Ważne daty

Renesans – ramy czasowe epoki

W literaturze przedmiotu odnaleźć można różne koncepcje określenia ram czasowych renesansu w muzyce. Niektórzy dawniejsi badacze sugerowali brak potrzeby wyróżniania renesansu jako odrębnej epoki w historii muzyki, ze względu na kontynuowanie średniowiecznych form i gatunków w XV i XVI w. Wskazywali oni brak przełomowych wydarzeń w muzyce XV w. pozwalających wskazać początek nowej epoki. Pogląd ten jednak nie zyskał pozycji dominującej. Wielu historyków muzyki wskazuje, że ok. 1430 r. rodzi się w Europie nowy styl muzyczny, którego zwiastunem jest stosowanie techniki fauxbourdonowejFauxbourdonfauxbourdonowej. Poparcie takiego stanowiska można znaleźć w traktacie XV‑wiecznego teoretyka muzyki Johannesa Tinctorisa, który wskazywał na znaczące przemiany stylistyczne pod koniec I poł. XV w. Przejściowy charakter tego okresu jest widoczny w kompozycjach ówczesnych wybitnych mistrzów, w których elementy muzyki średniowiecznej są sukcesywnie wypierane przez nowatorskie rozwiązania, zwłaszcza w sferze konstruowania współbrzmień.

Mniej problemów stwarza wyznaczenie schyłku muzyki renesansowej, który przypada na przełomie XVI/XVII w. Już w latach siedemdziesiątych XVI w. zaczęła działalność Camerata florenckaCamerata florenckaCamerata florencka, której członkowie przyczynili się do powstania monodii akompaniowanejMonodia akompaniowanamonodii akompaniowanej. Pewne symboliczne znaczenie posiada rok 1594, w którym odeszli z tego świata dwaj wielcy mistrzowie późnorenesansowej polifonii – Giovanni Pierluigi da Palestrina (1525–1594) oraz Orlando di Lasso (1532–1594). Ponadto w okolicach 1600 r. powstała opera – najważniejszy gatunek wokalno‑instrumentalny epoki baroku. Ta wielka rewolucja w historii muzyki nie usunęła jednakże stylu renesansowego, który funkcjonował w epoce baroku jako stile antico, w opozycji do nowatorskiego stile moderno.

Na progu renesansu – szkoła burgundzka

Styl renesansowy w muzyce powstał w XV w. w ośrodku burgundzkim w wyniku połączenia rodzimej tradycji muzycznej m. in. z wpływami angielskimi i włoskimi. Księstwo burgundzkie było przez ponad sto lat (1363–1477) ważnym ośrodkiem politycznym i kulturalnym na mapie ówczesnej Europy. Z dworem książęcym, mającym siedzibę w Dijon, związanych było wielu ówczesnych artystów, wśród nich kompozytorzy Gilles Binchois (ok. 1400–1460) i Guillaume Dufay (ok. 1397–1474). W twórczości drugiego z nich, ok. 1430 r. odnaleźć można po raz pierwszy poza Anglią technikę fauxbourdonFauxbourdonfauxbourdon. Za przyczyną oddziaływania muzyki angielskiej, reprezentowanej w tamtym czasie przez Leonela Powera (ok. 1370/1385–1445) i Johna Dunstable’a (ok. 1380/1390–1453), miękkie brzmienia tercji i sekst zagościły w kompozycjach powstających na kontynencie. Obok wpływów angielskich istotny wkład w powstanie stylu renesansowego w ośrodku burgundzkim miała twórczość działającego we Włoszech Johannesa Ciconii (ok. 1370–1412). Ten pochodzący z północy Europy kompozytor połączył rodzimy styl, którego kluczowym elementem była doskonałość techniczna, z pierwiastkiem emocjonalnym, typowym dla muzyki południa kontynentu.

W twórczości Dufaya krystalizuje się nowy, renesansowy styl, wykształca się faktura czterogłosowa, zastępująca typowy dla muzyki średniowiecznej trzygłos. Wprawdzie stosował on izorytmięIzorytmiaizorytmię, lecz główną uwagę skupiał na sferze brzmieniowej swoich kompozycji. Nowe oblicze jego utworów jest także zasługą naturalnie prowadzonych linii melodycznych, będących konsekwencją wpływów włoskich. Dufay słynął zwłaszcza jako kompozytor mszy i motetów, z kolei drugi z wielkich mistrzów szkoły burgundzkiej – Binchois uznawany był za mistrza chanson.

R5iPtTTjI68GL1

Ilustracja przedstawia Guillaume Dufay z portatywem i Gilles Binchois z harfą. Mężczyźni ubrani w długie szaty.

Mistrzowie polifonii franko‑flamandzkiej – generacja Johannesa Ockeghema

W XV i XVI w. prym w muzyce europejskiej wiedli kompozytorzy pochodzący z północy kontynentu, zwłaszcza z terenu Flandrii i północnej Francji.

RQJZhTRGVKkIN1

Zdjęcie przedstawia mapę Flandrii w II połowie XV wieku.

Wielkim mistrzem polifonii franko‑flamandzkiej był Johannes Ockeghem (ok. 1410/1420–1497). To najwybitniejszy przedstawiciel kompozytorów pochodzących z tej części Europy, którzy swą aktywność twórczą rozpoczynają około połowy XV w. Niektórzy badacze przypuszczają, że był on uczniem wielkiego Dufaya. Przez wiele lat działał na dworze królewskim w Paryżu. Połączył on kontrapunktyczną doskonałość, typową dla twórców wywodzących się z północy Europy, z nowymi zdobyczami kompozytorów związanych z dworem burgundzkim w zakresie brzmienia. Mistrzowski kontrapunkt linearny Ockeghema odnaleźć można zwłaszcza w jego mszach. Wśród nich wyróżnić można msze z cantus firmus, w tym opartą na świeckiej francuskiej pieśni Missa L’homme armé. Wielką sławę przyniosły Ockeghemowi kompozycje, w których wprowadzał nowatorskie, oryginalne rozwiązania. Należą do nich m. in. dwie msze: Missa Cuiusvis toni oraz Missa Prolationum. W pierwszej z nich stworzył unikatową możliwość wyboru tonacji modalnej, w której utwór zostanie wykonany, druga jest genialnym studium kanonu. Podobnie jak u Dufaya, twórczość świecka ma bardziej zachowawczy charakter.

Do generacji Ockeghema należał wysoko ceniony kompozytor i poeta Antoine Busnois (ok. 1430–1492). W jego twórczości ważne miejsce zajmują świeckie chanson, utrzymane w stylu szkoły burgundzkiej.

R1LpAmkzlmz431

Ilustracja przedstawia obraz ukazujący Johannes'a Ockeghema dyrygującego chórem. Mężczyźni ubrani w brązowe, długie szaty. Unoszą ręce ku górze śpiewając Glorię.

W XV wieku z północnej Europy pochodziło nie tylko wielu znakomitych kompozytorów, którzy stworzyli uniwersalny styl, przeszczepiony w różne części Europy, ale także grono wybitnych malarzy, których twórczość posiada wielkie znaczenie w historii sztuki.

R15LuWL5nqLjQ

Ilustracja interaktywna przedstawia obraz „Ukrzyżowanie i Sąd Ostateczny” autorstwa Jana van Eycka z 1426 roku. Tematami dyptyku są sceny Ukrzyżowania z Nowego Testamentu, przedstawiona na tle Jerozolimy oraz Sąd Ostateczny. Ukrzyżowanie przepełnione jest postaciami, które tłoczą się wokół krzyża, część z nich dosiada koni. Na głowie wielu z nich nosi egzotyczne nakrycia, spogląda na umierającego Chrystusa lub na towarzyszy. Na wielu twarzach van Eyck namalował uśmiechy. Scena Sądy Ostatecznego przedstawia w centralnym miejscu znajduje się Bóg Ojciec w towarzystwie zasiadających dwunastu apostołów a obok nich stoją aniołowie. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje 1. Niderlandy w XV w. słynęły ze znakomitych artystów. Obok licznej grupy kompozytorów wywodzących się zwłaszcza z Flandrii szczególną pozycję zajmowali malarze. Jan van Eyck urodził się ok. 1390 r., zmarł w 1441 r. w Brugii. Uznawany jest za twórcę realizmu niderlandzkiego w XV w. oraz prekursora stylu renesansowego w malarstwie. Znakomite efekty kolorystyczne uzyskiwał dzięki zastosowaniu techniki olejnej., 2. Dyptyk „Ukrzyżowanie i Sąd Ostateczny” powstał w latach 1420–1425. Lewa część dyptyku przedstawia scenę ukrzyżowania, prawa – scenę sądu ostatecznego. Wśród innych dzieł artysty należy wyróżnić „Ołtarz Gandawski”, „Portret małżonków Arnolfinich” oraz „Madonna kanclerza Rolina”.

Ilustracja interaktywna przedstawia obraz „Ukrzyżowanie i Sąd Ostateczny” autorstwa Jana van Eycka z 1426 roku. Tematami dyptyku są sceny Ukrzyżowania z Nowego Testamentu, przedstawiona na tle Jerozolimy oraz Sąd Ostateczny. Ukrzyżowanie przepełnione jest postaciami, które tłoczą się wokół krzyża, część z nich dosiada koni. Na głowie wielu z nich nosi egzotyczne nakrycia, spogląda na umierającego Chrystusa lub na towarzyszy. Na wielu twarzach van Eyck namalował uśmiechy. Scena Sądy Ostatecznego przedstawia w centralnym miejscu znajduje się Bóg Ojciec w towarzystwie zasiadających dwunastu apostołów a obok nich stoją aniołowie. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje 1. Niderlandy w XV w. słynęły ze znakomitych artystów. Obok licznej grupy kompozytorów wywodzących się zwłaszcza z Flandrii szczególną pozycję zajmowali malarze. Jan van Eyck urodził się ok. 1390 r., zmarł w 1441 r. w Brugii. Uznawany jest za twórcę realizmu niderlandzkiego w XV w. oraz prekursora stylu renesansowego w malarstwie. Znakomite efekty kolorystyczne uzyskiwał dzięki zastosowaniu techniki olejnej., 2. Dyptyk „Ukrzyżowanie i Sąd Ostateczny” powstał w latach 1420–1425. Lewa część dyptyku przedstawia scenę ukrzyżowania, prawa – scenę sądu ostatecznego. Wśród innych dzieł artysty należy wyróżnić „Ołtarz Gandawski”, „Portret małżonków Arnolfinich” oraz „Madonna kanclerza Rolina”.

1

2

1. Niderlandy w XV w. słynęły ze znakomitych artystów. Obok licznej grupy kompozytorów wywodzących się zwłaszcza z Flandrii szczególną pozycję zajmowali malarze. Jan van Eyck urodził się ok. 1390 r., zmarł w 1441 r. w Brugii. Uznawany jest za twórcę realizmu niderlandzkiego w XV w. oraz prekursora stylu renesansowego w malarstwie. Znakomite efekty kolorystyczne uzyskiwał dzięki zastosowaniu techniki olejnej.

2. Dyptyk „Ukrzyżowanie i Sąd Ostateczny” powstał w latach 1420–1425. Lewa część dyptyku przedstawia scenę ukrzyżowania, prawa – scenę sądu ostatecznego. Wśród innych dzieł artysty należy wyróżnić „Ołtarz Gandawski”, „Portret małżonków Arnolfinich” oraz „Madonna kanclerza Rolina”.

RJK6SjNIyEUHD

Ilustracja interaktywna przedstawia obraz „Boże Narodzenie” autorstwa Roberta Campina z 1420 roku. Obraz przedstawia scenę Bożego Narodzenia, która rozgrywa się w podniszczonej stajence na pierwszym planie. Maria została ukazana w pozie klęczącej jako młoda niewiasta, odziana w białą suknię i biały płaszcz z haftowaną złotą bordiurą. Obok Jezusa przyklękuje Święty Józef ubrany w szkarłatny płaszcz o brązowej podszewce; szyję ma owiniętą ciemnoniebieską wstęgą. Świętej Rodzinie towarzyszy stojąca przed drzwiami do szopy grupa trzech pasterzy, z których dwójka muzykuje. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Robert Campin, znany także jako Mistrz z Flémalle, urodził się ok. 1380 r., zmarł w 1444 r. w Tournai. Współtwórca szkoły niderlandzkiej, pierwszy przedstawiciel renesansu północnego. Jego twórczość posiada jeszcze cechy gotyku, które zostały wzbogacone nowatorskimi rozwiązaniami, m.in. stosowaniem trójwymiarowości. Campin był prekursorem europejskiego portretu., 2. Obraz na desce „Boże Narodzenie” powstał ok. 1425 r. Scena Bożego Narodzenia ukazana została na tle rozległej scenerii krajobrazowej, co stało się rozwiązaniem typowym w późnogotyckim malarstwie niderlandzkim. Imponuje także mnogość szczegółów, również w ukazaniu natury.

Ilustracja interaktywna przedstawia obraz „Boże Narodzenie” autorstwa Roberta Campina z 1420 roku. Obraz przedstawia scenę Bożego Narodzenia, która rozgrywa się w podniszczonej stajence na pierwszym planie. Maria została ukazana w pozie klęczącej jako młoda niewiasta, odziana w białą suknię i biały płaszcz z haftowaną złotą bordiurą. Obok Jezusa przyklękuje Święty Józef ubrany w szkarłatny płaszcz o brązowej podszewce; szyję ma owiniętą ciemnoniebieską wstęgą. Świętej Rodzinie towarzyszy stojąca przed drzwiami do szopy grupa trzech pasterzy, z których dwójka muzykuje. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Robert Campin, znany także jako Mistrz z Flémalle, urodził się ok. 1380 r., zmarł w 1444 r. w Tournai. Współtwórca szkoły niderlandzkiej, pierwszy przedstawiciel renesansu północnego. Jego twórczość posiada jeszcze cechy gotyku, które zostały wzbogacone nowatorskimi rozwiązaniami, m.in. stosowaniem trójwymiarowości. Campin był prekursorem europejskiego portretu., 2. Obraz na desce „Boże Narodzenie” powstał ok. 1425 r. Scena Bożego Narodzenia ukazana została na tle rozległej scenerii krajobrazowej, co stało się rozwiązaniem typowym w późnogotyckim malarstwie niderlandzkim. Imponuje także mnogość szczegółów, również w ukazaniu natury.

1

2

1. Robert Campin, znany także jako Mistrz z Flémalle, urodził się ok. 1380 r., zmarł w 1444 r. w Tournai. Współtwórca szkoły niderlandzkiej, pierwszy przedstawiciel renesansu północnego. Jego twórczość posiada jeszcze cechy gotyku, które zostały wzbogacone nowatorskimi rozwiązaniami, m.in. stosowaniem trójwymiarowości. Campin był prekursorem europejskiego portretu.

2. Obraz na desce „Boże Narodzenie” powstał ok. 1425 r. Scena Bożego Narodzenia ukazana została na tle rozległej scenerii krajobrazowej, co stało się rozwiązaniem typowym w późnogotyckim malarstwie niderlandzkim. Imponuje także mnogość szczegółów, również w ukazaniu natury.

R8F43v1tM5II7

Ilustracja interaktywna przedstawia obraz „Pokłon Trzech Króli” autorstwa Hieronima Boscha. Obraz na pierwszym planie przedstawia są trzej królowie składający hołd małemu Jezusowi siedzącemu na kolanach Maryi. Pas pomiędzy pierwszym a najdalszym planem wypełnia otwarta przestrzeń: łąki, pagórki, drzewa, trzy duże grupy ludzi na koniach, człowiek prowadzący osła. Po prawej stronie obrazu za plecami Maryi i nad jej głową widzimy pięciu pasterzy. W drzwiach pomiędzy Maryja a magami widać wyłaniająca się z mroku wielką głowę osła. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Hieronim Bosch urodził się ok. 1450 r. w s’Hertogenbosch w pobliżu Antwerpii i tam zmarł w 1516 r. Jest uznawany za jednego z najwybitniejszych, najbardziej oryginalnych malarzy w historii. Jego malarstwo jest nasycone nierzadko skomplikowaną i trudną do jednoznacznej interpretacji symboliką. Tryptyk ołtarzowy namalowany został dla kaplicy Bractwa Najświętszej Marii Panny w katedrze w s’Hertogenbosch. Scenę pokłonu Trzech Króli, opisaną w Ewangelii wg św. Mateusza ukazał Bosch w środkowej części tryptyku. Boczne skrzydła ukazują klęczące postacie. fundatorów dzieła.

Ilustracja interaktywna przedstawia obraz „Pokłon Trzech Króli” autorstwa Hieronima Boscha. Obraz na pierwszym planie przedstawia są trzej królowie składający hołd małemu Jezusowi siedzącemu na kolanach Maryi. Pas pomiędzy pierwszym a najdalszym planem wypełnia otwarta przestrzeń: łąki, pagórki, drzewa, trzy duże grupy ludzi na koniach, człowiek prowadzący osła. Po prawej stronie obrazu za plecami Maryi i nad jej głową widzimy pięciu pasterzy. W drzwiach pomiędzy Maryja a magami widać wyłaniająca się z mroku wielką głowę osła. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Hieronim Bosch urodził się ok. 1450 r. w s’Hertogenbosch w pobliżu Antwerpii i tam zmarł w 1516 r. Jest uznawany za jednego z najwybitniejszych, najbardziej oryginalnych malarzy w historii. Jego malarstwo jest nasycone nierzadko skomplikowaną i trudną do jednoznacznej interpretacji symboliką. Tryptyk ołtarzowy namalowany został dla kaplicy Bractwa Najświętszej Marii Panny w katedrze w s’Hertogenbosch. Scenę pokłonu Trzech Króli, opisaną w Ewangelii wg św. Mateusza ukazał Bosch w środkowej części tryptyku. Boczne skrzydła ukazują klęczące postacie. fundatorów dzieła.

1

1. Hieronim Bosch urodził się ok. 1450 r. w s’Hertogenbosch w pobliżu Antwerpii i tam zmarł w 1516 r. Jest uznawany za jednego z najwybitniejszych, najbardziej oryginalnych malarzy w historii. Jego malarstwo jest nasycone nierzadko skomplikowaną i trudną do jednoznacznej interpretacji symboliką. Tryptyk ołtarzowy namalowany został dla kaplicy Bractwa Najświętszej Marii Panny w katedrze w s’Hertogenbosch. Scenę pokłonu Trzech Króli, opisaną w Ewangelii wg św. Mateusza ukazał Bosch w środkowej części tryptyku. Boczne skrzydła ukazują klęczące postacie. fundatorów dzieła.

RyYAQ8gkRe5p3

Ilustracja interaktywna przedstawia obraz „Sąd Ostateczny” autorstwa Hansa Memlinga. Obraz przedstawia w centralnym panelu Chrystusa ukazanego na złotym tle, zasiadającego na tęczy, ze stopami spoczywającymi na złotej sferze. Otacza go dwunastu apostołów, Dziewica Maryja oraz Jan Chrzciciel. Chrystus unosi prawą dłoń w geście błogosławieństwa. Prawe skrzydło tryptyku przedstawia dusze sprawiedliwych wstępujące do Królestwa Niebieskiego, gdzie wręczane są im szaty, które nosili za życia. Większość wskrzeszonych dusz została jednak osądzona surowo – widzimy je po lewej stronie, pędzone przez czarne, demoniczne postacie ku ogniom piekielnym w scenerii przypominającej krater wulkanu. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Hans Memling to niderlandzki malarz niemieckiego pochodzenia, jeden z najważniejszych twórców wczesnego renesansu. Urodził się ok. 1435 r. w Seligenstadt w Hesji, zmarł w 1495 r. w Brugii. Malarstwo Memlinga charakteryzuje się harmonijną kolorystyką i mnogością szczegółów. Wykonany w technice temperowo-olejnej na desce tryptyk „Sąd Ostateczny” to jedno z wcześniejszych dzieł Hansa Memlinga, stworzone między 1467 a 1471 r. W górnej części centralnego panelu dominuje postać Chrystusa na złotym tle, symbolizującym boskość. W dolnej części wyróżnia się postać św. Michała Archanioła. Prawy panel ukazuje dusze zbawionych, lewy zaś dusze potępionych.

Ilustracja interaktywna przedstawia obraz „Sąd Ostateczny” autorstwa Hansa Memlinga. Obraz przedstawia w centralnym panelu Chrystusa ukazanego na złotym tle, zasiadającego na tęczy, ze stopami spoczywającymi na złotej sferze. Otacza go dwunastu apostołów, Dziewica Maryja oraz Jan Chrzciciel. Chrystus unosi prawą dłoń w geście błogosławieństwa. Prawe skrzydło tryptyku przedstawia dusze sprawiedliwych wstępujące do Królestwa Niebieskiego, gdzie wręczane są im szaty, które nosili za życia. Większość wskrzeszonych dusz została jednak osądzona surowo – widzimy je po lewej stronie, pędzone przez czarne, demoniczne postacie ku ogniom piekielnym w scenerii przypominającej krater wulkanu. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Hans Memling to niderlandzki malarz niemieckiego pochodzenia, jeden z najważniejszych twórców wczesnego renesansu. Urodził się ok. 1435 r. w Seligenstadt w Hesji, zmarł w 1495 r. w Brugii. Malarstwo Memlinga charakteryzuje się harmonijną kolorystyką i mnogością szczegółów. Wykonany w technice temperowo-olejnej na desce tryptyk „Sąd Ostateczny” to jedno z wcześniejszych dzieł Hansa Memlinga, stworzone między 1467 a 1471 r. W górnej części centralnego panelu dominuje postać Chrystusa na złotym tle, symbolizującym boskość. W dolnej części wyróżnia się postać św. Michała Archanioła. Prawy panel ukazuje dusze zbawionych, lewy zaś dusze potępionych.

1

1. Hans Memling to niderlandzki malarz niemieckiego pochodzenia, jeden z najważniejszych twórców wczesnego renesansu. Urodził się ok. 1435 r. w Seligenstadt w Hesji, zmarł w 1495 r. w Brugii. Malarstwo Memlinga charakteryzuje się harmonijną kolorystyką i mnogością szczegółów. Wykonany w technice temperowo-olejnej na desce tryptyk „Sąd Ostateczny” to jedno z wcześniejszych dzieł Hansa Memlinga, stworzone między 1467 a 1471 r. W górnej części centralnego panelu dominuje postać Chrystusa na złotym tle, symbolizującym boskość. W dolnej części wyróżnia się postać św. Michała Archanioła. Prawy panel ukazuje dusze zbawionych, lewy zaś dusze potępionych.

Mistrzowie polifonii franko‑flamandzkiej - generacja Josquina des Prés

W połowie XV w. przyszło na świat wielu wybitnych kompozytorów, wśród nich Josquin des Prés (ok. 1440–1521), zwany księciem wszystkich. W przeciwieństwie do Ockeghema znaczą część swojego życia spędził w Italii. Komponował msze, motety i świeckie chanson. Jego muzykę wyróżnia nie tylko mistrzostwo techniczne, lecz także bogactwo emocji w niej zawarte. W kompozycjach Josquina warstwa muzyczna, w szczególności zróżnicowana faktura, znacząco przyczynia się do podkreślenia istotnych treści zawartych w tekście. W utworach Josquina odnaleźć można także elementy symboliki muzycznej. Zdaniem niektórych badaczy epoki, to właśnie dopiero twórczość Josquina des Présa można nazwać w pełni renesansową. Cieszył się on już za życia wielkim uznaniem, co potwierdzają wydane drukiem kompozycje oraz liczne kopie jego utworów w różnych zabytkach zachowanych z tamtych czasów.

RWwTO6mEbDyDo1

Ilustracja przedstawia portret Josquina des Présa jest to kompozytor renesansu. Josquin des Prés komponował prawie wyłącznie muzykę wokalną. Twórczość jego obejmuje podstawowe gatunki muzyki religijnej tego okresu, czyli msze i motety, oraz świecką chanson. Mężczyzna z poważną miną, ubrany w czarną pelerynę, na głowie zawinięty ma czerwony turban.

W II połowie XV w. znaczącą pozycję zyskał rówieśnik Josquina – Jacob Obrecht (ok. 1457/1458–1505). Jest on uważany za jednego z najważniejszych twórców stylu franko‑flamandzkiego. Początkowo bazował na zdobyczach Ockeghema, w późniejszej twórczości odszedł od linearyzmuLinearyzmlinearyzmu, gęstej polifonii, w kierunku uproszczenia faktury. W jego kompozycjach można doszukać się wpływów włoskiej muzyki świeckiej II poł. XV w. Zmarł przedwcześnie w Ferrarze w wieku ok. 50 lat z powodu epidemii dżumy.

R3h44erm4rCvU1

Grafika przedstawia zapis nutowy: Jacob Obrecht, „motet Beata es Maria”, t. 1-17.

W historii muzyki niemieckiej szczególne znaczenie posiada twórczość Heinricha Isaaca (ok. 1450–1517). To kolejny wybitny kompozytor z północy kontynentu, który zyskał wielką sławę w całej Europie, w szczególności we Włoszech oraz w południowych Niemczech i Austrii, gdzie spędził większość życia. Za jego przyczyną uniwersalny styl franko‑flamandzki rozprzestrzenił się na obszarze niemieckojęzycznym. Isaac pozostawił po sobie bogaty dorobek zarówno w postaci kompozycji religijnych (msze, motety), jak i świeckich pisanych do tekstów w różnych językach.

Na przełomie XV/XVI w. znaczącą pozycję zyskali także: Antoine Brumel (ok. 1460–ok. 1512) oraz Pierre de la Rue (ok. 1460–1518).

Szczytowa faza polifonii franko‑flamandzkiej w pierwszej połowie XVI wieku

Wraz z nadejściem przełomu XV/XVI w. przychodzi na świat kolejna generacja kompozytorów franko‑flamandzkich, do której należą Nicolas Gombert, Clemens non Papa, Adrian Willaert, Jakob Arcadelt. W ich twórczości styl polifonii franko‑flamandzkiej uzyskał swoją dojrzałą postać. Wśród nich szczególną pozycję zyskuje uczeń samego Josquina des Présa – Nicolas Gombert (ok. 1495–między 1556 a 1561). W jego kompozycjach, w tym w świeckich chanson, szczególne znaczenie odgrywa technika przeimitowania. Podobnie, jak wcześniej w twórczości Pierre’a de la Rue, tak i u Gomberta dbałość o doskonałość techniczną utworu odsuwa na dalszy plan pierwiastek emocjonalny.

Twórczość Gomberta wywarła znaczący wpyw na najwybitniejszego kompozytora hiszpańskiego I poł. XVI w. – Cristóbala de Moralesa (ok. 1500–1553).

Innym mistrzem techniki przeimitowania, obecnej zwłaszcza w licznych jego motetach, był Clemens non Papa (ok. 1510–ok. 1555). Podobnie jak u Gomberta, nastąpiło w twórczości Clemensa non Papa odejście od przejrzystej faktury, typowej dla kompozycji Josquina, którą zastępuje gęsta, linearna polifonia. Podstawową regułą konstrukcyjną jest imitacja syntaktycznaImitacja syntaktycznaimitacja syntaktyczna, którą Clemenes non Pana doprowadza do mistrzostwa. Do jego twóczości nawiązywali najwybitniejsi mistrzowie XVI‑wiecznej polifonii – Orlando di Lasso i Giovanni Pierluigi da Palestrina.

Pod koniec XV w. urodził się Adrian Willaert (między 1480 a 1490–1562), kolejny wybitny kompozytor franko‑flamandzki, którego sława wykroczyła daleko poza rodzinną Flandrię. Kształcił się pod kierunkiem Jeana Moutona. Przełomowym w jego życiu okazał się rok 1527, w którym Willaert objął stanowisko kapelmistrza bazyliki św. Marka w Wenecji – wspaniałej światyni, z bogatymi tradycjami muzycznymi. Tam wykształcił nowy styl, którego charakterystycznym elementem była polichóralność. Impulsem do jej powstania była konstrukcja świątyni, w której liczne empory stwarzały możliwość rozmieszczenia kilku zespołów w różnych miejscach.

RknmPlfYJ11Dc1

Ilustracja przedstawia Bazylikę św. Marka w Wenecji z widocznymi emporami. Wnętrze bazyliki prezentuje się bardziej jednolicie, jest podzielone rzędami marmurowych kolumn o złoconych, korynckich głowicach. Nad nawami bocznymi umieszczono empory otwarte do wnętrza kościoła. Dolne partie ścian i filarów pokrywają płyty marmuru a powyżej nich oraz na powierzchniach posadzki, kopuł i sklepień umieszczono bogate mozaiki ze złotych i szklanych tesser.

Willaert wniósł także duży wkład w rozwój muzyki instrumentalnej. Szczególne znaczenie w tym zakresie posiadają jego ricercary. Uczniowie Willaerta, m. in. Cipriano de Rore, Andrea Gabrieli oraz ich następcy, w  tym Giovanni Gabrieli (między 1554 a 1556–1612), stworzyli najbardziej awangardowy ośrodek muzyczny w XVI‑wiecznej Europie, przyczyniając się w znaczej mierze do powstania na przełomie XVI/XVII w. nowego stylu barokowego. Najwybitniejszym angielskim kompozytorem I poł. XVI w. był John Taverner (ok. 1495–1545).

Polifonia wokalna drugiej połowy XVI wieku

II połowa XVI w. to okres dominacji dwóch wielkich mistrzów, których twórczość wieńczy epokę renesansu: Giovanniego Pierluigiego da Palestriny oraz Orlanda di Lasso.

Głównym przedstawicielem szkoły rzymskiej, będącej odpowiedzią na postulaty sformułowane na soborze trydenckim, był Giovanni Pierluigi da Palestrina (1525–1594). W swej twórczości połączył zdobycze polifonii franko‑flamandzkiej z elementami typowo włoskimi: naturalną, śpiewną melodyką i pełnią brzmienia. Czerpiąc z tradycji, w tym z bogatego skarbca melodii jakim jest chorał gregoriański, nie stronił od nowoczesnych technik, takich jak polichóralność. Poprzez odpowiednie kształtowanie faktury dbał o zrozumiałość śpiewanego teksu. Wykształcił styl, który został uznany za oficjalny w Kościele rzymskim i przez wieki stawiany był za wzór następnym pokoleniom kompozytorów muzyki przeznaczonej do liturgii (stile osservato). W jego bogatym dorobku centralne miejsce zajmuje muzyka religijna. Skomponował ponad sto mszy, w tym msze parodiowane, zakazane w postanowieniach soborowych oraz ponad pół tysiąca motetów. Jego twórczość dopełniają liczne madrygały.

Styl palestrinowski odcisnął znaczące piętno zwłaszcza na twórczości kompozytorów hiszpańskich. Wśród nich należy wyróżnić tworzącego w II połowie XVI w. Francisco Guerrero (ok. 1528–1599), który w swym dorobku obok mszy (głównie msze‑parodieMsza‑parodiamsze‑parodie) i motetów pozostawił także trzy pasje, oraz Thomása Luisa de Victoria (1548–1611) – uważanego za najwybitniejszego po Palestrinie mistrza szkoły rzymskiej. Przejmując klasyczne wzorce od wielkiego Włocha wzbogacił je typowo hiszpańskim mistycyzmem i emocjonalnością. Rozwiązania w sferze harmoniki zapowiadają nadejście nowej epoki.

Ostatnim wielkim kompozytorem franko‑flamandzkim epoki renesansu był Orlando di Lasso. Działał w różnych miejscach w Europie, zwłaszcza w miastach włoskich i w Monachium, gdzie pracował na rzecz dworu bawarskiego przez blisko 40 lat. Pozostawił po sobie imponujący dorobek twórczy, w tym ok. 1200 motetów, liczne msze, włoskie madrygały, francuskie chanson i niemieckie Lieder. Ważne miejsce w jego spuściźnie kompozytorskiej zajmują Psalmy pokutne, nasycone środkami retorycznymi. Jego doskonała pod względem technicznym twórczość jest syntezą osiągnięć kilku pokoleń renesansowych kompozytorów. Orlando di Lasso przyczynił się do przemian w sferze tonalności, zwłaszcza poprzez stosowanie chromatyki. W II poł. XVI w. znaczącą pozycję spośród kompozytorów franko‑flamandzkich zyskał także Philippe de Monte (1521–1603), pełniący funkcję kapelmistrza na dworach w Wiedniu i Paryżu.

Świecka muzyka wokalna XVI wieku

Obok mszy i motetów, dominujących w twórczości renesansowych kompozytorów, ważne miejsce zajmuje muzyka świecka, w tym francuska chanson, włoska frottola, madrygał, hiszpańska villancico, niemiecka Lied oraz angielska aria (ayre).

Chanson uprawiana jest zwłaszcza przez kompozytorów francuskich i franko‑flamandzkich. Była w XVI w. najważniejszym gatunkiem kultury mieszczańskiej, a do jej popularności przyczyniły się liczne wydania drukowane, publikowane m. in. przez P. Attaignanta. Chanson posiadały zróżnicowaną tematykę, od miłosnej po polityczną. Nierzadko opisywały szczególne miejsca lub ważne wydarzenia. Znaczący wkład w przemiany faktury w chanson wniósł Josquin des Prés. Warstwa muzyczna miała głównie na celu spotęgowanie przekazu zawartego w tekście. Innym wybitnym kompozytorem chanson żyjącym na przełomie XV/XVI w. był Loyset Compère (ok. 1450–1518).

Najwybitniejszym mistrzem renesansowej chanson był Clémest Jannequin (ok. 1485–1558). W niezrównany sposób stosował parlanda, onomatopeje i różnorakie środki techniki kompozytorskiej, nadając swoim kompozycjom ilustracyjny charakter. Do najsłynniejszych jego chanson należą La guerre i Le chant des oiseaux. Do najwybitniejszych kompozytorów renesansowej chanson w XVI w. należą także Piere Certon (1510–1572), Jakob Arcadelt, Orlando di Lasso.

W Italii w XVI w. odrodził się gatunek powstały w epoce włoskiego trecenta – madrygał. Przyjął on w epoce renesansu zupełnie odmienną postać od XIV‑wiecznego pierwowzoru. Wchłonął techniki kompozytorskie stosowane w motecie, stając się gatunkiem elitarnym, zaliczanym do musica reservata. Badacze epoki wskazują na trzy fazy rozwoju madrygału:

• I. Wczesny madrygał (1530–1550) 4‑głosowy, bazujący na motetowym stylu polifonii franko‑flamandzkiej: Philippe Verdelot, Costanzo Festa, Jacob Arcadelt.

• II. Klasyczny madrygał (1550–1580) 5–6 głosowy, muzyka w znacznej mierze ilustracyjna: Cipriano de Rore, Orlando di Lasso, Philippe de Monte.

• III. Późny madrygał (1580–1620), muzyka w sposób ekspresyjny oddaje sens słów: Luca Marenzio, Carlo Gesualdo da Venosa, Claudio Monteverdi.

Własną odmianę madrygału stworzyli kompozytorzy angielscy XVI w., wśród nich Thomas Morley, Orlando Gibbons, Thomas Tomkins, John Bennet, William Byrd.
Przykładem nawiązania do madrygału włoskiego w muzyce polskiej jest pieśń wielogłosowa Mikołaja z Krakowa Aleć nade mną Wenus. Autorem wielogłosowych pieśni w muzyce polskiej był także jeden z najwybitniejszych kompozytorów epoki – Wacław z Szamotuł.

Muzyka instrumentalna w XVI wieku

Rozwój samodzielnej muzyki instrumentalnej przypada na wiek XVI. Nastąpiło to w znacznej mierze w drodze przeniesienia gatunków wokalnych na instrumenty. Ważnym ośrodkiem muzyki instrumentalnej w XVI w. była Wenecja. Tam za przyczyną Adriana Willaerta, Claudio Merula oraz Andrei i Giovanniego Gabrielich ważną pozycję zyskały takie gatunki, jak toccata, preludium, ricercar, fantazja i canzona.

W niemieckiej literaturze organowej istotne miejsca zajmują opracowania chorałów protestanckich. Do wybitnych organistów niemieckich epoki należą: Arnolt Schlick oraz Paul Hofhaimer.

W muzyce angielskiej ważnym instrumentem był wirginał – typ szpinetu. W najważniejszym źródle angielskiej muzyki wirginałowej tamtego okresu – Fitzwilliam Virginal Book odnaleźć można: intawolacjeIntawolacjaintawolacje, preludia, fantazje, tańce, wariacje. Najwybitniejsi wirginaliści angielscy to m. in. John Bull, Orlando Gibbons, Thomas Morley.

Szczególnie cenionym instrumentem w epoce renesansu była lutnia. Pełniła zarówno funkcję instrumentu towarzyszącego śpiewowi, jak i solowego instrumentu, na którym wykonywano preludia, ricercary i fantazje. Do najpopularniejszych wirtuozów lutni w tym okresie należeli: Don Luis Milán, Francesco Canova da Milano, John Dowland, Adrian le Roy, Walenty Bakfark, Jakub Polak.

R8ZpJEV09VzJo1

Zdjęcie przedstawia renesansową lutnię na białym tle. Nazwa odnosząca się do rodziny instrumentów zaliczanych do instrumentów strunowych szarpanych. Lutnia charakteryzuje się gruszkowatym kształtem pudła rezonansowego, dość szeroką i krótką szyjką, oraz główką umieszczoną pod kątem prostym w stosunku do szyjki.

RNiBA0y0ycnGi1

Zdjęcie przedstawia wirginał. Mały instrument muzyczny, odmiana klawesynu mająca jedną strunę na nutę zamiast dwóch. Był również lżejszy, często wykonywano go tylko jako pudło bez nóg. Do gry kładziono go na stole, biurku. Jego skala obejmuje 4 oktawy.

Tańce w epoce renesansu

W epoce renesansu popularna była, wywodząca się z muzyki ludowej, praktyka zestawiania tańców w pary: chodzony – skakany (goniony), np. pawana z galiardą oraz passamezzo z saltarello. Pawana to uroczysty taniec dworski chodzony, łączony zwykle z saltarello lub galiardą. Jego nazwa pochodzi od hiszpańskiego słowa pavo – paw, lub od włoskiego miasta – Padwy. Posiada metrum parzyste. Schemat rytmiczny tego tańca nie jest skomplikowany, charakterystycznym elementem jest rytm punktowany, ubogacający ćwierćnutową pulsację. Pawana w XVI wieku zastąpiła basse danse – taniec dworski wykonywany w parach w umiarkowanym tempie i metrum dwudzielnym.

RWIh7zYmTVvSR1

Ilustracja przedstawia obraz Hieronymus Francken I, „Carnival in Venice”. Dzieło to fragment przyjęcia - karnawału w Wenecji. Widzimy pary, które tańczą dworski taniej w umiarkowanym tempie i metrum dwudzielnym. Kobiety ubrane w długie, balowe suknie. Mężczyźni ubrani w ciemne fraki.

Galiarda (z wł. gagliardo – pełen wigoru) to pochodzący z Francji lub Włoch żywy, skoczny taniec w metrum trójdzielnym, następujący po spokojnej pawanie. Także w schemacie tego tańca odnajdujemy rytm punktowany: półnuta z kropką, ćwierćnuta, przypadający na początek taktu.

Wśród pozostałych tańców w epoce renesansu ważne miejsce zajmowały: wykonywana z towarzyszeniem dud piva, grupa tańców dworskich określanych jako branle, dająca początek menuetowi, a także passamezzo i saltarello.

Zadania

Słownik pojęć

Galeria dzieł sztuki

R5iPtTTjI68GL1

Ilustracja przedstawia Guillaume Dufay z portatywem i Gilles Binchois z harfą. Mężczyźni ubrani w długie szaty.

R1LpAmkzlmz431

Ilustracja przedstawia obraz ukazujący Johannes'a Ockeghema dyrygującego chórem. Mężczyźni ubrani w brązowe, długie szaty. Unoszą ręce ku górze śpiewając Glorię.

RWwTO6mEbDyDo1

Ilustracja przedstawia portret Josquina des Présa jest to kompozytor renesansu. Josquin des Prés komponował prawie wyłącznie muzykę wokalną. Twórczość jego obejmuje podstawowe gatunki muzyki religijnej tego okresu, czyli msze i motety, oraz świecką chanson. Mężczyzna z poważną miną, ubrany w czarną pelerynę, na głowie zawinięty ma czerwony turban.

RWIh7zYmTVvSR1

Ilustracja przedstawia obraz Hieronymus Francken I, „Carnival in Venice”. Dzieło to fragment przyjęcia - karnawału w Wenecji. Widzimy pary, które tańczą dworski taniej w umiarkowanym tempie i metrum dwudzielnym. Kobiety ubrane w długie, balowe suknie. Mężczyźni ubrani w ciemne fraki.

Biblioteka muzyczna