Jan Matejko - reprezentant nurtu historyzmu w malarstwie polskim
Ważne daty
1838 – 1893 - lata życia Jana Matejki
1852‑1858 – nauka w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie
od 1858 – studia w Monachium
1864 – namalowanie obrazu Kazanie Skargi
1866 – namalowanie obrazu Rejtan
1867– nagrodzenie obrazu Rejtan złotym medalem na wystawie w Paryżu, zakup dzieła rzez cesarza austriackiego Franciszka Józefa I
1872 – podróż razem z żoną do Stambułu
1873 – mianowanie na dyrektora krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych
1874 – przyznanie przez Akademię Francuską tytułu członka korespondenta Institut de France
1878 - wyróżnienie wielkim honorowym złotym medalem na Wystawie Powszechnej w Paryżu
1878 – ukończenie Bitwy pod Grunwaldem
1878 – podróż do Włoch (Wenecja, Padwa, Bolonia, Florencja, Rzym, Neapol)
1882 – powstanie obrazu Hołd pruski
1883 –otrzymanie od papieża Krzyża Komandorskiego z Gwiazdą Orderu Piusa IX
1887 – otrzymanie tytułu doktora honoris causa na Uniwersytecie Jagiellońskim
1889‑1891 – wykonanie polichromii kościoła Mariackiego w Krakowie
1892 – Poczet królów i książąt polskich
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
12. wskazuje w dziele sztuki symbol i alegorię, potrafi wytłumaczyć ich znaczenie;
13. dokonuje opisu i analizy, w tym porównawczej, dzieł z uwzględnieniem ich cech formalnych:
c) w malarstwie i grafice: kompozycji, koloru, sposobów ukazania iluzji przestrzeni, kształtowania formy przez światło, w dziełach figuratywnych stopnia oddania rzeczywistości lub jej deformacji;
14. wskazuje środki stylistyczne i środki ekspresji, które identyfikują analizowane dzieło z odpowiednim stylem, środowiskiem artystycznym lub autorem;
15. rozpoznaje w dziele sztuki temat i wskazuje jego źródło ikonograficzne;
18. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat dzieł sztuki.
2. wskazuje twórców najbardziej reprezentatywnych dzieł;
3. umiejscawia dzieła w czasie (wskazuje stulecie powstania dzieł sztuki dawnej, a w przypadku dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej datuje je z dokładnością do połowy wieku), w nielicznych przypadkach, dotyczących sztuki nowoczesnej i współczesnej, zna daty powstania dzieł lub datuje je z dokładnością jednej dekady;
5. wymienia podstawowe gatunki w dziełach sztuk plastycznych, m.in. portret (w tym autoportret, portret psychologiczny i oficjalny), pejzaż (w tym: weduta, marina, pejzaż ze sztafażem), sceny: rodzajowa, religijna, mitologiczna, historyczna (w tym batalistyczna), martwa natura, akt;
9. identyfikuje najbardziej reprezentatywne i najsłynniejsze dzieła na podstawie charakterystycznych środków warsztatowych i formalnych oraz przyporządkowuje je właściwym autorom;
III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
3. sytuuje twórczość artystów powszechnie uznawanych za najwybitniejszych w czasie, w którym tworzyli (z dokładnością do jednego wieku, a w przypadku twórców sztuki nowoczesnej i współczesnej – z dokładnością do połowy wieku) oraz we właściwym środowisku artystycznym;
5. na podstawie przedłożonych do analizy przykładów dzieł formułuje ogólne cechy twórczości następujących twórców: Fidiasz, Poliklet, Praksyteles, Giotto, Jan van Eyck, Hieronim Bosch, Masaccio, Sandro Botticelli, Leonardo da Vinci, Michał Anioł, Andrea Mantegna, Piero della Francesca, Rafael Santi, Giorgione, Tycjan, Jacopo Tintoretto, Pieter Bruegel Starszy, Albrecht Dürer, Hans Holbein Młodszy, Donatello, Filippo Brunelleschi, Andrea Palladio, El Greco, Caravaggio, Gianlorenzo Bernini, Francesco Borromini, Diego Velázquez, Bartolomé Esteban Murillo, Georges de la Tour, Nicolas Poussin, Claude Lorrain, Peter Rubens, Anton van Dyck, Frans Hals, Rembrandt van Rijn, Jan Vermeer van Delft, Antoine Watteau, Jacques Louis David, Jean Auguste Dominique Ingres, Antonio Canova, Berthel Thorvaldsen, Francisco Goya, Eugène Delacroix, Caspar David Friedrich, William Turner, John Constable, Gustave Courbet, Jean François Millet, Eduard Manet, Claude Monet, Edgar Degas, August Renoir, Georges Seurat, Vincent van Gogh, Paul Gauguin, Paul Cézanne, Henri de Toulouse‑Lautrec, August Rodin, Gustaw Klimt, Alfons Mucha, Antonio Gaudí, Edward Munch, Henri Matisse, Pablo Picasso, Umberto Boccioni, Wasyl Kandinsky, Piet Mondrian, Kazimierz Malewicz, Marcel Duchamp, Giorgio de Chirico, Salvador Dalí, René Magritte, Marc Chagall, Amadeo Modigliani, Jackson Pollock, Andy Warhol, Roy Lichtenstein, Claes Oldenburg, Francis Bacon, Yves Klein, Niki de Saint Phalle, Christo, Duane Hanson, Victor Vasarelly, Alberto Giacometti, Constantin Brançusi, Henry Moore, Le Corbusier, Frank Lloyd Wright, oraz artystów polskich i działających w Polsce (m.in. takich jak: Wit Stwosz, Bartłomiej Berrecci, Tylman z Gameren, Dominik Merlini, Bernardo Belotto, Marceli Bacciarelli, Piotr Aigner, Piotr Michałowski, Artur Grottger, Henryk Rodakowski, Jan Matejko, Józef Chełmoński, Maksymilian i Aleksander Gierymscy, Józef Brandt, Olga Boznańska, Józef Pankiewicz, Władysław Podkowiński, Jan Stanisławski, Leon Wyczółkowski, Henryk Siemiradzki, Xawery Dunikowski, Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Jacek Malczewski, Witold Wojtkiewicz, Witkacy, Leon Chwistek i inni przedstawiciele grupy formistów, przedstawiciele grupy Rytm, kapistów i grupy „a.r.”, Tadeusz Makowski, Andrzej Wróblewski, Tadeusz Kantor, Jerzy Nowosielski, Alina Szapocznikow, Władysław Hasior, Roman Opałka, Magdalena Abakanowicz);
8. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat twórczości wybitnych artystów.
IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:
2. zna terminologię związaną z opisem formy i treści dzieła malarskiego, rzeźbiarskiego i graficznego, w tym m.in. nazwy formuł ikonograficznych, słownictwo niezbędne do opisu kompozycji, kolorystyki, relacji przestrzennych i faktury dzieła;
6. właściwie stosuje terminy dotyczące opisu treści i formy dzieł sztuk plastycznych;
V. Zapoznanie ze zbiorami najważniejszych muzeów i kolekcji dzieł sztuki na świecie i w Polsce, a także z funkcją mecenatu artystycznego oraz jego wpływem na kształt dzieła sztuki. Uczeń:
3. łączy dzieło z muzeum lub miejscem (kościoły, pałace, galerie), w którym się ono znajduje.
określać charakter twórczości Matejki;
rozpoznawać tematy historyczne w dziełach malarza;
rozpoznawać postacie historyczne;
wskazywać rolę malarstwa historycznego.
Matejko jako malarz historyczny – krótki zarys biograficzny
Jan Matejko (1838‑1893) uważany jest za geniusza, który po mistrzowsku operował kolorem, ekspresją, kompozycją. Jest także znany jako jeden z największych przedstawicieli nurtu historycznego w malarstwie, w którym fikcja łączy się z faktem. Spełniał szczególną misję – odwołując się do przeszłości, pobudzał i świadomość narodową i wolę walki o niepodległość Polski będącej pod zaborami. Już od najmłodszych lat interesował się przeszłością, a jego dzieciństwo nie należało do sielankowych. Pochodził z wieloletniej rodziny – miał dziesięcioro rodzeństwa, a po śmierci matki (Jan miał wtedy 7 lat) wychowaniem dzieci zajęła się jej siostra. Od dzieciństwa interesował się historią – gromadził szkice i rysunki ze starych ksiąg (m.in. z Kodeksu Baltazara Behema i kroniki Marcina Bielskiego).
![](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res/Ruy7Ue4p6Szm9/1670333217/J9aX2FO3ARH2X4pPOZGGyfLe3VVBHkOx.zip_extracted/ALTERNATIVE-STATIC/1ASLPG9oMFx7A2javpNdGKQ2B2kKKLEn.jpg)
1. W 1851 roku, mając zaledwie 14 lat, został przyjęty do krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych, studiował pod kierunkiem Wojciecha Kornelego Stattlera i Władysława Łuszczkiewicza. Na ten okres datuje się jeden z pierwszych obrazów o tematyce historycznej Carowie Szujscy wprowadzeni przez Żółkiewskiego na sejm warszawski przed Zygmunta III w roku 1611.
Od roku 1859 Matejko studiował w akademii sztuki w Monachium, a w 1860 roku wyjechał do Wiednia, by kontynuować naukę w tamtejszej akademii sztuki, jednak po kłótni z jednym z profesorów wrócił do Krakowa. Nie wziął udziału w powstaniu styczniowym.
22 stycznia 1863 roku dowódcy powstania wzywają „naród Polski, Litwy i Rusi” do walki z „nikczemnym rządem najezdczym”. Przyjaciele i dwaj bracia Matejki idą do powstania. On sam się waha. „Bóg wie ile przeciwieństw mną szarpie, ważę się ciągle (...) pójść!” Nie pójdzie. Nie umie posługiwać się bronią i źle widzi. Będzie woził broń i pomagał materialnie. Krakowskie oddziały ponoszą klęskę. W maju pisze: „krzyże wszędzie, a wszędzie. Z domu wyjdę - trumnę niosą lub karawan stoi; wnijdę w kościół - kirem osłoniony”. „Wrócili bracia, cały oddział rozbity.” Zginął Stefan Giebułtowski. Jakby nieszczęść było mało, pożar niszczy ukochany Wiśnicz: kościół, świetny dom Serafińskich i „mieszczańskie domy, które tak były ciekawe, że podobnych nie ma już w kraju „.
Źródło: Wielcy Malarze, Jan Matejko, Nr 27, Eaglemoss Polska 1999, s. 4
Malarz całe życie mieszkał i tworzył w Krakowie, ale ze względu na rosnącą sławę i liczne wystawy wiele podróżował. Czterokrotnie odwiedził Paryż, bywał w Wiedniu i odbył podróż do Budapesztu, Pragi oraz wielu miast niemieckich, a w 1872 roku wyjechał do Stambułu.
W 1873 został mianowany dyrektorem Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie. Od 1874 został członkiem zagranicznym Institut de France i Berlińskiej Akademii Sztuki, od 1878 członek Rafaelowskiej Akademii w Urbino, a od 1889 — Künstlergenossenschaft w Wiedniu. W uznaniu jego zasług prezydent Krakowa M. Zyblikiewicz wręczył Matejce (29 X 1878) berło interrexa, na znak panowania w sztuce polskie. W uznaniu jego zasług prezydent Krakowa M. Zyblikiewicz wręczył Matejce (29 X 1878) berło interrexa, na znak panowania w sztuce polskiej .
Źródło: https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Matejko-Jan;3938547.html (dostęp z dnia 31.03.2018)
W swych ogromnych rozmiarów płótnach, malowanych z ogromnym zaangażowaniem i ekspresją, Matejko wyrażał swój nierozerwalny związek z historią i losami ojczyzny.
Rozrachunek z narodową przeszłością Polski w dziełach Matejki
Pod wpływem tragicznych wydarzeń i w oparciu o lekturę dzieł Józefa Szujskiego, XIX‑wiecznego historyka i jednego z krakowskich stańczykówstańczyków, współzałożyciela krakowskiego Przeglądu Polskiego, artysta stworzył cykl dzieł, w których ważną pozycją był rozrachunek z przeszłością kraju. Przełomowym obrazem był ukończony w 1862 roku Stańczyk – pełny tytuł to Stańczyk w czasie balu na dworze królowej Bony gdy wieść przychodzi o utracie Smoleńska. Temat Stańczyka malarz podejmował już wcześniej – dwukrotnie wykonał dwa jego przedstawienia o charakterze rodzajowym. Poniższe dzieło jest jednak wyrazem patriotyzmu powstałego w okresie poprzedzającym wybuch powstania styczniowego.
Stańczyk jest pierwszym dziełem Matejki o głębokiej, historiozoficznej treści, za pośrednictwem której artysta próbuje wyrazić swój pogląd na dzieje Rzeczypospolitej i przyczyny jej upadku. Ukazując królewskiego błazna jako tragicznego myśliciela o ascetycznym obliczu, Matejko odszedł od historycznej prawdy. W jego interpretacji Stańczyk staje się symbolem przenikliwości i mądrości politycznej, personifikacją obywatelskiego sumienia i ponadczasowej troski o losy kraju. Nadając mu rysy własnej twarzy, artysta obdarzył go również bagażem własnych uczuć i trosk patriotycznych, częścią świadomości historycznej człowieka żyjącego w połowie XIX wieku. W symboliczny sposób określił także swoją rolę jako malarza narodowej historii - artysty, który głębiej niż inni potrafi wniknąć w istotę dawnych wydarzeń, ocenić ich konsekwencje dla dziejów ojczyzny i współczesnej sytuacji politycznej.
Źródło: Muzeum Narodowe w Warszawie. Galeria Malarstwa Polskiego. Przewodnik Multimedialny, płyta CD, 2005
![](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res/RJcTubtQx2tK5/1670333218/2aJpMq8rZNHNYjkPjTD8V0nO6rgz3B0w.zip_extracted/ALTERNATIVE-STATIC/1tBPa53zrhHWgKDHaqxP9g60KQ9b8j8a.jpg)
1. Na stole leży list z wiadomością o utracie Smoleńska zajętego przez wojska moskiewskie w lipcu 1514 roku.
2. Postać królewskiego błazna, zamieszczona w centrum dzieła, pogrążona jest w smutku i zadumie nad konsekwencjami wydarzenia dla dalszych losów Polski. Matejko nadał mu cech własnego wizerunku, podkreślając swoją role jako malarza narodowej historii.
3. Na podłodze leży kaduceusz - symbol błazeńskiej funkcji Stańczyka, będący źródłem jego nastroju.
4. Na niebie obok wieży wawelskiej katedry Matejko namalował spadającą kometę – symbol nastroju Stańczyka.
5. Kontrast pomiędzy postawą Stańczyka a bawiącym się w komnacie dworem królewskim potęguje ekspresję i buduje dramatyzm.
Klęska powstania styczniowego 1863‑1864 wpłynęła na skrystalizowanie się Matejkowskiej wizji historii Polski i celów przyświecających jego sztuce. Chociaż początkowo malarz chciał ukazać triumfalne momenty z historii Rzeczpospolitej, według relacji Izydora Jabłońskiego‑Pawłowicza, podjął decyzję: zacznę od ran. W wyniku tych słów powstał alegoryczny szkic obrazu przedstawiający ojczyznę zakuwaną w kajdany.
![](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res/R15qQlfWdRHvt/1670333218/khXelnY4zia0ne7QDYuYKDCE2AGzFpau.zip_extracted/ALTERNATIVE-STATIC/24v6l7NgDEID5JZH83M4IN7s59yS7jtb.jpg)
1. Personifikacja Polski ma na sobie symboliczną czarną, rozdartą na ramionach suknię.
2. Odciągana od niej siłą kobieta w bieli to Ruś.
3. Przed carskimi oficerami we krwi leżą zwłoki kobiety, alegorii Litwy.
4. Po lewej stronie scenie przypatrują się dwaj oficerowie – Michaił Murawjow (Wieszatiel) i generał Fiodor Berg.
5. Na ścianie zawieszony jest manifest o wybuchu powstania styczniowego.
6. Nad manifestem znajduje się herb Imperium Rosyjskiego z herbem Królestwa Polskiego na piersi.
7. Scena ma miejsce w kościele, a żołnierze rosyjscy ubrani są w liturgiczne szaty i piją wino z liturgicznych naczyń.
8. Grupę po prawej nadzorują rosyjscy żołnierze.
W okresie powstania styczniowego powstał obraz Kazanie Skargi, będący świadectwem przeżyć Matejki i jego niepokoju o przyszłość ojczyzny. Obraz nie jest wierną ilustracją konkretnego wydarzenia historycznego. Matejko odniósł się do współczesności, interpretując historię – oskarżając króla i przywódcę rokoszurokoszu Mikołaja Zebrzydowskiego o zaprzepaszczenie dokonań unii brzeskiej z 1596 roku oraz odpowiedzialność za klęski i upadek Rzeczypospolitej.
W 1866 roku Matejko namalował obraz, którego tematem uczynił manifestację nowogrodzkiego posła na sejm 1773 roku, Tadeusza Rejtana, chcącego przeszkodzić decyzji o uchwaleniu zgody na pierwszy rozbiór Polski. Matejko namalował leżącego przed drzwiami i zagradzającego wejście do Sali Senatu Rejtana, wypowiadającego słowa: zabijcie mnie. ale nie zabijajcie ojczyzny! – ten dramatyczny akt podkreśla gest odsłoniętej piersi. Do dzieła artysta włączył postacie, które nie uczestniczyły w wydarzeniu. Wystawiony w listopadzie 1866 roku w krakowskim Towarzystwie Naukowym obraz wzbudził kontrowersję i wywołał burzliwą dyskusję.
Rejtan. Upadek Polski – patriotyczny głos artysty w sprawie losów ojczyzny
Obraz Rejtan. Upadek Polski jest wyrazem patriotyzmu Matejki i oskarżeniem skierowanym w stronę zdrajców, odpowiedzialnych za doprowadzenie do I rozbioru Polski. Scena rozgrywa się w sali poselskiej Zamku Królewskiego w Warszawie, odwołuje się do wydarzenia historycznego, jednak malarz zamieścił wiele postaci w nim nieuczestniczących, lecz ważnych dla losów kraju., 2. Główną postacią jest tytułowy Tadeusz Rejtan - szlachcic, w 1773 poseł województwa nowogródzkiego na Sejm Rozbiorowy w Warszawie, który znajduje się w prawym dolnym rogu dzieła. Mężczyzna, w akcie patriotycznego poświęcenia rzucił się na ziemie, zasłaniając wejście do Sali Senatu, w której miała zapaść decyzja o rozbiorze. Odsłaniając własną pierś miał wypowiedzieć słowa zabijcie mnie, ale nie zabijajcie ojczyzny! Czyn ten podkreśla patriotyzm i bohaterstwo Rejtana., 3. Przed Rejtanem, przy drzwiach sali zamkowej stoją trzy postacie ubrane na modę francuską., 4. Po lewej stronie tej grupy Stanisław Szczęsny Potocki (nieobecny wówczas na sali sejmowej), uznawany za zdrajcę narodu generał, później przywódca konfederacji targowickiej trzyma w ręku dokumenty., 5. W środku Adam Poniński, marszałek sejmu rozbiorowego 1773–1775, uniesioną ręką wskazuje na żołnierzy rosyjskich, znajdujących się w uchylonych drzwiach sali zamkowej, uznawany jest za zdrajcę narodu polskiego., 6. Po prawej stronie Franciszek Ksawery Branicki, hetman wielki koronny i przyszły targowiczanin, zasłania twarz rękoma, uznawany jest za zdrajcę narodu polskiego., 7. Nad mężczyznami - ścianie wisi portret carycy Katarzyny II, ukazanej w dumnej pozie. W rzeczywistości portret nie wisiał w Sali., 8. Na balkonie znajdują się: Mikołaj Repnin z flirtującymi Elżbietą Grabowską i Izabelą Lubomirską. Rosyjski ambasador spogląda na Rejtana z loży, w jego postawie widać dumę i pewność siebie., 9. Król Stanisław August Poniatowski został przedstawiony jako postać drugorzędna, ukradkiem spogląda na zegarek, w rzeczywistości nie był obecny na Sali., 10. Obok króla widać głowę 23-letniego wówczas Hugona Kołłątaja, któremu malarz nadał cech dojrzałego mężczyzny. W rzeczywistości nie był obecny na Sali Mężczyzna nie brał udziału w wydarzeniach, przebywał wówczas na studiach w Wiedniu i Rzymie., 11. Prymas Michał Poniatowski (po prawej) rozmawia z kanclerzem Michałem Czartoryskim (po lewej), protektorem siostrzeńca Stanisława Augusta Poniatowskiego; mężczyźni nie zwracają uwagi na rozgrywające się wydarzenie., 12. Starzec o rozwianych włosach to ojciec Szczęsnego, Franciszek Salezy Potocki, ukazany jest z karabelą, w bogatym szlacheckim stroju, ze wstęgą Orderu Orła Białego. Jest przeciwnikiem jakichkolwiek związków z Rosją, 13. Mężczyzna przewraca fotel, z którego spadły dokumenty rozbiorowe i sakiewka z pieniędzmi, 14. Bezimienny młodzieniec w ciemnym sarmackim stroju symbolizuje młode pokolenie gotowe do walki, na co wskazuje wyciągnięta szabla i czapka konfederatka., 15. Matejko ukazał na swym płótnie własną wizję historycznych wydarzeń i ludzi odpowiedzialnych jego zdaniem za utratę wolności, czym wywołał gremialny atak. Wśród licznych krytyków malarza znaleźli się także artyści i literaci, między innymi pierwszy nauczyciel Matejki w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie Wojciech Korneli Stattler, który pisał z ironią: "co tu butów, co tu spodni". Lucjan Siemieński mówił o "eksploatacji historycznego skandalu", a Cyprian Kamil Norwid zauważył, że "wszystko tam wyzute z ideału… Rejtan wąsaty demoniak". Najmocniejszego sformułowania użył Józef Ignacy Kraszewski, który oświadczył, że "trupa matki policzkować się nie godzi". Do tych głosów przyłączyli się potomkowie przedstawionych na obrazie magnatów. Matejko ukazał na swym płótnie własną wizję historycznych wydarzeń i ludzi odpowiedzialnych jego zdaniem za utratę wolności, czym wywołał gremialny atak. Wśród licznych krytyków malarza znaleźli się także artyści i literaci, między innymi pierwszy nauczyciel Matejki w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie Wojciech Korneli Stattler, który pisał z ironią: "co tu butów, co tu spodni". Lucjan Siemieński mówił o "eksploatacji historycznego skandalu", a Cyprian Kamil Norwid zauważył, że "wszystko tam wyzute z ideału… Rejtan wąsaty demoniak". Najmocniejszego sformułowania użył Józef Ignacy Kraszewski, który oświadczył, że "trupa matki policzkować się nie godzi". Do tych głosów przyłączyli się potomkowie przedstawionych na obrazie magnatów. Wbrew przeciwnościom Jan Matejko zgłosił swój obraz na wystawę paryską i po zakwalifikowaniu przez komisję w Wiedniu w kwietniu 1867 roku "Rejtan" został wystawiony w Paryżu na Wystawie Światowej (w dziale austriackim). Z doniesień prasowych wiadomo, że płótno spotkało się z wielkim zainteresowaniem publiczności, której nieznany był przedmiot sporów i która widziała w nim znakomite dzieło malarskie, gdzie można odnaleźć "dramatyczny charakter kompozycji, dobitną charakterystykę osób i wyraziste gesty". Ostatecznie jury Wystawy Światowej przyznało "Rejtanowi" medal pierwszej klasy.
Źródło:
1. https://culture.pl/pl/wydarzenie/rozmowy-niedokonczone-wokol-rejtana-jana-matejki
2. Janusz Maciej Michałowski, W kręgu sztuki. Jan Matejko, Arkady 1979; https://culture.pl/pl/wydarzenie/rozmowy-niedokonczone-wokol-rejtana-jana-matejki
![](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res/R1CTSc6Q4WnXr/1670333220/wcGYu4bGUtV5OAW3HrXEyhgXFbSZL1GV.zip_extracted/ALTERNATIVE-STATIC/heUqsMIBeNZ5seOFuzsQIIJVbMSutLyr.png)
1. Po zdławieniu konfederacji barskiej z lat 1768−1772 mocarstwa ościenne podpisały w Petersburgu 5 sierpnia 1772 roku traktat I rozbioru. Zaborcy zażądali, by polski sejm usankcjonował układ. Król Stanisław August wezwał posłów i senatorów do stawienia się w Warszawie 19 kwietnia 1773 roku. Zwolennicy rozbioru zawiązali pod laską Adama Ponińskiego konfederację, co umożliwiało przegłosowanie większością głosów zgody na rozbiór. Przeciwko temu wystąpiła grupa posłów skupiona wokół Tadeusza Rejtana i Samuela Korsaka. W dramatyczny sposób usiłowali oni nie dopuścić do skonfederowania sejmu i domagali się zachowania procedury głosowania jednomyślnego ― w istocie bronili zasady liberum veto. Protest obrońców całości państwa został zlekceważony. Sejm ratyfikował traktat rozbiorowy.
Obraz Rejtan. Upadek Polski jest wyrazem patriotyzmu Matejki i oskarżeniem skierowanym w stronę zdrajców, odpowiedzialnych za doprowadzenie do I rozbioru Polski. Scena rozgrywa się w sali poselskiej Zamku Królewskiego w Warszawie, odwołuje się do wydarzenia historycznego, jednak malarz zamieścił wiele postaci w nim nieuczestniczących, lecz ważnych dla losów kraju.
2. Główną postacią jest tytułowy Tadeusz Rejtan - szlachcic, w 1773 poseł województwa nowogródzkiego na Sejm Rozbiorowy w Warszawie, który znajduje się w prawym dolnym rogu dzieła. Mężczyzna, w akcie patriotycznego poświęcenia rzucił się na ziemie, zasłaniając wejście do Sali Senatu, w której miała zapaść decyzja o rozbiorze. Odsłaniając własną pierś miał wypowiedzieć słowa zabijcie mnie, ale nie zabijajcie ojczyzny! Czyn ten podkreśla patriotyzm i bohaterstwo Rejtana.
3. Przed Rejtanem, przy drzwiach sali zamkowej stoją trzy postacie ubrane na modę francuską.
4. Po lewej stronie tej grupy Stanisław Szczęsny Potocki (nieobecny wówczas na sali sejmowej), uznawany za zdrajcę narodu generał, później przywódca konfederacji targowickiej trzyma w ręku dokumenty.
5. W środku Adam Poniński, marszałek sejmu rozbiorowego 1773–1775, uniesioną ręką wskazuje na żołnierzy rosyjskich, znajdujących się w uchylonych drzwiach sali zamkowej, uznawany jest za zdrajcę narodu polskiego.
6. Po prawej stronie Franciszek Ksawery Branicki, hetman wielki koronny i przyszły targowiczanin, zasłania twarz rękoma, uznawany jest za zdrajcę narodu polskiego.
7. Nad mężczyznami - ścianie wisi portret carycy Katarzyny II, ukazanej w dumnej pozie. W rzeczywistości portret nie wisiał w Sali.
8. Na balkonie znajdują się: Mikołaj Repnin z flirtującymi Elżbietą Grabowską i Izabelą Lubomirską. Rosyjski ambasador spogląda na Rejtana z loży, w jego postawie widać dumę i pewność siebie.
9. Król Stanisław August Poniatowski został przedstawiony jako postać drugorzędna, ukradkiem spogląda na zegarek, w rzeczywistości nie był obecny na Sali.
10. Obok króla widać głowę 23-letniego wówczas Hugona Kołłątaja, któremu malarz nadał cech dojrzałego mężczyzny. W rzeczywistości nie był obecny na Sali Mężczyzna nie brał udziału w wydarzeniach, przebywał wówczas na studiach w Wiedniu i Rzymie.
11. Prymas Michał Poniatowski (po prawej) rozmawia z kanclerzem Michałem Czartoryskim (po lewej), protektorem siostrzeńca Stanisława Augusta Poniatowskiego; mężczyźni nie zwracają uwagi na rozgrywające się wydarzenie.
12. Starzec o rozwianych włosach to ojciec Szczęsnego, Franciszek Salezy Potocki, ukazany jest z karabelą, w bogatym szlacheckim stroju, ze wstęgą Orderu Orła Białego. Jest przeciwnikiem jakichkolwiek związków z Rosją
13. Mężczyzna przewraca fotel, z którego spadły dokumenty rozbiorowe i sakiewka z pieniędzmi
14. Bezimienny młodzieniec w ciemnym sarmackim stroju symbolizuje młode pokolenie gotowe do walki, na co wskazuje wyciągnięta szabla i czapka konfederatka.
15. Matejko ukazał na swym płótnie własną wizję historycznych wydarzeń i ludzi odpowiedzialnych jego zdaniem za utratę wolności, czym wywołał gremialny atak. Wśród licznych krytyków malarza znaleźli się także artyści i literaci, między innymi pierwszy nauczyciel Matejki w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie Wojciech Korneli Stattler, który pisał z ironią: "co tu butów, co tu spodni". Lucjan Siemieński mówił o "eksploatacji historycznego skandalu", a Cyprian Kamil Norwid zauważył, że "wszystko tam wyzute z ideału… Rejtan wąsaty demoniak". Najmocniejszego sformułowania użył Józef Ignacy Kraszewski, który oświadczył, że "trupa matki policzkować się nie godzi". Do tych głosów przyłączyli się potomkowie przedstawionych na obrazie magnatów.
Matejko ukazał na swym płótnie własną wizję historycznych wydarzeń i ludzi odpowiedzialnych jego zdaniem za utratę wolności, czym wywołał gremialny atak. Wśród licznych krytyków malarza znaleźli się także artyści i literaci, między innymi pierwszy nauczyciel Matejki w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie Wojciech Korneli Stattler, który pisał z ironią: "co tu butów, co tu spodni". Lucjan Siemieński mówił o "eksploatacji historycznego skandalu", a Cyprian Kamil Norwid zauważył, że "wszystko tam wyzute z ideału… Rejtan wąsaty demoniak". Najmocniejszego sformułowania użył Józef Ignacy Kraszewski, który oświadczył, że "trupa matki policzkować się nie godzi". Do tych głosów przyłączyli się potomkowie przedstawionych na obrazie magnatów.
Wbrew przeciwnościom Jan Matejko zgłosił swój obraz na wystawę paryską i po zakwalifikowaniu przez komisję w Wiedniu w kwietniu 1867 roku "Rejtan" został wystawiony w Paryżu na Wystawie Światowej (w dziale austriackim). Z doniesień prasowych wiadomo, że płótno spotkało się z wielkim zainteresowaniem publiczności, której nieznany był przedmiot sporów i która widziała w nim znakomite dzieło malarskie, gdzie można odnaleźć "dramatyczny charakter kompozycji, dobitną charakterystykę osób i wyraziste gesty". Ostatecznie jury Wystawy Światowej przyznało "Rejtanowi" medal pierwszej klasy.
Źródło:
1. https://culture.pl/pl/wydarzenie/rozmowy-niedokonczone-wokol-rejtana-jana-matejki
2. Janusz Maciej Michałowski, W kręgu sztuki. Jan Matejko, Arkady 1979; https://culture.pl/pl/wydarzenie/rozmowy-niedokonczone-wokol-rejtana-jana-matejki
Rozpoznaj tytuły dzieł Matejki i wpisz je pod ilustracjami.
![](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res/RQHja4XmcLV8K/1670333222/1IAV6TXZIclT0CPNIFezu2nh6GjmkX2f.zip_extracted/ALTERNATIVE-STATIC/V5J1ovKYekKlotgoBip1BZac3EGS0G3X.jpeg)
Rozpoznaj, z jakich obrazów pochodzą fragmenty.
![](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res/R1ekGYjM0knbZ/1670333223/2KsW0Yy8C8daeuB64kyz7OsbpZcVoYOx.zip_extracted/ALTERNATIVE-STATIC/1inhZ2BAflMQbFgkXgGPTrPFm10JzELx.jpeg)
Wskaż dzieła, które znajdują się w Muzeum Narodowym w Warszawie.
- Carowie Szujscy przed Zygmunta III
- Kazanie Skargi
- Polonia – Rok 1863
- Stańczyk
Rozpoznaj postacie z obrazów Jana Matejki. Wpisz ich imiona i nazwiska.
![](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res/R1FzujBofuXCH/1670333224/190qQuWvVx9sL57IbM2ET6yXjeY82mIR.zip_extracted/ALTERNATIVE-STATIC/2AK1PF4FRSCK6uBlybkbopShwuQEWMes.jpeg)
Wskaż postacie, które Matejko wprowadził do obrazu Rejtan. Upadek Polski, mimo że nie były obecne podczas wydarzenia, będącego tematem dzieła.
- Stanisław Szczęsny
- Adam Poniński
- Franciszek Salezy Potocki
- Stanisław August Poniatowski
- Hugo Kołłątaj
Do dzieł dołącz wydarzenie historyczne.
Powstanie styczniowe, Utrata Smoleńska, Pierwszy rozbiór Polski
Stańczyk | |
Rejtan. Upadek Polski | |
Polonia – Rok 1863 |
Uzupełnij tekst.
Jan Matejko od dzieciństwa interesował się historią – gromadził szkice i rysunki ze starych ksiąg. W 1851 roku został przyjęty do Szkoły Sztuk Pięknych w ................. Malarz całe życie mieszkał i tworzył w Krakowie, ale ze względu na rosnąca sławę i liczne wystawy wiele podróżował. Czterokrotnie odwiedził ............, bywał w Wiedniu i odbył podróż do Budapesztu, Pragi oraz wielu miast niemieckich, a w 1872 roku wyjechał do ................... W 1873 został mianowany dyrektorem Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie. Od roku 1859 Matejko studiował w akademii sztuki w .................., a w 1860 roku wyjechał do Wiednia, by kontynuować naukę w tamtejszej akademii sztuki, jednak po kłótni z jednym z profesorów wrócił do Krakowa. Nie wziął udziału w powstaniu .......................
Słownik pojęć
ugrupowanie polityczne w Galicji Zachodniej, głównie ziemiaństwa i wyższych urzędników (konserwatyści krakowscy), powstałe w latach 60. XIX w.
1) pierwotnie zjazd na sejm całej szlachty, a nie tylko jej posłów; nazwę przyjęto z Węgier, gdzie odbywały się analogiczne zebrania sejmu na polu zwanym Rákos; 2) zbrojne wystąpienie szlachty przeciw królowi pod hasłem obrony zagrożonych swobód (np. rokosz Mikołaja Zebrzydowskiego); zebrana na rokosz szlachta zawiązywała konfederację.
Słownik pojęć został opracowany na podstawie:
encyklopedia.pwn.pl
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
Dorota Folga‑Januszewska (red. nauk.): Muzeum Narodowe w Warszawie. Arcydzieła malarstwa. Warszawa: Arkady, 2012
Janusz Maciej Michałowski, W kręgu sztuki. Jan Matejko, Arkady, Warszawa 1979
Muzeum Narodowe w Warszawie. Galeria Malarstwa Polskiego. Przewodnik Multimedialny, płyta CD, WSiP, Warszawa 2005
Wielcy Malarze, Jan Matejko, Nr 27, Eaglemoss Polska 1999
Wielka kolekcja sławnych malarzy. Jan Matejko, Nr 42, Oxford Educational, Poznań 2007
https://culture.pl/pl/wydarzenie/rozmowy-niedokonczone-wokol-rejtana-jana-matejki (dostęp z dnia 31.03.2018)
http://www.kultura.malopolska.pl/object/MNK%20XII-453 (dostęp z dnia 31.03.2018)