Kalendarium epoki: romantyzm
Ważne daty
Periodyzacja romantyzmu muzycznego:
1801‑1830 – kształtuje się krąg zainteresowań romantycznych
1830‑1850 – właściwi romantycy
1850‑1880 – generacja wielkich indywidualności
1880‑1910 – generacja Tristana
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
1. Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Uczeń:
9) porządkuje chronologicznie: a) epoki i okresy – wskazuje ramy czasowe i fazy średniowiecza, renesansu, baroku, klasycyzmu, romantyzmu, stylów i kierunków w muzyce XX i XXI w.
identyfikować dzieła epoki romantyzmu;
opisywać fazy romantyzmu;
charakteryzować dzieła, które powstały w romantyźmie;
porównywać utwory kompozytorów.
Wprowadzenie
Choć pewne koncepcje z ostatniej ćwierci XX w. proponowały interpretowanie zjawisk muzycznych od ok. 1750 do ok. 1900 r. jako jedni klasyczno‑romantycznej, obserwując proces przemian zachodzących w muzyce tego okresu trudno zgodzić się z taką perspektywą. Autorzy tych koncepcji - Zofia Lissa i Friedrich Blume, zwracając uwagę na spójność założeń technicznych języka muzycznego wspomnianego zakresu czasowego (system tonalny dur‑moll, harmonika funkcyjna, prymat melodyki, rytmika taktowa, zasady gramatyki muzycznej regulowane budową okresową, dominująca rola formy sonatowejsonatowej, zespół orkiestrowy rozbudowujący trzon wypracowany w ośrodku mannheimskim), wskazywali także na wyraźne zmiany o charakterze filozoficzno‑estetycznym nakazujące wyróżnić jednak dwie oddzielne epoki w ramach historii muzyki - klasycyzm i romantyzm.
Pomimo wydzielenia stylu klasycznego i stylu romantycznego, dokładniej śledząc przemiany zachodzące w muzyce XIX w., można dodatkowo zaobserwować wewnętrzne przemiany w ramach samego romantyzmu. Umownie nazywane romantyzmem muzycznym XIX stulecie nie było bowiem okresem jednolitym.
Romantyzm w literaturze i sztuce
![Ilustracja przedstawia obraz Chopin gra u Radziwiłłów autorstwa Henryka Siemiradzkiego. Dzieło wykonane zostało w 1887 roku. Wokół kompozytora siedzą słuchacze, Chopin skupiony na wykonywanym zadaniu gra na fortepianie. Na ścianie wiszą dwa portrety.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RGiKSo4uUUdAV/1/1601wjgwI523f23zaZQRUcpczZKXyqMr.jpg)
Daty graniczne
Jednym z trudniejszych zadań jest próba wskazania dat granicznych epoki romantyzmu. Jeśli przyjmiemy tezę, iż romantyzm utożsamiać można z XIX stuleciem, wówczas należałoby zaakceptować daty 1801 r. jako rozpoczęcie i 1900 r. - zakończenie epoki. Jednakże przysłuchując się muzyce, wczytując w libretta dzieł scenicznych, można wyraźnie wskazać kompozycje, które zawierały w sobie pierwiastki romantyczne, a powstały poza zakresem 1801‑1900. Kilka kompozycji Wolfganga Amadeusza Mozarta zawiera w sobie elementy zainteresowania OrientemOrientem: Marsz turecki z Sonaty fortepianowej A‑dur KV 331, Uprowadzenie z seraju, Czarodziejski flet; niektóre symfoniesymfonie przesycone są pogłębioną ekspresją (Symfonia g‑moll KV 183, Symfonia g‑moll KV 550); okoliczności powstania RequiemRequiem owiewa mrok tajemnicy.
![Ilustracja przedstawia scenę z opery „Uprowadzenie z seraju” Mozarta. Tancerze ubrani są w stroje do spektaklu, kobiety mają luźne, długie spodnie, które prześwitują. Tańczą one wokół kobiety, która stoi na środku i ma złożone ręce w okolicach szyi.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RK6cVYBFmMQX9/1/sD4nx5AcXidYefHdJoiZ0nE0j6f4LX1d.jpg)
Powiększanie składu wykonawczego, jakie obserwować można na gruncie XIX‑wiecznej symfoniki, odnaleźć można także w utworze skomponowanym już w XX wieku, ale estetycznie przynależnym do romantyzmu, VIII Symfonii Gustawa Mahlera, nazywanej też Symfonią tysiąca. W jej wykonaniu bierze bowiem udział ponad 1000 wykonawców.
![Zdjęcie przedstawia wykonanie symfonii w Teatrze Wielkim. Na fotografii widać orkiestrę oraz chór. Nad chórem wyświetlane są zdjęcia do koncertu.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1PJcZPo1O5V4/1/ZMQSuqTlfUUZdIZ8CKGpmuiU0FuLNX8s.jpg)
Także pisane przez Giacomo Pucciniego operyopery, powstałe nie tylko w stuleciu XIX, ale i w pierwszych dekadach XX w., wpisują się w estetykę włoskiej opery XIX‑wiecznej.
![Zdjęcie przedstawia afisz spektaklu „Madama Butterfly” Giacomo Pucciniego. Kobieta siedzi na kolanach przed oknem, za którym widać gałęzie drzew. Na plakacie w dolnej części napisane są informacje dotyczące przedstawienia.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RB0yLKukSKXq1/1/2CacLFzFtHOPcMniWQ1zjxGR8wIqCSSa.jpg)
Faza I: kształtowanie się kręgu zainteresowań romantycznych
Ok. 1801‑1830
Początek romantyzmu najczęściej wiązany jest z konsekwencjami wybuchu Wielkiej Rewolucji Francuskiej oraz kształtowaniem się wizji narodu/państwa. Zmiany społeczno‑polityczne i obyczajowe, jakie zapoczątkowały: oświeceniowy racjonalizm, wzrost roli mieszczaństwa oraz sekularyzacjasekularyzacja życia, doprowadziły także do zmiany roli artysty i funkcji, jaką zaczęto przypisywać sztuce. Ludwig van Beethoven, słowami Muzyka jest większym objawieniem niż wszelka wiedza i filozofia
, zwrócił uwagę na potencjał sztuki muzycznej, która z najniższej pozycji w hierarchii sztuk w klasycyzmie, przesunęła się na miejsce wiodące w hierarchii romantycznej.
Beethoven przyczynił się także do przezwyciężenia klasycznego paradygmatu stylistycznego - wychodząc od zasad wypracowanych przez Josepha Haydna, przełamywał je wskazując nowe kierunki przemian w muzyce, np.:
stworzył pierwszy cykl pieśni (An die ferne Geliebte),
na gruncie muzyki symfonicznej zapoczątkował najważniejsze trzy typy muzyki orkiestrowej: symfonię organicznąsymfonię organiczną (syntetyczną), programowąprogramową oraz wokalno‑instrumentalną,
przezwyciężył model cyklu sonatowego kształtując formę muzyczną w sposób indywidualny na gruncie sonat instrumentalnych oraz w muzyce kameralnej,
swoje utwory postrzegał w kategoriach odrębnych, indywidualnych jakości, nadając im rangę opusu.
Zdobycze Beethovena, w szczególności indywidualizm postaw, przejęli pierwsi romantycy - Franciszek Schubert i Karol Maria von Weber.
Będący dziś samodzielnym kwartetem smyczkowymkwartetem smyczkowym utwór Beethovena, początkowo stanowił finał Kwartetu B‑dur op. 130. Po prawykonaniu w 1826 roku, wydawca namówił kompozytora na napisanie prostszego finału i opublikowanie dotychczasowego, bardzo skomplikowanego, jako odrębnego, samodzielnego kwartetu. Jest on przykładem przełamania zasad klasycznych w muzyce.
Małgorzata przy kołowrotku skomponowana została w 1814 roku do fragmentu dramatu Faust Johanna W. Goethego (jednego z najpopularniejszych wątków w muzyce romantycznej). Niekiedy uznaje się ją jako początek romantyzmu w muzyce.
Najważniejsze wydarzenia tej fazy:
1815 – Franciszek Schubert Król olch
1821 – Karol Maria von Weber Wolny strzelec
1822 – Franciszek Schubert Symfonia h–moll Niedokończona
1823 – Franciszek Schubert Piękna młynarka; L. van Beethoven Missa solemnis
1824 – Ludwig van Beethoven IX Symfonia
1827 – Franciszek Schubert Podróż zimowa; śmierć L. van Beethovena
1828 – śmierć Franciszka Schuberta
1829 – Gioacchino Rossini Wilhelm Tell; wykonanie Pasji wg św. Mateusza Jana Sebastiana Bacha pod dyrekcją Feliksa Mendelssohna
Faza II: właściwi romantycy
Ok. 1830‑1850
Indywidualizm postaw artystycznych zapoczątkowany przez Beethovena został podjęty przez kolejnych twórców, nazywanych właściwymi romantykami (m. in. Hektor Berlioz, Fryderyk Chopin, Robert Schumann).
Rok rozpoczynający II fazę (1830 r.) to moment pierwszego wykonania Symfonii fantastycznej Hectora Berlioza. Ilustracyjna VI Symfonia Pastoralna Beethovena stała się dla Berlioza przyczynkiem do wprowadzenia autobiograficznego wątku do dzieła symfonicznego, zmodyfikowania modelu 4‑częściowej symfonii oraz dodania komentarzy umożliwiających słuchaczom właściwą interpretację kolejnych segmentów utworu. Jest to także okres szczególnego uprzywilejowania miniatur instrumentalnych, odpowiadających z jednej strony oddziaływaniu liryki wokalnej na muzykę instrumentalną (np. pieśni bez słów F. Mendelssohna), ale także popularnego w Europie wirtuozowskiego stylu brillantebrillante. Pojawia się szereg gatunków muzycznych, w tym stylizowanych tańców odpowiadających nurtowi tzw. muzyki narodowej.
Najważniejsze wydarzenia tej fazy:
1830 – Hector Berlioz Symfonia fantastyczna; Fryderyk Chopin Koncert fortepianowy e–moll, KoncertKoncert fortepianowy f–moll
1835 – Robert Schumann Karnawał
1836 – Giacomo Meyerbeer Hugonoci; Michał Glinka Iwan Susanin, czyli życie za cara
1840 – Robert Schumann Miłość i życie kobiety, Miłość poety
1842 – Giuseppe Verdi Nabucco
1843 – Ryszard Wagner Holender tułacz
1844 – Hector Berlioz Traktat o instrumentacji
1848 – Stanisław Moniuszko Halka; F. Liszt Co słychać w górach
1850 – Ryszard Wagner Lohengrin
Wysłuchaj wybranych z poniższych przykładów utworów muzycznych:
Faza III: generacja wielkich indywidualności
Ok. 1850‑1880
W połowie wieku, na gruncie muzyki operowej wykształca się we Włoszech za sprawą G. Verdiego i w Niemczech dzięki R. Wagnerowi, koncepcja dramatu muzycznego. U progu rozpoczęcia tej fazy (1848 r.) F. Liszt komponuje pierwszy orkiestrowy poemat symfoniczny (Co słychać w górach), a krótko po roku 1880 - swój trzynasty, ostatni poemat Od kołyski do grobu (1882 r.). Wagner z Lisztem przyczyniają się także do rozsadzenia systemu tonalnego dur‑moll. Coraz silniejsza chromatyzacja przebiegów dźwiękowych będąca m. in. skutkiem poszukiwania nowych środków ekspresji powodowała, że charakterystyczne relacje akordowe straciły na znaczeniu. Symbolicznie wskazuje się dwie kompozycje obrazujące ten proces: Wstęp do Tristana i Izoldy Wagnera oraz Bagatelę bez tonacji F. Liszta.
W latach sześćdziesiątych XIX w. zawiązuje się grupa kompozytorów rosyjskich zwana Potężną Gromadką. Będzie to jeden z najważniejszych ośrodków narodowych inspirujących kompozytorów europejskich przełomu XIX i XX w.
Najważniejsze wydarzenia tej fazy:
1851 – Giuseppe Verdi Rigoletto; Ryszard Wagner OperaOpera i dramat (dzieło teoretyczne)
1853 – Giuseppe Verdi Traviata, Trubadur
1858 – Stanisław Moniuszko Halka
1865 – Stanisław Moniuszko Straszny dwór
1871 – Giuseppe Verdi Aida
1874 – Modest Musorgski Borys Godunow
1875 – George Bizet Carmen
1876 – wystawienie tetralogii Pierścień Nibelunga Ryszarda Wagnera
1879 – Piotr Czajkowski Eugeniusz Oniegin
Poniżej znajduje się link do przekładu nutowego.
http://imslp.eu/files/imglnks/euimg/5/59/IMSLP108765-PMLP13500-Liszt_NLA_Serie_I_Band_13_11_Vierter_Mephisto-Walzer_S.216a_filter.pdf
Bagatele, jako niewielkich rozmiarów kompozycje instrumentalne powstawały od pierwszych dekad XVIII wieku. Znaczący tytuł, jaki swej Bagateli nadał Franciszek Liszt – Bagatela bez tonacji sugeruje poważne zmiany – zerwanie z systemem tonalnym dur‑moll, co doprowadzi do radykalnych przemian języka muzycznego.
Posłuchaj także pełnej wersji wstępu do Tristana i Izoldy
Faza IV: generacja Tristana
Ok. 1880‑1910
Zmiany języka muzycznego zainaugurowane przez wielkie indywidualności - F. Liszta i R. Wagnera, nowy typ brzmienia wprowadzony na europejskie sceny za sprawą twórców rosyjskich, determinowały cały szereg kolejnych przewartościowań w zakresie elementów dzieła muzycznego. Kompozytorzy działający na przełomie XIX i XX w. albo pozostawali w orbicie oddziaływania estetyki romantycznej, albo odcinali się od niej na rzecz wypracowania szeregu nowatorskich (modernistycznych) rozwiązań. Postawy te można wyprowadzić w umowny sposób z jednego z najważniejszych dramatycznych dzieł Ryszarda Wagnera - Tristana i Izoldy, stąd też określenie generacja Tristana. Jest to także okres oddziaływania na muzykę elementów literackiego naturalizmu (elementy weryzmu w operze włoskiej przełomu XIX i XX w.), malarstwa ekspresjonistycznego (opery R. Straussa) oraz pojawienia się na scenie muzycznej C. Debussy’ego, przenoszącego na grunt muzyki elementów impresjonizmu i symbolizmu.
W Stanach Zjednoczonych działa uznawany obecnie za lidera awangardy Charles Ives, wyprzedzający nowatorskie pomysły kompozytorów europejskich.
Najważniejsze wydarzenia tej fazy:
1882 – Ryszard Wagner Parsifal
1893 – Giuseppe Verdi Falstaff
1896 – Zygmunt Noskowski Step
1903 – Feliks Nowowiejski Quo vadis
1904 – Giacomo Puccini Madama Butterfly
1905 – Ryszard Strauss Salome
1906 – Mieczysław Karłowicz Odwieczne pieśni
1909 – Ryszard Strauss Elektra
1907 – Gustaw Mahler VIII Symfonia (Symfonia tysiąca)
Nessun dorma (Niech nikt nie śpi!) to bodaj najsłynniejsza aria z nieukończonej opery Giacomo Pucciniego Turandot o chińskiej księżniczce. Puccini, jak w innych swych dziełach, wydobył nie tylko elementy orientalne, ale i głębię psychologiczną postaci.
Posłuchaj także pozostałych przykładów muzycznych:
Oddziaływanie romantycznego języka muzycznego obserwować można w muzyce II połowy XX w. W muzyce polskiej, w latach siedemdziesiątych wyraźna zmiana nastąpiła m. in. w twórczości Krzysztofa Pendereckiego. Obecność w jego utworach muzycznych melodyki, konsonansowej harmonii, przejrzystej rytmiki i jasnej konstrukcji formalnej odczytano jako zdradę awangardy, ale jednocześnie jako nowy romantyzm.
Zadania
Wskaż nazwisko kompozytora, który powiedział Muzyka jest większym objawieniem, niż wszelka wiedza i filozofia.
- Robert Schumann
- Ludwig van Beethoven
- Fryderyk Chopin
Wskaż kompozycje Mozarta, w których można odnaleźć elementy uznane za romantyczne.
- Dyrektor teatru
- Idomeneo
- Requiem
- Czarodziejski flet
- Symfonia Praska
- Symfonia g-moll KV 183
Wysłuchaj fragmentu muzycznego. Wskaż, z której fazy romantyzmu pochodzi ten przykład muzyczny.
- Generacja wielkich indywidualności
- Generacja Tristana
- Właściwi romantycy
- Czarodziejski flet
Zadanie posiada plik audio, który można odsłuchać w wersji online podręcznika.
Wskaż nazwiska kompozytorów należących do generacji Tristana.
- Ryszard Strauss
- Gustaw Mahler
- Arnold Schoenberg
- Aleksander Skriabin
- Fryderyk Chopin
- Robert Schumann
- Krzysztof Penderecki
- Ludwig van Beethoven
Wskaż zdania prawdziwe.
- Romantyzm to prąd filozoficzno estetyczny, jaki zaznaczył się wyłącznie w XIX-wiecznej literaturze.
- Fryderyk Chopin należy do generacji wielkich indywidualności.
- Przedstawiciele generacji wielkich indywidualności przezwyciężali elementy systemu tonalnego dur-moll.
- W twórczości L. van Beethovena znalazły oddźwięk hasła Wielkiej Rewolucji Francuskiej.
- Romantyzm zakończył się wraz ze śmiercią Ryszarda Wagnera.
Wysłuchaj fragmentu muzycznego i wskaż nazwisko twórcy.
- F. Schubert
- R. Schumann
- F. Chopin
- G. Mahler
Zadanie posiada plik audio, który można odsłuchać w wersji online podręcznika.
Wskaż wydarzenia, jakie miały miejsce w I fazie romantyzmu.
- premiera opery Wolny strzelec K.M. von Webera
- prawykonanie Symfonii tysiąca Gustawa Mahlera
- wykonanie Pasji wg św. Mateusza J.S. Bacha
Słownik pojęć
gatunek muzyczny, którego istota zasadza się na współgraniu i współzawodniczeniu solisty (grupy solistów) i orkiestry; w dojrzałym baroku przyjął postać trzyczęściową o układzie temp: szybka‑wolna‑szybka.
oparty na czteroczęściowym cyklu sonatowym gatunek muzyczny przeznaczony do wykonania przez dwoje skrzypiec, altówkę i wiolonczelę.
sceniczne dzieło wokalno‑instrumentalne, w którym muzyka współgra z librettem.
kierunek w literaturze i sztuce polegający wprowadzeniu do wytworów sztuki elementów kultur egzotycznych.
fenomen XIX w. - muzyka związana z treściami pozamuzycznymi (poezją, malarstwem, dziełem filozoficznym etc.), która poprzez znaczące tytuły bądź dodane programy kieruje uwagę słuchaczy w stronę odpowiednich skojarzeń.
msza żałobna.
dążenie do ograniczenia roli religii w społeczeństwie
utwór instrumentalny (w przeciwieństwie do wokalnej kantaty); w klasycyzmie przyjął budowę czteroczęściową stając się wzorcem cyklu sonatowego (podstawa symfonii, kwartetu smyczkowego, koncertu): cz. I - szybka (forma sonatowa), cz. II - wolna (forma pieśni, wariacje), cz. III - taneczna (menuet, zastąpiony przez Beethovena scherzem), cz. IV - szybka (forma sonatowa, rondo).
jeden ze stylów muzycznych pierwszych dziesięcioleci XIX wieku charakteryzujący się wirtuozerią oraz melodyką o charakterze sentymentalnym (por. Fantazje na klawikord C.Ph.E. Bacha)
orkiestrowy odpowiednik sonaty, jako samodzielny gatunek muzyczny przeznaczony do wykonania przez największy instrumentalny skład wykonawczy wypracowany w klasycyzmie; od czasów IX Symfonii Beethovena powstawać zaczęły także symfonie wokalno‑instrumentalne.
inaczej symfonia syntetyczna; dzieło symfoniczne, w którym wszystkie części spojone są wspólnym materiałem motywicznym (np. V Symfonia L. van Beethovena)
Słownik powstał na podstawie:
encyklopedia.pwn.pl
Słownik muzyki, pod red. Wojciecha Marchwicy, Zielona Sowa, Warszawa 2006