważnie wcześniej studiowanego przez artystę. Przede wszystkim jednak przemawia z niego podniosłość i doniosłość chwili. Matejko doskonale wiedział, co czyni, gdy w 1892 roku przeznaczył obraz dla Zamku Warszawskiego:

„...jestem Polakiem, a ostatnim wyrazem uczuć moich - Ojczyzna - niezamknięta w ramach jednej z prowincji konstytucyjnej monarchii austriackiej. Nie dla udekorowania jednego więcej salonu gmachu sejmowego we Lwowie złożyłem dar ostatni, ale z myślą, że ci, co obręczą niewoli uciśnieni, kiedyś przyjmą go w mury swej stolicy, a zawieszą na ścianach sali sejmowej, tam, gdzie przyjętą została przez stany wielka reforma w kraju Konstytucją 3 maja nazwaną”.

Obraz został zakupiony ze składek Polaków z trzech zaborów i przekazany Muzeum Narodowemu w Krakowie w roku 1888. Pozowali do niego między innymi chłopi z podkrakowskich wsi. Dzieło upamiętnia bitwę pod Racławicami stoczoną przez Polaków w 1794 roku pod dowództwem Tadeusza Kościuszki z wojskami rosyjskimi. Dzięki brawurowemu atakowi chłopów uzbrojonych w kosy, Polacy odnieśli zwycięstwo. Bitwa nie miała decydującego wpływu na los całej wojny, jednak Matejko nie zamierzał ilustrować historii, ale przedstawić na obrazie własny komentarz do historycznych wydarzeń zgodny z jego historiozoficznym ujęciem dziejów.
Główną osią obrazu uczynił wymianę spojrzeń między Bartoszem Głowackim – chłopem, który wykazał się szczególną odwagą na polu walki, stojącym obok armat, a siedzącym na koniu Naczelnikiem. Artysta zrezygnował z typowego dla malarstwa akademickiego ukazania głównego bohatera w centrum obrazu jednoznacznie desygnując obu twórców racławickiego zwycięstwa na bohaterów narodowych. Kościuszkę przedstawił w mundurze amerykańskim, nie w sukmanie chłopskiej zakorzenionej w tradycji obrazowej. W jego zamierzeniu mundur ten miał rangę symbolu – odzwierciedlał amerykańską równość wszystkich obywateli wobec prawa. W ten sposób Matejko nawiązywał do propagowanej idei solidaryzmu społecznego.

Historiozoficzne przesłanie Kościuszki pod Racławicami wyjaśnia wypowiedź samego Matejki, zanotowana przez Mariana Gorzkowskiego, sekretarza krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych: „... od lat kilku dłużnikiem narodu mego się czuję, a pragnąc się z świętego długu tego wywiązać, postanowiłem w zamian za «Sobieskiego» dać narodowi to, co mu najmilszym być może, to, co sam najgoręcej ukochałem od dziecka, a więc «Kościuszkę pod Racławicami». [...] Fakt to dziejowy doniosłości ogromnej, gdzie po raz pierwszy lud od pługa powołanym został do obrony wspólnej ojczyzny! Zastanowi to panów może, że figury zarysowane na tym płótnie są mniejsze nieco niż na innych moich równej wielkości obrazach. To ma swoje znaczenie i swoją przyczynę. Bo najprzód i ludzie byli to do wczoraj jeszcze na polu walk nieznani, którzy tutaj dopiero obywatelami kraju się stają. a po wtóre, że walka toczyła się tu o ziemię naszą, więc tej ziemi główna przypaść powinna w obrazie rola...”

Monumentalne dzieło mistrza Matejki – Bitwa pod Grunwaldem

„Bitwa pod Grunwaldem” krytykowana była niejednokrotnie za stronę formalną, za aspekt artystyczny, począwszy od kompozycji, przez kolorystykę, po ekspresję poszczególnych postaci. Krytykował dzieło Stanisław Tarnowski, a szczególnie bezlitosny dlań (podobnie jak dla pozostałych płócien Matejki) był przywiązany do wartości czysto malarskich Stanisław Witkiewicz. Nie oszczędzały wielkiego płótna rzesze krytyków, wśród których znaleźli się wybitni pisarze, jak Bolesław Prus, czy malarze, jak Adam Chmielowski (Brat Albert). Zarazem trudno kompozycji Matejki odmówić siły wyrazu. Jej malarska forma zapada głęboko w pamięć, ma siłę urzeczywistniania wielkich postaci. (…)

O tej sile obrazu najlepiej świadczy jego recepcja, potwierdzająca trwałe miejsce dzieł malarza w świadomości narodowej. (…) Jak pisze Maria Poprzęcka: „Znaczenie obrazu w większym stopniu kształtowały kolejne obchody rocznicy bitwy bądź oficjalne rocznice Matejkowskie niż obfite dywagacje krytyków i historyków sztuki.” Poprzęcka zwraca uwagę, że w sztuce i kulturze popularnej drugiej połowy dwudziestego wieku „Grunwald” funkcjonuje jako stały element kultury polskiej, utarte wyobrażenie o historii narodowej i sztuce. W pracach artystów staje się ikoną malarstwa, w filmach Barei zlepkiem stereotypów. Jak dowodzą historycy, obraz Matejki nie daje nam wiedzy o samej bitwie, a tym bardziej o narodowej historii, co najwyżej o narracjach historiograficznych o tym zdarzeniu upowszechnianych od średniowiecza po dziewiętnasty wiek. Do tego głosu przyłączają się historycy sztuki powtarzający najczęściej zarzuty dawnej krytyki i wskazujący, że trudno „Grunwald” bez zastrzeżeń uznać za dzieło wybitne. Stała obecność obrazu w kulturze świadczy więc wyraźnie o jego sile oddziaływania na zbiorową wyobraźnię, niezależnie od wartości artystycznej czy faktograficznej przekazu. (…) Dzieło przyniosło znanemu i cenionemu artyście szczególną sławę i pozycję. Po publicznej prezentacji „Bitwy pod Grunwaldem”, podczas specjalnej uroczystości wręczono Matejce berło interrexa. Malarz stał się nie tylko bohaterem, ale przede wszystkim rządcą polskich dusz, co sam podkreślił podczas uroczystości, odwołując się w swej mowie do „Króla‑ducha” Słowackiego. (…) Nastąpiła tu swoista sakralizacja mistrza, która została przeniesiona na obraz, nazywany wówczas „ołtarzem sztuki polskiej”. Po pokazie w Krakowie dzieło, będące zresztą prywatną własnością, wyruszyło w podróż po Europie. W kolejnych latach było prezentowane m.in. w Warszawie, Wiedniu, Petersburgu i Berlinie. Obraz Matejki odegrał znaczącą rolę w procesie wyznaczania bitwie pod Grunwaldem kluczowej i symbolicznej roli w narodowej historii. Przyczyniła się do tego z pewnością również literacka wizja Grunwaldu, zaprezentowana w wydanej w 1900 roku powieści Henryka Sienkiewicza „Krzyżacy”. W kolejnych latach bitwa urosła do miana najważniejszego wydarzenia, które zadecydowało o losach polskiego narodu. Obchody jubileuszu 500‑lecia Grunwaldu zorganizowane w 1910 roku były szczególnie uroczyste i obfitowały w patriotyczne wydarzenia, jak odsłonięcie na Placu Matejki w Krakowie pomnika Władysława Jagiełły ufundowanego przez Ignacego Jan Paderewskiego. (…) Kolejny rozdział w historii recepcji obrazu stanowi okres PRL‑u, gdy dokonano politycznej ewaluacji dorobku Matejki. W 1949 roku malarz został skrytykowany przez koryfeusza awangardy, Władysława Strzemińskiego, z perspektywy marksizmu za obronę i umacnianie klasy „jaka była w epoce kapitalistycznej przeżytkiem feudalnym”, a także za obskurantyzm, klerykalizm i dezorientowanie klasy robotniczej. (…) Polityka historyczna tego okresu doskonale ilustruje definicję narodu Ernsta Renana jako „wspólnoty ludzi połączonych błędnymi przekonaniami na temat przeszłości i wrogością wobec sąsiadów”, którą to diagnozę odnieść można zresztą do samego płótna Matejki. Jak zauważyła Maria Poprzęcka, fasada patriotyzmu budowanego na stereotypach „Grunwaldu” została przewartościowana i zdekonstruowana, przede wszystkim przez humor i ironię, dopiero w kulturze popularnej lat 80., głównie za sprawą seriali i komedii Stanisława Barei. Kluczową rolę odgrywała tu postać Winnickiego i reprodukcja „Bitwy pod Grunwaldem”, pojawiająca się w absurdalnych scenach „Zmienników” czy serialu „Alternatywy 4”. Obraz Matejki stał się wreszcie inspiracją dla wielu artystów. Począwszy od zmagań Stanisława Wyspiańskiego, który próbował się mierzyć z tym dziełem w historiozoficznym projekcie Wawelu jako Akropolis (płaskorzeźba „Grunwaldu” miała wieńczyć wejście do Akademii Umiejętności), a przede wszystkim w Weselu, przywołując postać Zawiszy Czarnego. W dwudziestym wieku wielkie płótno Matejki stało się przedmiotem konceptualnej gry Edwarda Krasińskiego, obszarem działań Łodzi Kaliskiej, malarskim wyzwaniem dla Edwarda Dwurnika. W swej najnowszej pracy (…) odwołuje się do niego Katarzyna Kozyra, co pozwala stwierdzić, że „Grunwald” wciąż nurtuje artystów i stanowi aktualny punkt odniesienia jako idea „obrazu”.