Ważne daty

Wprowadzenie

Dla muzyki, a właściwie dla całej sztuki XX wieku kluczowym pojęciem stała się awangarda. Pod hasłem awangarda, które wywodzi się z terminologii wojskowej i oznacza straż przednią kryje się przede wszystkim sprzeciw wobec tradycji, który w dziedzinie muzyki wyrażał się tzw. postępem materiałowym, czyli poszukiwaniami nowych technik i brzmień jakie do tej pory nigdy w muzyce się nie pojawiły. Stanowił też zerwanie z systemem dur‑moll, a nawet z systemem równomiernie temperowanym oraz emancypację dysonansu.

Muzykę XX wieku ukształtował zatem bunt wobec tradycji, ale też paradoksalnie bunt wobec tegoż buntu, czyli sprzeciw wobec postaw awangardowych, bo i takie ruchy w ubiegłym stuleciu kilkukrotnie się pojawiały.

XX wiek to również epoka licznych -izmów w muzyce – w żadnym innym okresie nie powstało niemal jednocześnie tyle różnych, często skrajnie odmiennych gatunków, stylów i technik kompozytorskich, których twórcy często byli nastawieni do siebie nieprzychylnie lub wręcz wrogo.

Jednym z symboli dwóch zwalczających się sił w muzyce XX wieku stała się wydana w 1949 roku Filozofia nowej muzyki niemieckiego filozofa Theodora W. Adorno. Na przykładzie dwóch kompozytorów – Arnolda Schönberga i Igora Strawińskiego zaprezentował on dwa, opozycyjne według niego, podejścia do kompozycji – postęp w przypadku Schönberga i regresję w muzyce Strawińskiego.

Najważniejsze prądy muzycznne u progu XX wieku:

• impresjonizm

• ekspresjonizm

• futuryzm

• witalizm

• neoklasycyzm

O tym, że harmonika dur‑moll przestała kompozytorom wystarczać świadczyły już utwory z końca XIX wieku, m. in. harmonie stosowane przez Richarda Wagnera. Pierwszym z nurtów oddalających się od systemu tonalnego, a stawiającym nacisk przede wszystkim na barwę dźwięku był impresjonizm. Kluczowymi postaciami tego nurtu byli Claude Debussy i Maurice Ravel.

Silne emocje, ale mające swoje podłoże raczej w pierwotnych instynktach, a także żywiołowe rytmy to z kolei cechy rozpoznawcze witalizmu. Jednym z najważniejszych, a w każdym razie najbardziej skandalicznym, okazał się balet Święto wiosny Igora Strawińskiego, którego burzliwa premiera w Paryżu w 1913 roku przeszła do legendy.

R5KiQm71rcgEV1

Ilustracja przedstawia scenę ze spektaklu Święto wiosny. Jednym z najważniejszych, a w każdym razie najbardziej skandalicznym, okazał się balet Święto wiosny Igora Strawińskiego, którego burzliwa premiera w Paryżu w 1913 roku przeszła do legendy. Zdjęcie przedstawia sześć dziewczyn, które podtrzymują jedną ręką głowę, którą mają pochyloną. Ubrane są jednakowo w długie, jasne sukienki oraz buty z rzemieniami, które mają obwiązane wokół łydki.

W zupełnie przeciwnym kierunku niż witaliści podążyli twórcy kierunku zwanego futuryzmem. Dla nich siłą napędową sztuki, w tym muzyki stał się postęp technologiczny oraz wszystkie związane z nim odgłosy. W tym samym roku, w którym premierę miało Święto wiosny, wydana została Sztuki hałasów Luigiego Russolo – muzyczny manifest włoskich futurystów. Russolo, który zresztą nie miał wcale muzycznego wykształcenia, postulował, aby jako materiał kompozycji wykorzystać również odgłosy coraz bardziej zindustrializowanego świata – dźwięki maszyn, samochodów, fabryk. W tym celu skonstruował również specjalne instrumenty – intonarumori – służące do wytwarzania różnego rodzaju hałasów – pisków, trzasków, wycia. Niestety nie zachowały się one do czasów współczesnych.

Coraz większa otwartość na to, jaki dźwięk można określić mianem muzycznego skłoniła kompozytorów do poszukiwania brzmień spoza systemu równomiernie temperowanego. Zaczęli oni np. dzielić, niepodzielny dotychczas półton na mikrointerwały. Źródłem nowych dźwięków stały się też wynalazki, jako źródło brzmienia wykorzystujące prąd elektryczny i fale radiowe.

XX wiek to jednak czas wielu przeciwstawnych nurtów i sił. Zatem i wśród nastawionych bardzo modernistycznie idei pojawiały się bardziej tradycjonalistyczne koncepcje. Należy pamiętać, że Richard Strauss, zmarły w 1949 roku, nazywany był ostatnim romantykiem i neoromantyczne kompozycje powstawały nadal w początkach XX wieku. Kierunkiem, który sięgał do muzyki przeszłości, zwłaszcza wykorzystując dawne formy, przy stosowaniu współczesnego języka dźwiękowego, był neoklasycyzm. Jednym z jego czołowych przedstawicieli był niemiecki twórca, Paul Hindemith.

II szkoła wiedeńska i powstanie dodekafonii

Żadna inna technika nie wywarła na XX wiek tak silnego piętna na odbiór muzyki współczesnej i nie wywołała tylu sporów co dodekafoniaDodekafoniadodekafonia. Za jej twórcę uznaje się Arnolda Schönberga, choć pewne propozycje pojawiały się już wcześniej, m. in. u Josepha Matthiasa Hauera. Pierwsze kompozycje dodekafoniczne Schönberga pojawiły się w połowie lat 20. Ich ideą było zrównoważenie wszystkich 12 dźwięków serii – inaczej niż w systemie tonalnym, w którym znajdują się dźwięki ważniejsze, tzw. centra tonalne. 12‑dźwiękowa seria musiała być zbudowana według ściśle określonych zasad i żadny jej dźwięk nie mógł się powtarzać. W przebiegu utworu seria podlegała licznym przekształceniom – inwersji (odbiciu serii względem osi poziomej) lub odwróceniu od końca do początku (tzw. rak), a także była transponowana.

R109tULvIHIRQ1

Ilustracja przedstawia portret Schönberga w lekko karykaturalnym wydaniu. Mężczyzna lekko łysiejący, ubrany elegancko w jasny garnitur i białą koszulę.

U Weberna dodekafoniaDodekafoniadodekafonia wiązała się z jeszcze jedną techniką. Kładł on nacisk na ogromną przejrzystość swoich kompozycji – brzmią one (i wyglądają) jak pojedyncze punkty rozsypane na partyturze, stąd do muzyki Weberna stosuje się często określenie punktualizm.

W Polsce w pierwszej połowie wieku po dodekafonię sięgnął Józef Koffler. Częściej pojawiała się u twórców powojennych. Niezwykle czytelny przykład zastosowania serii 12‑dźwiękowej stanowi Muzyka żałobna na orkiestrę smyczkową Witolda Lutosławskiego ukończona w 1958 roku.

Muzyka okresu II wojny światowej

W historii muzyki XX wieku wyraźną cezurę stanowi sześcioletni okres II wojny światowej. Nie oznacza on jednak, że kompozytorzy przestali wówczas tworzyć. Był to czas twórczości niezwykle zaangażowanej, osobistej i przejmującej, tworzonej na emigracji lub w warunkach skrajnie opresyjnych. Niezwykły przykład stanowi tu Kwartet na koniec czasu Oliviera Messiaena, napisany w Stalagu VIII A w Görlitz i wykonany tamże, przez muzyków będących, tak jak kompozytor, jeńcami wojennymi.

R8kB01cQrEeda1

Ilustracja przedstawia afisz zapowiadający premierę Kwartetu na koniec czasu Oliviera Messiaena, który odbył się 15 Janvier 1941 r.

Muzyka po II wojnie światowej – Letnie Kursy Nowej Muzyki w Darmstadcie, w Polsce festiwal Warszawska Jesień

II wojna światowa stanowiła dla wielu artystów punkt zwrotny, po którym sztuka nie mogła być już taka sama. Symbolem diametralnej zmiany myślenia o kompozycji były dla zachodniego muzycznego świata Letnie Kursy Nowej Muzyki w Darmstadcie – wydarzenie, gromadzące młodych kompozytorów, muzykologów i krytyków, które odbywa się co dwa lata, aż do dziś. Pierwsze Kursy odbyły się już w rok po zakończeniu wojny, a za ich zorganizowaniem stały nie tylko kwestie artystyczne, ale w dużej mierze polityczne – nieprzypadkowe znaczenie miało też samo umiejscowienie ich właśnie w Niemczech. Idee i nurty muzyczne propagowane podczas kursów były podejmowane i rozwijane w różnych ośrodkach muzycznych.

R5DshZVoVqUAf1

Fotografia przedstawia osoby siedzące tyłem do obiektywu podczas wykładu K. Stockhausena w Darmstadcie w 1957 roku.

Symbolem awangardy muzycznej II połowy XX wieku w Polsce, podobnym do Kursów w Darmstadt dla muzyki Zachodu, stała się Warszawska Jesień – istniejący do dziś Międzynarodowy Festiwal Muzyki Współczesnej, którego edycja odbyła się w 1956 roku.

Kierunki i techniki w muzyce II połowy XX wieku – serializm, aleatoryzm, sonoryzm

Z Kursami w Darmstadt związane są dwie najważniejsze techniki rozwijane w muzyce od połowy lat 40. – w dodatku o zupełnie przeciwstawnych założeniach. Pierwsza z nich – technika serialna – bazowała na maksymalnym zaplanowaniu dzieła i uporządkowaniu każdego jego elementu w serię. Jej źródłem była schönbergowska dodekafonia, choć za wzór dla muzyki nowej powojenni twórcy uznali przede wszystkim twórczość Weberna.

Druga z technik – aleatoryzm – zakładała natomiast całkowite niezdeterminowanie utworu, czyli pozostawienie jego ostatecznego kształtu przypadkowi. Symbolem tego nurtu stały się działania Johna Cage’a i skupionych wokół niego twórców nowojorskich. Kompozytorzy pozostawiali wykonawcom zamiast tradycyjnych partytur słowne instrukcje wykonawcze lub tzw. partytury graficzne, licząc na kreatywność interpretatorów.

Z tzw. polską szkołą kompozytorską i twórczością głównie z lat 60. związane jest pojęcie sonoryzmuSonoryzmsonoryzmu lub sonorystyki. Był to nurt, ale także technika kompozytorska, która główną uwagę skupiała na samych właściwościach brzmieniowych, odsuwając na dalszy plan lub w ogóle ignorując pozostałe elementy dzieła, takie jak rytm, melodia, harmonia.

Różne reakcje na awangardę lat 50. – postmodernizm, nowe kierunki od lat 70.: minimalizm, spektralizm, nowa złożoność, nowa prostota

Wyczerpanie się możliwości serializmuSerializmserializmu (choć pozornie – matematycznie – niemal nieskończonych) dostrzeżono już w latach 50. Niewiele dłużej utrzymały się koncepcje dzieł otwartych i aleatoryzmu spod znaku Johna Cage’a.

W Stanach Zjednoczonych w latach 60. wśród kompozytorów działających wspólnie z Cage’em ukształtował się natomiast nurt ograniczający do minimum materiał muzyczny, czyli tzw. minimalizm (funkcjonujący też pod nazwami minimal music, repetitive music). Z jednej strony minimalistyczne kompozycje bazowały, jak u La Monte Younga, na niekończących się, zmieniających w tempie lodowca współbrzmieniach, a utwory mogły trwać po kilka godzin. Z drugiej strony kompozytorzy tacy jak Steve Reich, Terry Riley czy Philip Glass postawili na powtarzalność, w której zachodzą niewielkie, stopniowe zmiany.

O ile amerykański minimalizm był kontynuacją działań nowojorskich eksperymentatorów, to przemiany muzyczne w latach 60. i 70 w Europie stanowiły rodzaj sprzeciwu wobec awangardy lat 50. Twórcy ponownie zwrócili się do tradycji, nadając swoim kompozycjom wręcz rys romantyczny, ale też zainteresowania muzyką dawną, np. barokową – stąd określenia takie jak nowy romantyzm, czy nowa prostota. Za granicą jednym z przedstawicieli nurtu nowej prostoty jest Wolfgang Rihm, a w Polsce reprezentuje go tzw. Pokolenie ’51 (lub Pokolenie stalowolskie) do którego należą tacy twórcy jak Eugeniusz Knapik czy Aleksander Lasoń.

Nowe możliwości brzmieniowe, w Polsce funkcjonujące pod szyldem sonoryzmuSonoryzmsonoryzmu, nadal były rozwijane – na przykład u Helmuta Lachenmanna, który swoją twórczość, ze względu na nietypowe użycie klasycznych instrumentów, nazwał konkretną muzyką instrumentalną. Nurtem lat 70., który ponownie postawił materiał dźwiękowy w centrum zainteresowania kompozytorów był spektralizmSpektralizmspektralizm. Kompozytorzy francuscy, m. in. Gerard Grisey, jako punkt wyjścia dla swoich utworów i jako główny materiał dźwiękowy wybrali najbardziej podstawowy element dźwięku, czyli jego spektrum – szereg alikwotów.

R1UqXMznnJgb61

Ilustracja przedstawia spektogram, czyli wykres widma amplitudowego sygnału.

Obok tendencji do upraszczania – nowej prostoty – pojawiały się od lat 70. ponowne tendencje do komplikacji, tak typowej dla muzycznej awangardy. Przedstawicielem nurtu zwanego nową złożonością jest brytyjski kompozytor Brian Ferneyhough. Jego partytury swoim zagmatwaniem mogą przypominać nieco te graficzne, jednak każdy znak ma w nich czysto muzyczne znaczenie – stanowią one zatem nie lada wyzwanie dla wykonawców.

Zadania

R1BUsi2oQ1frv

Ćwiczenie 2

Serializm to: Możliwe odpowiedzi: 1. kierunek w muzyce XX wieku rozwijany od lat 70., powstały we Francji, a także technika kompozytorska wykorzystująca jako główny materiał kompozycji spektrum dźwięku, czyli szereg alikwotów jednego tonu podstawowego. 2. kierunek rozwijany (głównie w polskiej) muzyce lat 60. XX wieku, w którym kluczowymi elementami dzieła są brzmienie i barwa, natomiast mniej istotne stają się melodyka czy harmonika. 3. kompozytorska technika posługiwania się w utworze serią 12 różnych pod względem wysokości dźwięków.

Serializm to: Możliwe odpowiedzi: 1. kierunek w muzyce XX wieku rozwijany od lat 70., powstały we Francji, a także technika kompozytorska wykorzystująca jako główny materiał kompozycji spektrum dźwięku, czyli szereg alikwotów jednego tonu podstawowego. 2. kierunek rozwijany (głównie w polskiej) muzyce lat 60. XX wieku, w którym kluczowymi elementami dzieła są brzmienie i barwa, natomiast mniej istotne stają się melodyka czy harmonika. 3. kompozytorska technika posługiwania się w utworze serią 12 różnych pod względem wysokości dźwięków.

Dopasuj tytuły utworów do ich graficznych przedstawień / partytur graficznych:

György Ligeti, Artikulation, Iannis Xenakis, Metastasis, Earl Brown, December, Kazimierz Serocki, A piacere

.................

.................

.................

.................

Słownik

Źródło:

encyklopedia.pwn.pl

Galeria zdjęć

R5KiQm71rcgEV1

Ilustracja przedstawia scenę ze spektaklu Święto wiosny. Jednym z najważniejszych, a w każdym razie najbardziej skandalicznym, okazał się balet Święto wiosny Igora Strawińskiego, którego burzliwa premiera w Paryżu w 1913 roku przeszła do legendy. Zdjęcie przedstawia sześć dziewczyn, które podtrzymują jedną ręką głowę, którą mają pochyloną. Ubrane są jednakowo w długie, jasne sukienki oraz buty z rzemieniami, które mają obwiązane wokół łydki.

R109tULvIHIRQ1

Ilustracja przedstawia portret Schönberga w lekko karykaturalnym wydaniu. Mężczyzna lekko łysiejący, ubrany elegancko w jasny garnitur i białą koszulę.

R8kB01cQrEeda1

Ilustracja przedstawia afisz zapowiadający premierę Kwartetu na koniec czasu Oliviera Messiaena, który odbył się 15 Janvier 1941 r.

R5DshZVoVqUAf1

Fotografia przedstawia osoby siedzące tyłem do obiektywu podczas wykładu K. Stockhausena w Darmstadcie w 1957 roku.

R1UqXMznnJgb61

Ilustracja przedstawia spektogram, czyli wykres widma amplitudowego sygnału.

Biblioteka muzyczna

Bibliografia

E. Antokoletz, Muzyka XX wieku, PWM, Kraków 2009

J. Rogala, Muzyka polska XX wieku, PWM, Kraków 2000

B. Schaeffer, Mały informator muzyki XX wieku, PWM, Kraków 1987