Rg55Y3T6PkCHR
Obraz przedstawia moment wyjścia z Byczyny przez zwodzony most pokonanego arcyksięcia Maksymiliana, który siedząc na siwym koniu przekazuje swój miecz hetmanowi Zamoyskiemu. Obie postaci znajdują się w centrum obrazu, na które pada największe światło. Zamoyski jest ubrany w szkarłatną delię i kołpak z piórami na głowie. Siedząc na czarnym koniu w lewej ręce trzyma buławę, a prawą odbiera miecz od Maksymiliana. Z tyłu z bramy za arcyksięciem wychodzi dowódca wojsk niemieckich Erazm Lichtenstein ubrany w zbroję z hełmem przyozdobionym piórami. Po lewej stronie obrazu na koniu siedzi biskup kijowski Jakub Woroniecki, przed nim znajdują się sanie. Przy saniach starosta płocki i drahimski Stanisław Sędziwój Czarnkowski, ubrany w kożuszek, trzymając rękę przy brodzie, z twarzą zasmuconą. Tuż przy nim z twarzą z profilu, trzymając z tyłu szpadę, jest ukazany główny stronnik Maksymiliana wojewoda poznański Andrzej Zborowski. Dalej obok niego, wkładając szpadę do pochwy, młody Engelhardt Kurtz z Żyrotyma, dowódca niemieckiej piechoty, przy którym znowu na dole, w klęczącej postawie, Stanisław Drohojowski, starosta przemyski, wyobrażony w chwili złożenia szpady. Prawa strona obrazu, począwszy od Zamojskiego, wyobraża postacie triumfujące. Tuż przy Zamoyskim na prawo widzimy w bogatej kolczudze, w węgierskiej czapce na głowie, Baltazara Batorego z pocztem żołnierzy węgierskich. Za nimi w górnym prawym rogu husaria na czele z Mikołajem Uhrowieckim oraz Aleksandrem Koniecpolskim. Z przodu widoczny jest rycerz niosący zdobytą wielką chorągiew, obok którego jakiś urzędnik dworski zapalczywie przegląda listy lub dokumenty zebrane w skrzyniach. Na pierwszym planie, na ziemi, złożona przez pokonanych broń jest układana i segregowana przez jednego z dworaków Zamoyskiego.

Jan Zamoyski - wódz i polityk

Pomnij Jana Zamoyskiego.
Źródło: domena publiczna.

Nauczysz się:

·  wymieniać w porządku chronologicznym władców elekcyjnych w Rzeczpospolitej XVI wieku

·       wyjaśniać, czym Polsce przysłużył się Jan Zamoyski

·       nazywać i opisywać poszczególne elementy stroju szlacheckiego

Rola szlachty w dziejach Rzeczypospolitej jest nie do przecenienia. Dzięki niej funkcjonowała wolna elekcjawolna elekcjawolna elekcja i doszło do zmian w polskiej kulturze. Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli polskiej szlachty był Jan Zamoyski. O nim jest ta opowieść.

R1AgfMTnT6dzm
(Uzupełnij).
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
Ważne!

piszemy „Zamoyski”, czytamy „Zamojski”

Wprowadzenie

Czasy, w których wyrastał Jan Zamoyski, były bardzo burzliwe. Doszło do przewrotu w dziedzinie kultury związanego z humanizmemhumanizmhumanizmem. Dużą rolę w tym procesie odegrały uniwersytetyuniwersytetuniwersytety, zwłaszcza znajdujące się na terenie Włoch. Nowe prądy artystyczne, określane mianem renesansurenesansrenesansu, zrodziły modę na wzorce antyczne. Niektóre kraje Europy objęła reformacjareformacjareformacja. Jej idee stały się również popularne w Polsce, zwłaszcza wśród szlachty. Dążyła ona do zwiększenia swej aktywności w dziedzinie politycznej. Ambicje do odegrania dużej roli w państwie cechowały również młodego Jana Zamoyskiego.

Ważne!

Poniżej zamieszczono prezentację, w której przedstawiono informacje o młodości i początkach działalności politycznej Jana Zamoyskiego. Przełączaj slajdy za pomocą przycisków w pasku poniżej ilustracji, aby poznać szczegóły.

RaXbg9C58Ulbi
1
R1anXVzPeVXCr
Jan Zamoyski jako mąż stanu
Źródło: domena publiczna.
1

Jan Zamoyski był jednym z najwybitniejszych mężów stanu dawnej Polski. Pochodził z rodziny szlacheckiej.

R1V3bGJ20nIR5
1
R10Y9tZrvgsEz
Podróże Jana Zamoyskiego po Europie - mapa.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
1

Posiadał duże zdolności, dlatego rodzice po ukończeniu nauki w gimnazjum w wieku 13 lat wysłali go na studia zagranicę. Odwiedził uczelnie w Paryżu, Strasburgu i Padwie.

RCfJkdezNC3tf
1
R1ChGFgKV4LDV
Jan Zamoyski jako student.
Źródło: Mister No, licencja: CC BY 3.0.
1

W Padwie został wybrany rektorem dzięki umiejętności zjednywania sobie ludzi i pięknego przemawiania.

R3VCsSno9OobO
1
R19f2s43rby0d
Jan Zamoyski jako dworzanin.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
1

Jan Zamoyski interesował się prawem i polityką. Po powrocie do kraju objął funkcję sekretarza na dworze ostatniego z Jagiellonów, Zygmunta II Augusta. Przystąpił też do ruchu szlacheckiego, którego celem była zmiana ustroju państwa.

RG8ILRk4GwQLB
1
Rmn4bblWP32nd
Jan Zamoyski jako przywódca szlachecki.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
1

Szlachta po śmierci Zygmunta II Augusta i wygaśnięciu dynastii Jagiellonów podjęła decyzję, że będzie posiadać króla z wyboru. Odbywało się to w trakcie zgromadzenia, na którym obecni byli kandydaci na objęcie tronu królewskiego i cała szlachta. Kandydaci starali się przekonać do swojej osoby szlachtę, a ta prezentowała im swoje stanowisko, co do oczekiwań wobec nowego władcy. Następnie odbywało się głosowanie, w którym brał udział każdy szlachcic osobiście. Taki sposób wyboru króla nazywamy wolną elekcją.

RmRKVtTeqk5sH
1
R1HU9FVanGl3f
Potęga Rzeczypospolitej u zenitu.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
1

Głosowanie nad zgłoszonymi kandydatami oraz przeliczenie zebranych głosów odbywało się w namiocie zwanym szopą. Nad prawidłowym przebiegiem wyboru króla czuwali najważniejsi urzędnicy w państwie, w tym Prymas, rządzący krajem w czasie bezkrólewia.

RY95ZCSj7TZRV
1
RSM9NVb7rx8qm
Posiadłości Habsburgów w XVI wieku.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
1

Jan Zamoyski zachęcał szlachtę do wyboru władcy, który nie pochodziłby z wrogiej Polsce dynastii Habsburgów.

R1IcV8bXw3zTz
1
R1ax3HG85Kmn9
Henryk Walezy.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
1

Początkowo szlachta wybrała na króla księcia francuskiego Henryka Walezego. Ten jednak nie był zbyt zainteresowany sprawami Polski.

R12a8cjn4CLev
1
R17PVNOkoyOtV
Ucieczka Henryka Walezego z Polski.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
1

Henryk Walezy uciekł z Krakowa, aby przejąć po śmierci brata rządy w Paryżu.

RLim2eyo67HOX
1
R1VHBraL5Yvzx
Stefan Batory.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
1

Upokorzona szlachta za radą Jana Zamoyskiego zdecydowała się powierzyć tron w wyniku kolejnej elekcji Stefanowi Batoremu, władcy Siedmiogrodu, kraju bliższego Polsce i bardziej związanego z jej interesami.

RHJoBYitHtT0k
1
Rkh0IlTVkR42k
Jan Zamoyski jako mąż stanu i mecenas kultury.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
1

Jan Zamoyski jako mąż stanu i mecenas kultury

R1E1QTZqzp1V3
1
R1RpK4HfeqKX6
Jan Zamoyski jako kanclerz.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
1

Stefan Batory bardzo cenił Jana Zamoyskiego, dlatego uczynił go kanclerzem, czyli najważniejszą po królu osobą w państwie.

RS8ar6DzvRJRD
1
R10dk2rLZnZnV
Wojna Polski z Rosją o Inflanty.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
1

Mądrość Zamoyskiego bardzo się Polsce przydała, gdy wybuchła wojna z państwem moskiewskim (Rosją). W wyniku trzech wielkich wypraw wojennych oraz wprowadzeniu nowych formacji wojskowych: piechoty i lekkiej jazdy Polacy przyłączyli ziemie nad Bałtykiem, zwane Inflantami.

RkWnkN2mZPXGn
1
RGeRsWAc8tGsp
Zwycięstwo Stefana Batorego.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
1

Wojny z Rosją nie dało się jednak rozstrzygnąć ostatecznie na korzyść strony polskiej, co niepokoiło Zamoyskiego, obdarzonego w trakcie tego konfliktu urzędem hetmańskim.

Rxnp9xuYnVjVG
1
RtSB6ZfXXaUcl
Zygmunt III Waza.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
1

W okresie kolejnego bezkrólewia wzrosła obawa, że uzyskane nad Bałtykiem terytoria zostaną utracone. Jan Zamoyski wówczas opowiedział się za szwedzkim królewiczem Zygmuntem Wazą.

R1Ixo00jkuxM6
1
R1Ht1FqDAuWvX
Jan Zamoyski jako hetman.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
1

W celu obrony jego praw do korony polskiej wyprawił się przeciw austriackiemu arcyksięciu Maksymilianowi. Pokonanie kandydata Habsburgów nie wpłynęło jednak na poprawne stosunki między kanclerzem a nowym królem Zygmuntem III Wazą.

RCC8xiUkBLleU
1
R1G9a9ypVwGR8
Jan Zamoyski jako hetman.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
1

Rozbieżności dotyczyły m.in. kierunków polityki zagranicznej Polski. Pod koniec życia Zamoyski wbrew interesom króla prowadził skuteczne kampanie wojenne przeciw Turcji, dążąc do rozszerzenia wpływów polskich w Mołdawii.

RyZxMzii4RKpR
1
RdhhY9Ie9X6XI
Film opisuje obraz Jana Matejki pod tytułem "Stefan Batory pod Pskowem".
1

Na obrazie „Batory pod Pskowem” Jan Matejko umieścił wiele postaci, odzwierciedlających w sposób symboliczny sytuację polityczną Rzeczypospolitej za czasów urzędowania Jana Zamoyskiego.

Głośność lektora
Głośność muzyki
Polecenie 1

Dlaczego szlachta wysyłała swoje dzieci na studia za granicę? Napisz odpowiedź.

R1eJyxpBXN2px
(Uzupełnij).
Polecenie 2

Ustal, co przesądziło o tym, że Jan Zamoyski stał się politykiem. Napisz odpowiedź.

RMJQ6q6q92JlX
(Uzupełnij).
Polecenie 3

Ustal, dlaczego polska szlachta chciała zreformować państwo. Napisz odpowiedź.

R5MhkalAYKWH4
(Uzupełnij).
Polecenie 4

Zastanów się, dlaczego nazywano Jana Zamoyskiego „trybunem (przedstawicielem) ludu szlacheckiego” w czasie jego aktywności politycznej. Napisz swoją odpowiedź.

R1S1T8J40iwFp
(Uzupełnij).
RVPUsR9vBGEIw
Ćwiczenie 1
Do jakich państw udał się Jan Zamoyski podczas swoich zagranicznych studiów? Uzupełnij tabelę.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
R1WeHIShR2ZKM
Ćwiczenie 2
Zaznacz więcej niż jedną odpowiedź. Ustal, co to znaczy mieć cechy przywódcze: Możliwe odpowiedzi: 1. mieć wyższe wykształcenie, 2. umieć zjednywać sobie ludzi dla spraw ważnych dla wszystkich, 3. pełnić funkcje publiczne, 4. przemawiać o sprawach ważnych dla pomyślności państwa i przekonywać słowem, 5. kierować się w swoich działaniach dobrem ogółu, nie zaś własnym interesem
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
R5yMFU26KBfk6
Ćwiczenie 3
Wskaż istotne dla przebiegu wolnej elekcji elementy. Elementy istotne dla przebiegu procesu elekcji Możliwe odpowiedzi: 1. osobista obecność na elekcji kandydatów wcześniej zaakceptowanych przez szlachtę, 2. wybór jedynie takiego kandydata, który potwierdzi utrzymanie przywilejów szlacheckich, 3. udział każdego szlachcica w głosowaniu nad kandydaturami, 4. prezentacja przez kandydatów jedynie planów co do kierunków polityki zagranicznej Elementy nieistotne dla przebiegu procesu elekcji Możliwe odpowiedzi: 1. osobista obecność na elekcji kandydatów wcześniej zaakceptowanych przez szlachtę, 2. wybór jedynie takiego kandydata, który potwierdzi utrzymanie przywilejów szlacheckich, 3. udział każdego szlachcica w głosowaniu nad kandydaturami, 4. prezentacja przez kandydatów jedynie planów co do kierunków polityki zagranicznej
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
R1FCFPFzne7PL
Ćwiczenie 4
Zaznacz prawidłową odpowiedź. Wskaż, której roli nie pełnił Prymas: Możliwe odpowiedzi: 1. był najważniejszym dostojnikiem kościelnym w państwie, 2. rządził krajem w czasie bezkrólewia, 3. wybierał kandydatów na króla, 4. czuwał nad przebiegiem głosowania podczas wolnej elekcji
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Jan Zamoyski jako magnat i mecenas kultury

Jan Zamoyski dbał nie tylko o pomyślność Polski, ale również o pozycję swojej rodziny. Dzięki zapobiegliwości udało mu się zgromadzić ogromny majątek i wejść w szeregi magnaterii.

R7oM6K3NORyrh
Marcello Bacciarelli, Portret Jana Zamoyskiego (XVIII w.)
Źródło: domena publiczna.

W spadku po ojcu, który należał do średniej szlachty, otrzymał cztery wsie. Pod koniec życia władał rozległymi dobrami królewskimi na Ukrainie, które obejmowały 6% terytorium Polski. Posiadał łącznie 23 miasta i 816 wsi. Handlował zbożem i towarami leśnymi, głównie węglem drzewnym i smołą. Utrzymywał własny dwór i wojsko.

R1NBUt9RXoN2Z
Mapa terenów osobistego majątku Jana Zamoyskiego.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Zdobyte fundusze przeznaczał na działalność budowlaną i kulturalną. Wsparł pieniędzmi z łupów wojennych powstanie w Wilnie akademii, którą ufundował król Stefan Batory w celu silniejszego powiązania z Polską przyłączanych obszarów nad Bałtykiem.

Jan Zamoyski był mecenasem artystycznym. Utrzymywał instytucje naukowe, biblioteki i drukarnie. W swoim rodowym mieście wspólnie z poetą Szymonem Szymonowicem stworzyli prywatną uczelnię zwaną Akademią Zamojską, głównie dla wykształcenia kadr prawniczych.

Jan Zamoyski wspierał finansowo artystów i poetów, w tym Jana Kochanowskiego, który przedstawił na jego dworze sztukę teatralną „Odprawę posłów greckich”.

Polecenie 5

Ustal, jakie były najważniejsze urzędy w Rzeczpospolitej za czasów Jana Zamoyskiego. Napisz swoją odpowiedź.

RYUEABMqMjnV1
(Uzupełnij).
Polecenie 6

Wyjaśnij, dlaczego Rzeczpospolita zainteresowana była Inflantami.

RsSCfDfTas4K1
(Uzupełnij).
Polecenie 7

Ustal, czym cechowała się magnateria jako warstwa społeczna w dawnej Polsce. Napisz swoją odpowiedź.

R1LZ32Jit7ERy
(Uzupełnij).
Polecenie 8

Zastanów się i napisz, dlaczego Jan Zamoyski popierał rozwój kultury i nauki.

R6yNerlEr8M0x
(Uzupełnij).
R5gg3SDWUWdWz
Ćwiczenie 5
Wskaż zdania prawdziwe. Możliwe odpowiedzi: 1. Polska prowadziła w czasach Stefana Batorego wojnę ze Szwecją o Inflanty., 2. Buławę hetmańską otrzymał Jan Zamoyski od króla Zygmunta III Wazy., 3. Kanclerz odpowiadał za politykę zagraniczną państwa., 4. Piechota wybraniecka składała się z chłopów, którzy zamieszkiwali dobra królewskie., 5. Polska chciała rozszerzyć swoje wpływy na południu o Siedmiogród, dlatego rozpoczęła konflikt z Turcją.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
RnhkvYy9hBTVy
Ćwiczenie 6
Łączenie par. Określ, które zdanie jest prawdziwe, a które fałszywe.. Jan Zamoyski współfinansował powstanie dwóch uczelni wyższych.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Jan Zamoyski wspierał finansowo głównie lekarzy i prawników.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Jan Zamoyski nigdy nie zarządzał dobrami królewskimi.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Jan Zamoyski pomnażał majątek inwestując pieniądze w handel ze Wschodem.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Przyjacielem Jana Zamoyskiego był Jan Kochanowski.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Strój szlachecki

R1ZVOJYx3NFX5
Ilustracja przedstawia rysunek Jana Matejko „Magnaci polscy 1576-1586”. Na rysunku jest grupę dziewięciu osób zgromadzonych razem, w tym dwie kobiety i mały chłopiec. Po lewej stronie rysunku stoi Jan Zamoyski, o czym świadczy napis nad głową mężczyzny. Jan Zamoyski ubrany jest w oznaczoną cyfrą 2 delię, czyli noszony na żupanie płaszcz z futrzanym kołnierzem, niezapinany, zwykle narzucony jedynie na ramiona. Pod nim ma oznaczony cyfrą 5 żupan, czyli długą, męską szatę z rękawami, zapinaną na rząd drobnych guzików, przepasaną wąskim paskiem, do którego przymocowana jest lekko zakrzywiona szabla pochodzenia tureckiego, zwana karabelą. Oznaczona jest ona na rysunku cyfrą 6. W ręku Jan Zamoyski ma oznaczoną cyfrą 1 buławę, czyli symbol godności hetmańskiej. Obok Zamoyskiego stoi szlachcic w oznaczonym cyfrą 3 kołpaku, czyli czapce z futrzanym otokiem i kitką z ptasich piór, głównie czaplich lub sokolich. Dalej na prawo stoi młody mężczyzna w oznaczonym cyfrą 4 kontuszu, czyli rodzaju płaszcza z typowymi tzw. wylotami. Są to rozcięte rękawy, które albo luźno zwisały, albo, odrzucone do tyłu, odsłaniały żupan. Obok niego po lewej stronie stoi szlachcic z wygoloną głową i z oznaczonym cyfrą 7 pasem kontuszowym na brzuchu. Jest to zdobiony złotymi i srebrnymi nićmi, jedwabny pas o długości od 3 do 4,5 m i szerokości 40 cm, wiązany na supeł z boku, rzadziej pośrodku brzucha. Między mężczyznami na pierwszym planie stoi młoda kobieta w sukni bez rękawów zdobionej haftem i złotogłowiem. Spod niej wystają rękawy białej koszuli. Szyję kobiety zdobi kryza, a głowę czapka. Inna dama, starsza wiekiem, jest na rysunku po prawej stronie. Stoi bokiem. Ma czepiec na głowie, suknię bez rękawów i takiż płaszcz. Spod sukni wystają rękawy koszuli. Za kobietą stoi młody chłopak, trzymający lewą dłoń w kieszeni. Ma na głowie futrzaną czapkę z pawimi piórami. Nosi kaftan, spod którego wystają rękawy żupana. Ma pas z szablą przypięty do lewego boku. W tyle stoją dwaj szlachcice starsi wiekiem w futrzanych czapkach na głowie. Mają zarost: wąsy i brodę. Na ilustracji oznaczono następujące elementy: 1. Buława Symbol godności hetmańskiej., 2. Delia Noszony na żupanie płaszcz z futrzanym kołnierzem, niezapinany, zwykle narzucony jedynie na ramiona., 3. Kołpak Czapka z futrzanym otokiem i kitką z ptasich piór, głównie czaplich lub sokolich., 4. Kontusz Rodzaj płaszcza z typowymi tzw. wylotami, czyli rozciętymi rękawami, które albo luźno zwisały, albo, odrzucone do tyłu, odsłaniały żupan, od XVII w. przepasany szerokim, ozdobnym pasem kontuszowym., 5. Żupan Długa, męska szata z rękawami, zapinana na rząd drobnych guzików, przepasana wąskim paskiem, do którego przymocowana była lekko zakrzywiona szabla, zwana karabelą., 6. Karabela Lekko zakrzywiona szabla pochodzenia tureckiego noszona przez polską szlachtę.
Jan Matejko, Magnateria w Polsce (1576‑1586), przed 1893 r.
Źródło: domena publiczna.
Polecenie 9

Wyjaśnij, dlaczego część strojów szlachty była obszyta futrem.

RKIGeeOFM5XIT
(Uzupełnij).
Polecenie 10

Napisz, jakie elementy kultury wschodniej występowały w stroju szlacheckim.

R1UEgtd82ndL9
(Uzupełnij).
Polecenie 11

Ustal, które z ubiorów szlacheckich miały charakter reprezentacyjny. Napisz swoją odpowiedź.

R110nawDQO558
(Uzupełnij).
Polecenie 12

Zastanów się i napisz, jakie znaczenie miała obecność karabeli w stroju szlacheckim.

R1C23YFLEPcie
(Uzupełnij).
RKAfR5e0AnWQ9
Ćwiczenie 7
Rozpoznaj charakterystyczne elementy stroju szlacheckiego.Połącz pary. płaszcz z rozciętymi rękawami Możliwe odpowiedzi: 1. kołpak, 2. żupan, 3. kontusz, 4. delia, 5. karabela futrzana czapka z ptasimi piórami Możliwe odpowiedzi: 1. kołpak, 2. żupan, 3. kontusz, 4. delia, 5. karabela długa szata zapinana na drobne guziki Możliwe odpowiedzi: 1. kołpak, 2. żupan, 3. kontusz, 4. delia, 5. karabela narzucony na ramiona płaszcz z futrzanym kołnierzem Możliwe odpowiedzi: 1. kołpak, 2. żupan, 3. kontusz, 4. delia, 5. karabela lekko zakrzywiona szabla Możliwe odpowiedzi: 1. kołpak, 2. żupan, 3. kontusz, 4. delia, 5. karabela
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Zamość jako perła renesansu

R. Szczygieł Jak powstał Zamość?

W […] 1580 roku został wystawiony dokument lokacyjny dla miasta Zamościa. […] nowopowstałe miasto, zbudowane na wzorach włoskich, miało przyśpieszyć rozwój gospodarczy terenów Roztocza oraz stanowić centrum dóbr rodu Zamoyskich. W tym celu Jan Zamoyski wystarał się u króla o liczne przywileje: […] zgodę na wielkie jarmarki i cotygodniowe targi oraz piętnastoletnie zwolnienie z podatków na rzecz państwa. Dla wzrostu handlu i rzemiosła Zamoyski sprowadził do swego miasta licznych kupców i rzemieślników. Początkowo mieli być to sami katolicy, ale z czasem pozwolono osiedlać się również [tym], którzy prowadzili zyskowny handel ze Wschodem. Od samego początku miasto miało być wizytówką potęgi rodu Zamoyskich, dlatego też został wzniesiony pałac i potężne nowoczesne fortyfikacje, czyniące z miasta jedną z najpotężniejszych twierdz Rzeczypospolitej […].

033 Źródło: R. Szczygieł, Jak powstał Zamość?, t. 2, „Mówią Wieki” 1981, s. 8.
RR2rrhW2aTQQ0
Plan Zamościa w XVI w.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
R1TTRK44sW3eq
Ćwiczenie 8
Odpowiedz na pytanie. Dlaczego Jan Zamoyski zbudował Zamość? Możliwe odpowiedzi: 1. Chciał stworzyć siedzibę dla swojego rodu., 2. Obawiał się obcych najazdów., 3. Był inżynierem i wznosił miasta.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
RF5d0xY4jFhnB
Ćwiczenie 9
Odpowiedz na pytanie. Skąd czerpał inspirację do budowy miasta? Możliwe odpowiedzi: 1. Od króla., 2. Z Włoch, gdzie studiował., 3. Korzystał z planów tureckich fortyfikacji.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
RZXnWU5SdP1fk
Ćwiczenie 10
Odpowiedz na pytanie. Jakie przywileje od króla otrzymał Zamość? Możliwe odpowiedzi: 1. Zwolnienie na zawsze mieszczan z podatków., 2. Zgodę na urządzanie w mieście jarmarków i targów., 3. Przywilej corocznego goszczenia króla u siebie.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
RD2WtgIIe3zTN
Ćwiczenie 11
Odpowiedz na pytanie. Co nie świadczy o obronnym charakterze miasta? Możliwe odpowiedzi: 1. Posiadanie murów obronnych z bastionami., 2. Posiadanie świątyń wielu wyznań., 3. Posiadanie bram wjazdowych.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
RtZw5kDQdu5nD
Ćwiczenie 12
Odpowiedz na pytanie. Jaka instytucja edukacyjna miała swoją siedzibę w mieście? Możliwe odpowiedzi: 1. Szkoła wojskowa., 2. Liceum humanistyczne., 3. Uczelnia wyższa/akademia.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
R1XXxu4Hj1Qvt
Ćwiczenie 13
Uzupełnij zdanie W Zamościu mieszkali handlujący ze Wschodem, posiadający cerkiew ......., kościół........ i synagogę.......... Opcje do wyboru: 1. Grecy, 2. Niemcy, 3. Ormianie, 4. Żydzi, 5. Francuzi, 6. Rosjanie, 7. Węgrzy,
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Podsumowanie

Ważne!

Jan Zamoyski był wodzem i politykiem.

Pełnił funkcje kanclerzakanclerzkanclerzahetmanahetmanhetmana.

Uczestniczył w kampaniach wojennych przeciw Rosji i Turcji. 

Założył miasto Zamość i Akademię Zamojską.

Przyjaźnił się z poetą Janem Kochanowskim.

Jan Zamoyski był mężem stanumąż stanumężem stanu Rzeczypospolitej.

RwMTA5EuYib4h
Oś czasu - Jan Zamoyski 1507 - 1548 Panowanie Zygmunta I Starego. 1548 - 1572 Panowanie Zygmunta II Augusta. 1573 - 1574 Panowanie Henryka Walezego. 1575 - 1585 Panowanie Stefana Batorego. 1587 - 1632 Panowanie Zygmunta III Wazy. 1542 - 1605 Jan Zamoyski. 1562 Początek ruchu egzekucyjnego. 1573 Pierwsza wolna elekcja. 1582 Koniec wojny o Inflanty. 1594 Założenie Akademii Zamojskiej
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
Ri6wiMSmFEYW0
Ćwiczenie 14
Odpowiedz na pytanie. W czasach którego z królów Jan Zamoyski rozpoczynał naukę i karierę polityczną? Możliwe odpowiedzi: 1. Zygmunta I Starego, 2. Zygmunta II Augusta, 3. Henryka Walezego
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
RUr92vfq5bXDP
Ćwiczenie 15
Odpowiedz na pytanie. Wybór którego z królów zainicjował w Polsce okres władców elekcyjnych? Możliwe odpowiedzi: 1. Zygmunta II Augusta, 2. Henryka Walezego, 3. Stefana Batorego
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
RkzYObLM6dkQ5
Ćwiczenie 16
Odpowiedz na pytanie. Który z władców obdarzył Jana Zamoyskiego tytułem hetmana? Możliwe odpowiedzi: 1. Henryk Walezy, 2. Stefan Batory, 3. Zygmunt III Waza
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
R3FSlnUyJSFBr
Ćwiczenie 17
Odpowiedz na pytanie. Na czasy którego z władców przypada utworzenie i rozwój Akademii Zamojskiej? Możliwe odpowiedzi: 1. Henryk Walezy, 2. Stefan Batory, 3. Zygmunt III Waza
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
R53aV7lcOFUhU1
Mapa myśli. Lista elementów: Nazwa kategorii: Jan Zamoyski Elementy należące do kategorii Jan Zamoyski Nazwa kategorii: Mecenas artystów i nauki Nazwa kategorii: Studiował w Paryżu, Strasburgu i Padwie Nazwa kategorii: Sekretarz króla Zygmunta II Augusta Nazwa kategorii: Kanclerz i hetman za czasów Stefana Batorego Nazwa kategorii: Brał udział w wojnie z Rosją o Inflanty Nazwa kategorii: ? Nazwa kategorii: Majętny szlachcic Elementy należące do kategorii Majętny szlachcic Nazwa kategorii: Posiadał liczne dobra królewskie na Ukrainie oraz miasta i wsie Elementy należące do kategorii Posiadał liczne dobra królewskie na Ukrainie oraz miasta i wsie Nazwa kategorii: Zbudował Zamość Elementy należące do kategorii Zbudował Zamość Nazwa kategorii: Wzniósł własną rezydencję i arsenał Nazwa kategorii: Założył Akademię Zamojską Nazwa kategorii: Zbudował mury obronne i bastiony Nazwa kategorii: Wytyczył granice Rynku, wzniósł Ratusz wraz z kamieniczkami Koniec elementów należących do kategorii Zbudował Zamość Koniec elementów należących do kategorii Posiadał liczne dobra królewskie na Ukrainie oraz miasta i wsie Koniec elementów należących do kategorii Majętny szlachcic Koniec elementów należących do kategorii Jan Zamoyski
Jan Zamoyski - mapa myśli.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
Ćwiczenie 18

Jakiego zagadnienia brakuje na powyższej mapie myśli? Jak myślisz, co może kryć się pod „?” ? Napisz swoją odpowiedź.

RJJ0reFbXonpy
(Uzupełnij).
Ćwiczenie 19

Wyjaśnij, co oznacza słynne zdanie wypowiedziane przez Jana Zamoyskiego: „Takie będą Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie”.

R1IibiOy8Bi1b
(Uzupełnij).

Słownik pojęć

buława
buława

symbol godności hetmańskiej

delia
delia

noszony na żupanie płaszcz z futrzanym kołnierzem, niezapinany, zwykle narzucony jedynie na ramiona

Habsburgowie
Habsburgowie

dynastia panująca w Rzeszy Niemieckiej, która rywalizowała z Jagiellonami o prymat w Europie Środkowo‑Wschodniej

hetman
hetman

dowódca wojskowy w dawnej Polsce; symbolem jego władzy była trzymana w ręku buława

humanizm
humanizm

termin wywodzący się z języka łacińskiego i określający światopogląd bądź nurt filozofii, oparty na przekonaniu o szczególnym, centralnym miejscu człowieka w otaczającym go świecie naturalnym i kulturowym oraz o szczególnych prawach i obowiązkach człowieka w świecie wynikających z tego przekonania o jego wielkości i znaczeniu

Inflanty
Inflanty

terytorium nad wschodnim Bałtykiem, należące dzisiaj do Łotwy i Estonii, o które prowadziły wojny Polska, Rosja i Szwecja

Jagiellonowie
Jagiellonowie

dynastia litewska panująca w Rzeczypospolitej między XIV a XVI wiekiem, która wygasła wraz ze śmiercią Zygmunta II Augusta

kanclerz
kanclerz

jeden z najważniejszych urzędników w dawnej Polsce, kierował polityką zagraniczną państwa

karabela
karabela

lekko zakrzywiona szabla pochodzenia tureckiego noszona przez polską szlachtę

kołpak
kołpak

nazwa pochodzenia tureckiego na czapkę z futrzanym otokiem i kitką z ptasich piór, głównie czaplich lub sokolich

kontusz
kontusz

nazwa pochodzenia węgierskiego na rodzaj płaszcza z typowymi tzw. wylotami, czyli rozciętymi rękawami, które albo luźno zwisały, albo, odrzucone do tyłu, odsłaniały żupan, od XVII w. przepasany szerokim, ozdobnym pasem kontuszowym

magnateria
magnateria

najbogatsza i najbardziej wpływowa politycznie warstwa szlachecka, utrzymująca własny dwór i siły zbrojne

mąż stanu
mąż stanu

wybitny polityk, człowiek wpływowy, otoczony powszechnym szacunkiem

mecenas
mecenas

osoba popierająca rozwój kultury i sztuki, która udziela wsparcia finansowego artystom i naukowcom

piechota wybraniecka
piechota wybraniecka

wywodząca się z Węgier formacja wojskowa, która używała w walce zarówno broni palnej, jak i szabli

prymas
prymas

wywodzące się z języka łacińskiego określenie odnoszące się do najważniejszego urzędnika kościelnego w państwie, który w Polsce po śmierci władcy pełnił jego obowiązki aż do wyboru następnego króla

reformacja
reformacja

ruch religijno‑społeczny, zapoczątkowany w 1517 roku wystąpieniem Marcina Lutra przeciw katolickiej doktrynie, mający na celu odnowę chrześcijaństwa; doprowadził do powstania kościołów protestanckich oraz zmiany wyznania dominującego w części krajów Europy

renesans
renesans

termin przyjęty z języka francuskiego na określenie epoki w dziejach kultury europejskiej przede wszystkim XVI wieku, odnoszącej się do odrodzenia sztuk i nauk antycznych, klasycznej architektury i rzeźby, tematów mitologicznych w malarstwie i innych wzorców, które prezentowała w Europie od XIV wieku kultura włoska

Siedmiogród
Siedmiogród

węgierska kraina historyczna położona obecnie w środkowej Rumunii

szlachta
szlachta

najważniejsza w państwie grupa społeczna, obdarzona licznymi przywilejami; wywodziła się z rycerstwa, a dochody czerpała z posiadania ziemi oraz handlu zbożem

uniwersytet
uniwersytet

termin pochodzący z języka łacińskiego na określenie najstarszego rodzaju uczelni akademickiej dla kształcenia m.in. przyszłych kadr naukowych, cechujący się autonomią organizacyjną oraz wolnością nauki i nauczania 

wolna elekcja
wolna elekcja

pochodzące z języka łacińskiego określenie na odbywające się pod Warszawą zgromadzenie całej szlachty dla nieskrępowanego wyboru króla i potwierdzenia szlacheckich przywilejów

żupan
żupan

długa, męska szata z rękawami, zapinana na rząd drobnych guzików, przepasana wąskim paskiem, do którego przymocowana była lekko zakrzywiona szabla, zwana karabelą

Bibliografia

Augustyniak U., (2008), Historia Polski 1572‑1795, Warszawa: PWN.

Grzybowski S., (1994), Jan Zamoyski, Warszawa: PIW.

Nawrocka E., Piotr Swatko P., (2017), Spacerem po… Zamościu, Warszawa: Agencja Wydawnicza Egros.