Dzięki językowi nie tylko nazywamy świat, ale także wskazujemy liczby, miary i wielkości. Konkretne wartości matematyczne – zapisywane liczbami– wyrażane są za pomocą różnych liczebników. Są to wyrazy, które określają zbiory jakichś rzeczy, obiektów, zjawisk („pięć”, „pięcioro”), kolejność („piąty”), a nawet części zapisywane za pomocą tradycyjnych ułamków („ćwierć”, „pół”, „półtora”). Nie zawsze jednak potrafimy podać konkretne liczby dla pewnych zjawisk. Sięgamy wówczas po przybliżone dane opisowe, a ściślej mówiąc, używamy słów mówiących o wielkości czy małości, natężeniu lub osłabieniu czegoś. W tym rozdziale powiemy o liczbach, wymiarach, wielkościach.

Kategoria liczby

Liczba to jedna z najważniejszych kategorii, którą odnajdujemy w odmianie różnych części mowy. Przez liczbę odmieniają się:

• rzeczowniki,

• przymiotniki,

• niektóre zaimki,

• czasowniki.

Rzeczowniki, które nazywają zbiory składające się z jednego lub wielu elementów, nazywamy policzalnymi. To większość wyrazów konkretnych:

• jeden dom – dwa domy,

• jeden kot – sto kotów.

Nie zawsze jednak możemy dokładnie wskazać wartości liczbowe grup, zbiorów. Takie rzeczowniki, dla których nie potrafimy wskazać liczebnika zastępującego liczbę, a jedynie przybliżoną wartość, nazywamy niepoliczalnymi: „beton”, „powietrze”, „ptactwo”.

Ich rozmiar przekazujemy często za pomocą słów: „mało”, „wiele”, „dużo” – które, choć odnoszą się do świata liczb, są przysłówkami, a nie liczebnikami.

Z policzalnością wiąże się jeszcze jedno zjawisko. Mianowicie w polszczyźnie znajdziemy wyrazy, które występują tylko w liczbie pojedynczej („powietrze”, „magnez”, „radość”, „romantyzm”). Zwykle są to rzeczowniki nazywające substancje, niepodzielne formy lub pojęcia abstrakcyjne (psychiczne, intelektualne, artystyczne).

Liczebniki i ich rodzaje

Liczebniki to odmienne części mowy, za pomocą których wskazujemy wartości liczbowe rzeczy, zjawisk, przedmiotów. Mówiąc prościej – są nimi wyrazy, którymi zastępujemy liczby i wartości matematyczne. Głównie określają rzeczowniki.

Najważniejsza grupa to liczebniki główne: „jeden”, „dwa”, „trzy”…, „dziesięć”, „jedenaście”…, „dwadzieścia”…, „sto”… Nigdy nie odmieniają się przez liczby, ponieważ cechę tę zawierają w swoim znaczeniu. Odmieniają się przez przypadki, chociaż w liczebnikach powyżej PIĘĆ formy przypadka są prawie identyczne. Najtrudniejsza jest odmiana przez rodzaj. Wszystko zależy od rzeczownika, z którym się łączy liczebnik (np. „dwa samochody”, „dwie lampy”).

Aby opisać cząstkowe wartości liczbowe, sięgamy po liczebniki ułamkowe. Jak mówi nazwa, są one w rzeczywistości słownymi zamiennikami tradycyjnych ułamków. W tej grupie są tylko trzy słowa: „pół”, „półtora”, „ćwierć”.

Najrzadziej używamy we współczesnej polszczyźnie liczebników zbiorowych – są nimi wyrazy „dwoje”, „troje”, „czworo”, „pięcioro”, „dwadzieścioro” itd. Odmieniają się tylko przez przypadki.

Dlaczego mamy tyle problemów z odmianą liczebników typu „troje”, „czworo”, „dziesięcioro”? Używamy ich głównie z nazwami istot młodych („troje szczeniąt”, „kacząt”, „źrebiąt”), par i grup, w których pojawiają się osoby różnych płci („troje słuchaczy” = ‘1 mężczyzna i 2 kobiety lub 2 mężczyzn i 1 kobieta’), czy z niektórymi rzeczownikami występującymi w parach („dwoje uszu”, „oczu”).

Za pomocą liczebników wskazujemy również kolejność. Służą do tego liczebniki porządkowe („drugi”, „czwarty”, „dziesiąty”, „setny”). Odmieniają się jak przymiotniki. Podział liczebników pokazany został na wykresie:

Najważniejsze cechy gramatyczne znajdziemy na poniższym rysunku:

Popatrzmy również na tabelki, w których pojawiają się wzorce odmiany liczebnika głównego i zbiorowego:

Liczebnik główny DWA

Liczebnik zbiorowy DWOJE

Jak jeszcze w języku można wyrażać wartości liczbowe?

Liczby odnoszą się również do wymiarów. Gdy obliczamy obwód, pole, objętość jakiejś figury, podajemy długość jej boków. Podobnie w języku mamy wiele wyrazów, które nazywają wymiar lub określają przybliżony kształt przedmiotów, większych lub mniejszych zbiorów. Oprócz liczebników przydatne w takim opisie okazują się przysłówki, np. „dużo”, „mało”, „wiele”, „więcej”, „mniej”, lub zaimki liczebne: „kilka”, „parę”, „trochę”.

Tworzymy również wiele nazw wywodzących się od kategorii liczbowych – są nimi rzeczowniki, np. „jedynka”, „dwójka”, „trójkąt”, „czworobok”, „ćwiartka”, „połówka”. Wiele przedmiotów – ze względu na to, że mają cechy odnoszące się do zjawisk policzalnych – charakteryzujemy za pomocą słów, w których odnajdziemy fragmenty liczebników, np. „czterolistny”, „parzystokopytny”, „trójkątny”, „ośmiokątny”. Bogaty zbiór wyrazów – należących do świata liczb i wartości – pojawia się przede wszystkim w terminologii nauk ścisłych (matematyce, fizyce, informatyce itp.). Tworzą go przecież powszechnie znane słowa – „ułamek zwykły” i „dziesiętny”, „suma”, „różnica”, „iloczyn”, „iloraz”, „pierwiastek”, „procent” itp. Często pojawiają się one w języku potocznym – już w oderwaniu od rzeczywistości naukowej – jako metaforyczny składnik wielu powiedzeń, w których próbujemy określić wagę jakichś spraw, porównać w przybliżony sposób sytuacje czy przedmioty, np. „to są plusy i minusy czegoś”, „zdarzyło się to w ułamku sekundy”, „coś jest dodatnie” (‘pozytywne’). W znaczenie wielu wyrazów wpisane jest potoczne myślenie o wartościach matematycznych – świadczą o tym chociażby powiedzenia: „podać coś komuś w przybliżeniu”, „dzielić włos na czworo”, „mnożyć problemy” itp.

W gramatyce mamy kilka kategorii, w których zapisały się potoczne wyobrażenia o liczbach i wymiarach – w rzeczywistości służą one do ilustrowania dodatkowych pojęć lub znaczeń, z którymi kojarzymy dane słowa. Pierwsza z ważnych opozycji to „wielkość – małość”. Odnajdziemy ją w cząstkach, dzięki którym tworzymy zdrobnienia: „lampka” (‘mała lampa’), „stoliczek” (‘mały stolik’), „piesek” (‘mały pies’) lub zgrubienia: „bucisko” (‘duży but’), „zamczysko” (‘duży zamek’), „psisko” (‘duży pies’). Okazuje się jednak, że w zdrobnieniach czy zgrubieniach wyrazowych zawarte są nie tylko informacje o kształtach i wymiarach. Ten mechanizm językowy działa podobnie jak zoom w aparacie fotograficznym – chcemy lepiej profilować nasze wyobrażenia lub emocje związane z przedmiotem, który opisujemy. Za pomocą zdrobnień i zgrubień przekazujemy różne emocje, a nawet postawy. Dla jednych użytkowników wyraz „zamczysko” w zdaniu: „Zobacz, ale zamczysko!” – będzie wnosił do rozmowy zabarwienie ironiczne, a dla innych raczej podziw. Często forma taka zawiera treści przeciwstawne do tych, które chcemy wyrazić. Nasz domowy pupil pewnie nigdy by się nie obraził, gdybyśmy go określili, posługując się zgrubieniem: „Ależ mądre psisko!”. W tym wypadku zgrubienie wyrazowe wyraża sympatię, choć brzmi może trochę ironicznie.

Informacje o rozmiarach, intensywności pojawiają się także w przymiotnikach – jedne z nich mają zapisane znaczenie natężenia cechy: „ogromny – ogromniasty”, „długi – długaśny”, inne z kolei mówią, że jakaś cecha się osłabiła: „biały – białawy”, „krótki – krótkawy”, „długi – długawy”.

Również w wielu czasownikach znajdziemy informacje na temat jednorazowości lub powtarzalności czy wielokrotności jakichś zdarzeń: „mówić” (raz), „mawiać” (wiele razy), „przepisać” (raz), „przepisywać” (wiele razy).

Opisane tu przykłady pokazują, że wiele określeń – zdawałoby się ścisłych i konkretnych – to cechy stylistyczne naszych tekstów. Świat liczb w języku potocznym rządzi się bowiem innymi prawami niż w matematyce: pozwala profilować nasze postawy wobec opisanych rzeczy, oddawać emocje i uwypuklać oceny.