Polski język migowy – historia i charakterystyka komunikacji z osobami głuchymi

W Polsce, według raportów Głównego Urzędu Statystycznego, liczba osób z wadami słuchu i głębokim niedosłuchem osiąga poziom ośmiuset pięćdziesięciu tysięcy, choć według nieoficjalnych danych liczba ta może wynosić nawet milion. Określenie głuchy pisane małą literą jest określeniem medycznym i oznacza osobę z całkowitą lub znaczną utratą słuchu. W tym ujęciu wagę przywiązuje się głównie do rehabilitacji osób głuchych i ich dopasowania do słyszącej większości. Natomiast określenie Głuchy pisane wielką literą utożsamiane jest z kulturą głuchych, odnosi się do członków społeczności wyrosłych i wychowanych wśród innych Głuchych, dumnych ze swojej tożsamości i posługujących się własnym językiem – językiem migowym.

Na świecie istnieje około trzystu języków migowych, choć nie zawsze odpowiadają one zasięgiem językom mówionym. Pozostają jednak pod ich wpływem, wykazując pewne zróżnicowanie pokoleniowe i regionalne, nawet w obrębie tego samego państwa.

Naturalnym sposobem komunikacji pomiędzy niesłyszącymi w Polsce jest polski język migowy (PJM). Pomimo że w historii międzyludzkiej komunikacji gesty wyprzedziły mowę, języki migowe są dużo młodsze od języków fonicznych, zaś PJM liczy sobie zaledwie dwieście lat. Ma on charakter wizualno‑przestrzenny i własną gramatykę, odmienną od gramatyki języka polskiego. Język migowy stanowi zatem kompletny językowy układ, który od pierwszego kwietnia dwa tysiące dwunastego roku jest oficjalnym językiem ustawowym. Mnogość znaków migowych daje zatem możliwości tworzenia złożonych zdań i bogatych wypowiedzi, a zakres słów i wyrażeń wciąż się rozszerza, czyniąc język migowy żywym i stale ewoluującym. Posługując się językiem migowym można więc nie tylko komunikować się w trakcie rozmowy, ale też tłumaczyć filmy i programy, migać muzykę, poezję czy tworzyć zbiory znaków specjalistycznych w danej dziedzinie, na przykład w dziale inżynierii, sztuce czy medycynie.

Pomimo wspólnych cech, Głusi są grupą bardzo zróżnicowaną, głównie pod względem zdolności i możliwości komunikacyjnych. Należą do niej zarówno osoby znające język polski, wykształcone, o wysokich kompetencjach społecznych, jak i te potrzebujące wsparcia w postaci tłumacza czy w ogóle niemigające i nieznające języka polskiego, z którymi komunikacja za pomocą kartki i długopisu jest niemożliwa. Główną barierą w świecie niesłyszących jest więc komunikacja i dotyczy ona niemal każdego aspektu życia. Głusi spotykają się w przestrzeni publicznej z dyskryminacją oraz powielanymi stereotypami, które dodatkowo utrudniają komunikowanie się i funkcjonowanie w świecie słyszących. Do najczęściej występujących stereotypów na temat osób głuchych należą poniższe stwierdzenia:

• wszyscy głusi czytają z ruchu ust,

• wszyscy głusi znają język polski, to jest potrafią w nim swobodnie czytać i pisać,

• głusi to osoby z niepełnosprawnością intelektualną,

• aparat słuchowy czy implant mogą w pełni przywrócić słuch,

• istnieje jeden uniwersalny język migowy na całym świecie.

W celu ograniczenia dyskryminacji i zniesienia barier niezbędne jest odpowiednie przygotowanie osób słyszących do spotkania z głuchymi. Bezwzględnie należy też uznawać prawo głuchych do korzystania z usług sfery publicznej, w tym z urzędów, instytucji i podstawowej opieki zdrowotnej. Niestety, również i w tej sferze, głusi mają często utrudniony lub niemożliwy dostęp, co wynika przede wszystkim z braku możliwości komunikacji i braku znajomości potrzeb osób niesłyszących.

Nauka polskiego języka migowego przez osobę słyszącą wymaga opanowania zasad językowych i reguł komunikacyjnych, podobnie jak przy nauce każdego innego języka obcego. Fakt, iż język migowy jest językiem wizualnym, stanowi dla słyszących pewnie ułatwienie, jako że posługując się mimiką twarzy, naturalnym językiem ciała, a nawet pantomimą, możliwe jest stworzenie funkcjonalnej komunikacji pomiędzy słyszącym i głuchym.

W trakcie rozmowy z osobą głuchą niezwykle ważny jest kontakt wzrokowy. Dlatego też każde przerwanie ciągłości rozmowy w postaci odwrócenia głowy czy całego ciała w inną stronę lub przejście pomiędzy migającymi osobami nie tylko utrudnia odczytanie i nadanie komunikatu, ale też uznawane jest za niekulturalne. Jeśli rozmówca jest odwrócony, można zwrócić jego uwagę, na przykład klepiąc po ramieniu czy machając dłonią w pionie. Niezwykle ważne są także mimika twarzy i właściwa artykulacja, czyli ułożenie ust. Wymawianie w ten sposób pierwszych liter czy sylab miganych wyrazów jest nierzadko częścią całego znaku migowego. Niewyraźna artykulacja czy jej pominięcie, a także mamrotanie czy zasłonięcie ust, na przykład wąsami czy częścią garderoby, utrudniają lub wręcz uniemożliwiają odczytanie komunikatu.

Polski alfabet migowy, zwany też palcowym, to zbiór różnych układów palców, którym w większości odpowiadają litery pisane, inny zatem będzie alfabet polskiego języka migowego, a inny na przykład ukraińskiego języka migowego, wywodzącego się z cyrylicy. Alfabetu migowego używa się na przykład do przeliterowania imienia i nazwiska czy nazw własnych. Natomiast wykonanie znaku migowego obejmuje układ palców, umiejscowienie dłoni w przestrzeni oraz względem ciała, kierunek ruchu i ekspresję twarzy. Wiele określeń części ciała migamy poprzez intuicyjne wskazanie na nie palcem lub dłonią, na przykład głowa czy ręka. Równie intuicyjne jest wskazywanie na osoby, co w świecie niesłyszących nie tylko nie jest niekulturalne, ale wręcz umożliwia prawidłowe przypisanie komunikatu do konkretnej osoby. Ponadto, w języku migowym istnieją tak zwane znaki kierunkowe, umożliwiające automatyczne skierowanie znaku do konkretnej osoby, której dotyczy czynność. Zadając pytania, należy lekko wychylić się do przodu, skłonić głowę, podnieść brwi lub zmrużyć oczy, a wykazując dezaprobatę czy niezrozumienie można zmarszczyć brwi, potrząsnąć głową czy chwilowo ściągnąć usta. Ogromnym ułatwieniem codziennego życia osób głuchych w świecie słyszących są chociażby piktogramy, symbole czy miniaturki zdjęć obrazujące na przykład zestaw jedzenia w restauracji czy rysunki produktów na kasie samoobsługowej w sklepie, zamiast słów.

Wykaz źródeł:

• Osoby głuche w Polsce 2020. Wyzwania i rekomendacje. Raport Komisji Ekspertów ds. osób głuchych. Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, ISBN978‑83- 65029‑50‑8.

• Nauczmy się rozumieć nawzajem. Poradnik dla słyszących o niedosłyszących i głuchych. Polski Związek Głuchych Zarząd Główny.

• Stan badań nad Polskim Językiem Migowym. Polski Związek Głuchych Oddział Łódzki, Łódź 2008, ISBN 978‑83‑920424‑8-8.

• Język migowy w terapii. Bogdan Szczepankowski, Dorota Koncewicz. Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Łodzi, Edukacyjna Grupa Projektowa sp. z o.o., Łódź 2008, ISBN 978‑83‑926719‑0-9.

• Głuchy pacjent – wyzwania i potrzeby. Aleksandra Włodarczak,. Wydawnictwo Psychoskok sp. z o.o. 2018, ISBN 978‑83‑8119‑297‑2.

• Głusza. Anna Goc. Wydawnictwo Dowody na Istnienie, 2022, ISBN 9788365970091.

Ćwiczenia do tekstu