Ideowa i artystyczna koncepcja Kazania Skargi kształtowała się ostatecznie w latach 1863‑64, w okresie tragicznych wydarzeń powstania styczniowego, które Matejko przeżywał niezwykle głęboko i boleśnie. Świadczą o tym zachowane wśród pamiątek rodzinnych listy malarza do narzeczonej, Teodory Giebułtowskiej, i jej brata a serdecznego przyjaciela Matejki, Stanisława Giebułtowskiego. W lipcu 1863 roku donosił Giebułtowskiemu: „Maluję, o ile mogę, topię smutki moje i tęsknoty w moim dzisiejszym obrazie, chociaż i on sam nieraz wielu jest przyczyną”. (J. Gintel, Jan Matejko. Wypisy biograficzne, Kraków 1955, s. 123) .

Kończąc Kazanie Skargi pisał do narzeczonej: „Nieraz malując, kiedy pomyślę o czym, niełatwo się uspokajam [...]. Chyba to droga pokuty cisnącej obecnie kraj nasz i dlatego usposobienia nasze, napięte ciągłą obawą, stają się niemal jednym wyrazem boleści. A jeśli są chwile jakiegoś uśpienia tychże, to na to tylko, by głębiej czuć później jawność i grozę położenia. [...] Pracuję przez te kilka dni z chęcią pokonania ostatnich trudności i może mi Bóg da dopiąć celu, tak śmiesznie małego w teraźniejszości.” (Listy Matejki do żony Teodory 1863‑1881, Kraków 1927, s. 8‑9).

Matejkowska wizja proroctwa Skargi zdaje się przywoływać słowa Kazań sejmowych: „Przełożę wam i ja, niegodna proroczyna wasza, niesprawiedliwości, krzywdy, potwarzy, zdrady, którymi to królestwo i obywatele jego uwichłani są, a wychodzić z nich i poprawować się nie chcą. [...] I będziecie jako wdowa osierociała, wy, coście drugie narody rządzili. I będziecie ku pośmiechu i urąganiu nieprzyjaciołom swoim. Język swój, w którym samym to królestwo między wielkimi onymi słowiańskimi wolne zostało, i naród swój pogubicie [...]. Ziemie i księstwa wielkie, które się z Koroną zjednoczyły i w jedno ciało zrosły, odpadną i rozerwać się dla waszej niezgody muszą. Będziecie nie tylko bez pana krwi swojej i bez wybierania jego, ale też bez ojczyzny i królestwa swego, wygnańcy wszędzie nędzni, wzgardzeni, ubodzy, włóczęgowie, które popychać nogami tam, gdzie was pierwej ważono, będą...”. (P. Skarga, Kazania sejmowe, oprac. J. Tazbir, Wrocław 1984, s. 71‑72). Kaznodzieję otacza milczący tłum postaci przejętych grozą straszliwych proroctw, które każda z nich inaczej przeżywa i inaczej ujawnia swój stan psychiczny. W ich wyrazistych, indywidualnie scharakteryzowanych twarzach splatają się i walczą ze sobą różnorodne uczucia, wyciskając odmienne piętno na każdej z nich. Płomienne, przejmujące bólem słowa Skargi najlepiej zdaje się rozumieć Jan Zamoyski. Już sam układ kompozycji, przez usytuowanie obu postaci niemal w jednej linii, wyżej od pozostałych, w pewnej mierze sugeruje nić porozumienia, wspólnotę myśli i dążeń kaznodziei i kanclerza. Temu ostatniemu przeciwstawia Matejko pasywną postawę Zygmunta III, bardzo krytycznie ocenianego przez dziewiętnastowieczną historiografię. Król o beznamiętnej, może nawet znudzonej twarzy, przymknąwszy w zamyśleniu powieki, zdaje się nie zwracać uwagi na słowa Skargi. Silniej od niego reagują stojący obok przyszli przywódcy rokoszu. Na ich twarzach maluje się wyraz jak gdyby pewnego zawstydzenia i poczucia winy - być może przejaw budzącego się obywatelskiego sumienia. Leżąca u ich stóp rękawica zdaje się symbolizować wyzwanie rzucone magnaterii przez młodego malarza. Muzeum Narodowe w Warszawie.

Źródło: Galeria Malarstwa Polskiego. Przewodnik Multimedialny, płyta CD, 2005

R1NUMj9NQeIvx

Ilustracja interaktywna przedstawia obraz „Kazanie Skargi" autorstwa Jana Matejko. Obraz ukazuje grupę elegancko odzianych mężczyzn. Na ilustracji umieszczone są kolejno ponumerowane aktywne punkty, po wybraniu których wyświetlą się dodatkowe informacje: 1. Po prawej stronie Piotr Skarga z uniesionymi rękoma gani szlachtę i magnaterię. 2. Magnaterię i szlachtę reprezentują zamieszczeni w centrum: Janusz Radziwiłł, Mikołaj Zebrzydowski i Stanisław Stadnicki – przyszłych przywódców rokoszu., 3. Naprzeciw Skargi siedzi zasłuchany i zatroskany kanclerz Jan Zamoyski. 4. Zygmunt III Waza beztrosko siedzi w centrum – na jego twarzy widoczne jest roztargnienie. 5. W dolnej części obrazu, po lewej stronie znajduje się dwóch purpuratów: Hipacy Pociej i biskup Stanisław Karnkowski. 6. Po prawej stronie – dwaj posłowie oraz kardynał Enrico Caetaniego.

Ilustracja interaktywna przedstawia obraz „Kazanie Skargi" autorstwa Jana Matejko. Obraz ukazuje grupę elegancko odzianych mężczyzn. Na ilustracji umieszczone są kolejno ponumerowane aktywne punkty, po wybraniu których wyświetlą się dodatkowe informacje: 1. Po prawej stronie Piotr Skarga z uniesionymi rękoma gani szlachtę i magnaterię. 2. Magnaterię i szlachtę reprezentują zamieszczeni w centrum: Janusz Radziwiłł, Mikołaj Zebrzydowski i Stanisław Stadnicki – przyszłych przywódców rokoszu., 3. Naprzeciw Skargi siedzi zasłuchany i zatroskany kanclerz Jan Zamoyski. 4. Zygmunt III Waza beztrosko siedzi w centrum – na jego twarzy widoczne jest roztargnienie. 5. W dolnej części obrazu, po lewej stronie znajduje się dwóch purpuratów: Hipacy Pociej i biskup Stanisław Karnkowski. 6. Po prawej stronie – dwaj posłowie oraz kardynał Enrico Caetaniego.

1

2

3

4

5

6

1. Po prawej stronie Piotr Skarga z uniesionymi rękoma gani szlachtę i magnaterię.

2. Magnaterię i szlachtę reprezentują zamieszczeni w centrum: Janusz Radziwiłł, Mikołaj Zebrzydowski i Stanisław Stadnicki – przyszłych przywódców rokoszu.

3. Naprzeciw Skargi siedzi zasłuchany i zatroskany kanclerz Jan Zamoyski.

4. Zygmunt III Waza beztrosko siedzi w centrum – na jego twarzy widoczne jest roztargnienie.

5. W dolnej części obrazu, po lewej stronie znajduje się dwóch purpuratów: Hipacy Pociej i biskup Stanisław Karnkowski.

6. Po prawej stronie – dwaj posłowie oraz kardynał Enrico Caetaniego.