Jestem Polakiem! - o budzeniu się tożsamości narodowej

Słowa są nieodłącznym elementem ludzkiego życia. Towarzyszą nam od najmłodszych lat. To za ich pomocą przekazujemy informacje, komunikujemy nasze potrzeby, wyrażamy emocje i uczucia. Każdego dnia wypowiadamy, słuchamy, zapisujemy lub odczytujemy słowa w języku ojczystym. Często nie zastanawiamy się nad tym, jak ważną rolę pełni w historii naszego narodu. W czasie zaborów, okupacji, gdy Polska stawała się celem najeźdźców, używanie języka polskiego stanowiło manifestację patriotyzmu oraz akt niezwykłej odwagi, który był zagrożony srogą karą.

Warto znać swój język ojczysty, szanować spisaną nim historię oraz dorobek artystyczny. Warto używać go prawidłowo, nie kaleczyć...

Maria Dąbrowska Marcin Kozera

Działo się to przed pierwszą wojną światową. Nikt z was nie pamięta tych czasów, lecz ja pamiętam dobrze różne rzeczy, które się wtedy działy. Jednej z nich posłuchajcie.

Daleko stąd z pienistego oceanu wynurza się, jak wiecie, wyspa, na której dumnie powiewa sztandar Anglii. Londyn jest olbrzymią stolicą tego kraju. Otóż w Londynie, na uboczu, w hałaśliwej dzielnicy biedaków jest plac, który się nazywa Charles SquareCharles SquareCharles Square. Miejsce to nie jest wesołe, bo domy, które tam stoją naokoło, są prawie czarne. A gdy wiatr porozpościera nad placem dymy fabryk, niebo nad nim staje się także czarne. Ale na środku placu rosły w owym czasie drzewa, rosły na trawie, która zieleniła się prześlicznie i jaskrawo aż do Bożego Narodzenia - co niechże was nie dziwi, gdyż w Anglii zima jest bardzo łagodna.

Przypuszczam, że drzewa te rosną na Charles Square do dziś dnia, choć tyle rzeczy na świecie się zmieniło i choć nie mogę sobie przypomnieć, jakie to były drzewa: Pamiętam za to, że w pobliżu tego placu mieszkało wtedy dużo Polaków. Byli to przeważnie robotnicy, którzy pracowali w londyńskich fabrykach od wielu lat, a ich dzieci chodziły do angielskiej szkoły i powoli zapominały mówić po polsku. Więc żeby nie zapomniały, rodzice kazali im biegać wieczorami na Charles Square, do Towarzystwa Polskiego, które tam dzierżawiło mały, narożny dom. W domu tym, w pokoju obok dużej sali, dzieci uczyły się po polsku, bawiły się; śpiewały.

[...]

Mateusz Kozera zapisuje syna do polskiej szkoły

R13xcYeq8D64r1

Kolorowe zdjęcie przedstawia salę lekcyjną z początku XX wieku. na pierwszym planie widać drewniane ławki szkolne, na których leżą tabliczki i rysiki. Przed nimi stoi katedra nauczyciela. Za nią znajduje się czarna tablica. Po jej prawej stronie stoi liczydło, a przed nim mała tablica na stojaku.

Starszy pan rzekł, wyciągając rękę w stronę pani:

- Nazywam się Kozera, proszę pani; Stolarz Mateusz Kozera, proszę pani.

- Tak - uśmiechnęła się pani. - Czym panu mogę służyć?

- Służyć? Wcale nie - rzekł pan Kozera patrząc błędniebłędnybłędnie i nagle przerwał sobie i ukłonił się w stronę dzieci.

Dzieci parsknęły śmiechem, a potem w mgnieniu oka ucichły i wstały, poczuwszy na sobie zrozpaczone spojrzenie pani.

Pan Kozera zobaczywszy to zaśmiał się też króciutko i od razu przestał. Obtarł sobie wąsy, jakby tylko co jadł, i chrząknął.

- Czego sobie szanowny pan życzy? - zapytała pani ponownie, nachylając się grzecznie.

- Odpowiem pani, że chciałbym, żeby mój syn, Marcin, proszę pani, przychodził się tu uczyć - wygłosił pan Kozera i na koniec wydało się, że odpoczął.

[…]

- Ja widzę, że muszę już pani wszystko powiedzieć, jak jest prawdziwie. Matka mu umarła, widzi pani, jak miał dwa lata. Mieszkamy u tutejszych ludzi. Ciągle się jest z Anglikami. Mnie już też jest, powiem pani, ciężko znaleźć słowo, jak chcę mówić po polsku. Ja już trzydzieści lat nie byłem w Polsce. Co pani na to powie? Czy pani kiedy na to przyszło, żeby tak trzydzieści lat być między obcymi?

- Nie, nigdy mi na to nie przyszło - rzekła pani zakłopotana, gdyż miała dopiero dwadzieścia jeden lat.

- No, widzi pani. Otóż powiem pani, że mam już tego dosyć. Tak było, jakbym się przyzwyczaił, i wtem zrazu się okazało, że się nie przyzwyczaiłem i nie przyzwyczaiłem. Teraz nic nie chcę, tylko wracać. Do Strzałkowa. Pani wie, gdzie to Strzałków? - zagadnął ciszej.

- Nie. To taka wieś?

- Wieś. Ho‑o, jaka to wieś. Bardzo porządna wieś, pastwisko ma zaraz, rzekę. Ja się tam nie boję ani o zarobki, ani o nic: Za łaską Boską nie powrócę bez grosza.

- No, ale cóż ten Marcin?

- No, niech pani sama powie. Ja mam tam familię. Jak ja tam powrócę z takim synem, co nic po naszemu nie umie powiedzieć? Pani zaśmiała się.

- Ba, trzeba było wcześniej o tym pomyśleć - rzekła.

- Racja. Pani ma rację. Pani dobrze powiedziała. Od razu, jak ten głupi zaczął tu żarty stroić, zaraz pomyślałem, że pani go nie przyjmie.

- Ależ ja mogę przyjąć. Tylko że to już duży chłopiec, ma ze dwanaście lat. Może woli pozostać Anglikiem?

- Marcinie - zwróciła się do chłopca po angielsku - czy chcesz tu przychodzić i uczyć się z nami polskiego?

Nastąpiło zatroskane milczenie. Oczy wszystkich dzieci zatrzymały się na ciemnowiśniowych ustach Marcina.
On zaś patrzył po kolei na wszystkie dzieci - obrażony i rozgniewany. Jego błyskające oczy mówiły: Nie.

- No, odpowiedz - poprosił go ojciec.

Chłopiec zgromiłzgromićzgromił ojca spojrzeniem pełnym żalu i odwrócił się nieco. Wtedy napotkał oczy pani, które zaczynały się do niego uśmiechać. Pomilczał jeszcze chwilę i nagle powiedział niepewnie:

- YesyesYes. - I nie odrywał wzroku od pani, jakby się bał, że gdy ją straci z oczu - zwycięży w nim złość i powie - nie.

Tak się odbyło wkroczenie Marcina Kozery do polskiej szkółki na Charles Square w Londynie.

[…]

Marcin pokazuje Krysi Londyn

Szli jakiś czas, mijając z trudem rozmaite ulice. Z jednej z nich wynurzyli się na miejsce bardzo przestronne. Dokoła nich zrobiło się spokojnie i uroczyście. Roztoczyły się przed ich oczami wspaniałe aleje, prawie że puste. Stały tylko na nich drzewa w złocistych liściach - a wzdłuż jednej alei płynęła w szerokich wałach z kamienia prześliczna rzeka. Woda w niej mieniła się jak tęcza - i powietrze nad nią mieniło się tak samo, nasycone mgłą i blaskami słońca. - Jak tu dużo miejsca. Tu by się można było dopiero we wszystko bawić - szeptała olśniona Krysia. - A patrz tu - rzekł Marcin i pokazywał jej ogromne statki sunące przez cichą wodę w chmurach dymu. Pokazywał jej mosty, jak przerzucały się przez rzekę, jeden za drugim niknąc w liliowej mgle. Wstąpili na jeden z tych mostów i przeszli na drugą stronę aż pod olbrzymi, rozłożysty gmach, ale tak olbrzymi, że Krysia znowu się przestraszyła i Marcin znowu musiał powiedzieć:

- Trzymaj się jeszcze mocniej. - Krysia myślała, że to jest zamek śpiącej królewny, poobrastany dziką różą, z której liście opadły. Był bowiem cały najeżony jak gdyby kolcami i cierniami.

Krysia nie wiedziała, na co to, ale to było piękne. Tak piękne, że aż się serce zżymało.

- Tam to chyba król mieszka - domyśliła się z cicha.

- Wcale nie - odparł Marcin. - Ten pysznypysznypyszny pałac to nasz parlament, a tu patrz, to nasz najwspanialszy kościół, opactwo westminsterskiewestminsterskie westminsterskie. O, patrz! O, patrz! Jaka Anglia jest piękna! Jaki ten Londyn! Patrz, jaki ten Londyn!

[…]

- O Jezu Maria! A z czego to zrobione, Marcin?

- Wszystko z kamienia. Ale powiedz sama. Czy to nie jest dumne? Czy to nie jest wspaniałe? Czy w Łowiczu jest taka rzeka? Czy w Łowiczu jest taki pałac? - pytał, bo Krysia była z Łowicza.

- Pewno że nie ma - rzekła na to z wahaniem. - Zresztą ja dobrze nie pamiętam, bo byłam jeszcze mała. Ale tatuś mówi, że tam jest rzeka. I jakiś pałac jest. Kościół też jest. Tatuś nawet powiedział, że w Łowiczu bardzo ładnie.

Po małej chwili dodała:

- Ale każdy zawsze lubi się chwalić swoim.

Gdy to powiedziała, Marcin spojrzał na nią uważnie i nagle stanął. Potem znowu zaczął iść, ale nieco prędzej.

- O, co za głupiec ze mnie - o, co za głupiec!

[…]

Rozmyślania Marcina

Marcin pogrążył się w smutnych myślach, zapominając na razie o Krysi. Przedtem wcale go te rzeczy nie obchodziły. Ale teraz tak się wszystko poukładało, że coraz częściej prześladowała go myśl, kim on jest. Myślał, że jest Anglikiem. Przyprowadził tu Krysię, żeby jej pokazać piękność Anglii, wspaniałość Londynu. Ale czy miał się czym pysznićpysznić siępysznić? Czy miał prawo pysznić się wspaniałością Anglii?

Nie tak dawno w jego angielskiej szkole nauczyciel mówił do chłopców:

- Moi kochani. Na każdym miejscu w tym kraju wasi ojcowie, wasi dziadkowie i ojcowie tych dziadków, aż od początku dziejów Anglii, przelewali krew i oblewali się potem. Pracowali, żyli i umierali na to, żebyście wy mogli być dumni z tych miast i wsi, z piękności, z bogactwa, z potęgi ojczyzny, w której wy znów będziecie pracowali.

No to z czegóż, on, Marcin, ma być dumny? Jego dziadowie nie pracowali tu, nie byli tu nawet nigdy. Więc chyba nie jest Anglikiem.

[…]

Lekcja geografii w angielskiej szkole

Raz na lekcji geografii, rano w angielskiej szkole, siedział i nie uważał, pogrążony w tych właśnie myślach. Nie wiedział wcale, że wyjaśnienie wszystkich tych pytań sunie właśnie ku niemu i co minuta jest bliżej.

RU0JNmuOLSGa21

Czarno‑białe zdjęcie przedstawia salę lekcyjną z początku XX wieku. Widać rzędy drewnianych jednoosobowych ławek o pochyłych pulpitach, przy których stoją drewniane krzesła. W głębi sali na podwyższeniu znajduje się biurko nauczyciela, za nim widać drzwi, a po prawej stronie stojak z mapą. Na ścianie po prawej stronie znajduje się kominek, na którym stoi okrągły zegar. Na ścianach wiszą obrazki.

Nadeszło w chwili, kiedy nauczyciel zaczął mówić: - Z Niemcami graniczy tu Rosja, a tu Austria. Kiedyś była tu Polska, ale teraz już dawno jej nie ma. Nie wiadomo, jakim sposobem Marcin, który nic nie uważał, usłyszał dobrze te słowa. Było tak, jakby każde z nich uderzyło go prosto w serce. Jak gdyby były mówione do nikogo na świecie, tylko do niego samego, do Marcina Kozery. Ach! Więc to tak. On się waha i nie wie, czy jest Anglikiem, czy Polakiem, on się tak męczy, a inni powiadają, nie ma po prostu Polski. Jak to? Nie ma tego, co w jego sercu wzniecawzniecaćwznieca od całych miesięcy taką burzę?

Poczuł, że został wyzwany. I że trzeba natychmiast odpowiedzieć. To jest ostatnia chwila.

[...]

Słowa nauczyciela były ostatnią kroplą padającą w serce Marcina już dawno przepełnione.

Kropla padła, serce wystąpiło z brzegów, tak jak rzeka na wiosnę. ZapłonionyzapłonionyZapłoniony i drżący wstał i znów natychmiast usiadł owładnięty tchórzostwem. Bał się szalenie.

Lecz przezwyciężył się. Wstał po raz drugi.

Rzekł głośno:

- Polska jest, proszę pana. Ja jestem Polakiem.

Te słowa były tak dobitne, że wszyscy koledzy obrócili się w stronę Marcina; [...].

Nauczyciel był zaskoczony i milczał.

- Ja jestem Polak, proszę pana, czy pan nie słyszy?

- Słyszę. Nie podnoś głosu, mój chłopcze. Nigdy tego nie mówiłeś. Nie wiedziałem nawet, że umiesz po polsku.

Marcin spąsowiał.

- Uczę się - odparł z niejakim trudem, ale po chwili, pchnięty niepokonaną siłą, zaczął mówić:

- Zresztą to tym bardziej świadczy, że Polska jest, jeżeli przyznają się do niej nawet tacy jak ja. Ja nie umiem dobrze po polsku i mogę być Anglikiem. I kocham Anglię. Ale mój ojciec jest Polakiem. I ja nie opuszczę Polski w nieszczęściu. I nawet wrócę do niej. A ona będzie potem wolna i potężna jak Anglia - i ja będę miał prawo pysznić się nią. Ja ją kocham. Kocham.

Całą tę rzecz Marcin powiedział jednym tchem jak w natchnieniu. Nie wiedział, skąd mu się wzięła. Nauczyciel milczał i chłopcy jakoś nie hałasowali.

Zdawało się, że Marcin odwinął poły jakiegoś płaszcza i ukazał im się nagle w całej swej krasiekrasakrasie po raz pierwszy, tak że zostali olśnieni. Dopiero po chwili nauczyciel rzekł:

- Dziękuję ci. Usiądź. Jesteś dzielnym człowiekiem. I zwrócił się do całej klasy:

- Chłopcy! Naród, który ma takich synów, zasługuje w każdym razie na szacunek. Chłopcy! Trzy okrzyki dla Marcina Kozery i za pomyślność jego ojczyzny.

I chłopcy krzyczeli trzy razy:

- HeepHeep!Heep! Heep! Heep! Hura!

wpis_01 Źródło: Maria Dąbrowska, Marcin Kozera, [w:] tejże, Opowiadania, Kraków 2009, s. 77–109.