R17ZmhxeUtRfr1
Forum Romanum Forum Romanum Źródło: Stefan Bauer, licencja: CC BY-SA 2.5.
Forum Romanum
Stefan Bauer, licencja: CC BY-SA 2.5

Kultura europejska powstała na dwóch potężnych filarach: antyku grecko‑rzymskim oraz chrześcijaństwie (mającym swe korzenie w Judaizmie). Bez znajomości tych korzeni niemożliwe jest zrozumienie późniejszej historii – nie tylko naszego kontynentu, lecz także całego świata.

Już wiesz

Zastanów się, co mogło spowodować, że właśnie Grecję i Rzym uznajemy za kolebkę współczesnej kultury. Przecież poza tymi krajami na naszym kontynencie istniały też inne.

j0000000BAB1v38_0000000E
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Kiedy?

JPOL_E3_E4_Tekstykultury
RWseKS59lidaT1
Rzeźba z V w. n.e. znajdująca się w Muzeum Kapitolińskim w Rzymie przedstawia wilczycę karmiącą Romulusa i Remusa.
Lupa Capitolina: Wilczyca z Romulusem i Remusem, Muzea Kapitolińskie, domena publiczna
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Starożytność to najdłuższa z epok kultury. Według części współczesnych nam badaczy trwała aż 4 tysiące lat! Choć są i tacy, którzy skracają ten okres do ok. 1500 lat… Jak to możliwe, że tak różnie określane jest trwanie starożytności? Aby to ustalić, trzeba najpierw porozumieć się w kwestii nazwy epoki. Często nazw antykstarożytność używa się wymiennie (traktuje jak synonimy). Choć są i tacy badacze, którzy proponują, aby odróżniać te dwa pojęcia. Zastanówmy się więc, co one oznaczają.

Starożytność
Definicja: Starożytność

okres w dziejach kultury od pojawienia się pisma (ok. 3500 lat p.n.e.) do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego w 476 r. n.e.

Antyk
Definicja: Antyk

okres w dziejach kultury Grecji i Rzymu od ok. IX w. p.n.e. (czasy Homera) do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego w V w. n.e. Określeniem zamiennym może być tu starożytność klasyczna. Epitet wskazuje na dominację Rzymu i języka łacińskiego. Jego wzorcową formę nazywano klasyczną (łac. classicus).

REfUhGEfFbIA71
Na monecie widnieje wizerunek ostatniego cesarza rzymskiego – Romulusa Augustusa
licencja: CC BY 3.0

Odróżniamy znaczenie obu pojęć: przyjmujemy, że antyk ma zakres węższy niż starożytność. Nawet jeśli uznamy, że antyk trwał tylko piętnaście wieków, to i tak żadna inna epoka nie była dłuższa. Od umownego końca starożytności do dziś upłynęło mniej więcej 1500 lat, a przecież zdążyło się tu zmieścić niemal dziesięć okresów wyróżnianych w dziejach kultury europejskiej.

Historycy nie podają daty początkującej starożytność. Za umowny rok zakończenia antyku (i starożytności) uznaje się 476 r. n.e. Wtedy upadło cesarstwo rzymskie, a Romulusa Augustusa pozbawiono władzy. Dokonał tego wódz oddziałów barbarzyńskich w służbie cesarstwa, Odoaker. Ironia historii sprawiła, że dzieje Rzymu zaczynają się od mitycznego Romulusa (i Remusa) i na Romulusie – oczywiście innym – się kończą.

Inną datą przyjmowaną przez badaczy za koniec antyku jest 529 r. n.e. Wtedy zamknięto istniejącą od ok. 387 r. p.n.e. Akademię Platona, jedną z najważniejszych instytucji tego okresu. Szkoła założona przez wybitnego myśliciela kształciła w zakresie filozofii, matematyki, retoryki itd.

j0000000BAB1v38_00000016
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Gdzie?

Starożytność nie tylko trwa dłużej od antyku, ale ma także większy zasięg terytorialny. Objęła bowiem obszary Bliskiego Wschodu, północnej Afryki i południowej Europy. Wśród krajów i krain tworzących kulturę epoki znajdują się Grecja i Rzym, ale też: Mezopotamia, Fenicja, Egipt, Syria i Palestyna. Ta ostatnia jest kolebką Biblii. Powstawanie świętej księgi judaizmu i chrześcijaństwa należy sytuować w starożytności (oraz antyku). Ponieważ jednak Pismo Święte jest do dziś przede wszystkim zbiorem reguł mających miliony wyznawców, a teksty religijne Egipcjan czy Rzymian współcześnie już nie są tak postrzegane – Biblia zostanie omówiona osobno. Warto, mimo wszystko, pamiętać, że powstawała równolegle z takimi dziełami jak eposy Homera, tragedie Sofoklesa czy ody Horacego. Antyk ograniczymy więc do Grecji i Rzymu, ale pamiętamy przy tym, że kultury tych narodów przejęły osiągnięcia innych ludów.

Teraz możemy uzupełnić podane wcześniej definicje:

Starożytność
Definicja: Starożytność

okres w dziejach kultury od pojawienia się pisma (ok. 3500 lat p.n.e.) do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego w 476 r. n.e., obejmujący dokonania m.in. Mezopotamii, Fenicji, Egiptu, Persji, Palestyny, Grecji i Rzymu.

Antyk
Definicja: Antyk

okres w dziejach kultury Grecji i Rzymu od ok. IX w. p.n.e. (czasy Homera) do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego w V w. n.e., obejmujący dokonania Grecji i Rzymu.

j0000000BAB1v38_0000001G
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Skąd się wzięli Grecy?

Literatura grecka i rzymska w zarysieMaria Cytowska, Hanna Szelest
Maria Cytowska, Hanna Szelest Literatura grecka i rzymska w zarysie

Na przełomie III i II tysiąclecia najstarsza ludność Półwyspu Bałkańskiego […] została wyparta przez przybywających zza Dunaju przodków starożytnych Greków‑Prahellenów […]. Plemiona greckie rozprzestrzeniły się w kolejnych migracjach. I tak na przełomie II i I tysiąclecia p.n.e. plemiona achajskie zajmowały poza Grecją właściwą szereg wysp na Morzu Egejskim i wybrzeżu Azji Mniejszej. […] Największy rozkwit potężnych państw achajskich przypadł na XIV i XIII w. p.n.e., a najważniejsze z tych państw to Argos, Mykeny i Beocja […].

Ubóstwo Grecji właściwej, brak żyznych gruntów i bogactw naturalnych, a także warunki ekonomiczno‑społeczne; skupienie wielkich obszarów ziemskich w rękach arystokracji i wzrost ludności bezrolnej, wszystkie te czynniki doprowadziły do jednej jeszcze wędrówki Greków, do tzw. wielkiej kolonizacji trwającej od VIII do VI w. p.n.e. Wtedy to plemiona greckie opanowały południową Italię i część Sycylii […], dotarły do brzegów Francji […]. Kolonie greckie powstały także na wybrzeżach Afryki. […]

Na przełomie VI i V w. p.n.e. Grecja dotąd bezpieczna od zewnętrznej, obcej agresji, znalazła się pod naciskiem ekspansji Persów. […] Rozpoczęły się wojny perskie. Grecy odpierali zwycięsko ataki wrogów (Maraton – 490, Salamina – 480, Plateje – 479 p.n.e.) […]. Zewnętrzne zagrożenie wpłynęło na zmianę wzajemnych stosunków miast greckich. Zawiązany dla obrony przed inwazją perską Ateński Związek Morski stał się dla Aten narzędziem służącym do umocnienia hegemonii […].

Do połowy IV w. toczyły się nieustanne walki między państwami ubiegającymi się o hegemonię nad całą Grecją. Wtedy też rozpoczęły się wpływy polityczne mieszającej się do spraw greckich Persji. W latach 395–386 p.n.e. toczyła się wojna o hegemonię między Spartą a wspomaganą przez Persję koalicją Aten […] i innych miast Grecji. […]

Wyniszczona wojnami Grecja znalazła się w nowym zagrożeniu, tym razem ze strony potężnej Macedonii. Klęska Greków pod Cheroneą (338 p.n.e.) umocniła hegemonię Macedonii w Grecji. Po śmierci Aleksandra Wielkiego i podziale jego imperium powstało szereg odrębnych państw hellenistycznych […]. W 146 r. p.n.e. […] Grecja dostała się w sferę wpływów rzymskich, zachowała jednak swoją odrębność kulturalną. Politycznie uzależniona od Rzymu, w 27 r. p.n.e., za panowania Augusta, Grecja stała się formalnie prowincją rzymską jako Achaja.

j0000000BAB1v38_00000_BIB_001Maria Cytowska, Hanna Szelest, Literatura grecka i rzymska w zarysie, Warszawa 1981, s. 7–10.

Po przeczytaniu fragmentu książki Literatura grecka i rzymska w zarysie odpowiedz na pytania:

Ćwiczenie 1.1

Jakie były przyczyny ekspansji Greków?

Ćwiczenie 1.2

W jakich okolicznościach różne plemiona greckie łączyły się w koalicje?

Ćwiczenie 1.3

Co było powodem walk między greckimi miastami‑państwami? Na podstawie zamieszczonego fragmentu tekstu zredaguj zadanie typu prawda/fałsz.

Skrótowo przedstawiona historia Greków mogłaby świadczyć o tym, że ich głównym zajęciem była walka. Jednak nie wynalazki w zakresie militariów są dorobkiem antycznych Ateńczyków, Spartan, mieszkańców Myken, Koryntu, Lesbos, Cypru, Krety itd.

Ważne!

Pozostały po nich:

  • demokracja,

  • mit,

  • filozofia,

  • teatr,

  • igrzyska olimpijskie,

  • epika, liryka i dramat,

  • liceum,

  • gimnazjum,

  • retoryka

i wiele innych zdobyczy kultury oraz cywilizacji.

j0000000BAB1v38_0000002P
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Skąd się wzięli Rzymianie?

Rj632mTOgzx6a
Starożytny Rzym
Krystian Chariza i zespół

Według legendy w 753 r. p.n.e. założono osadę nazwaną Rzymem (miał to uczynić Romulus). Zamieszkali w niej przedstawiciele plemienia Latynów, które na południe od Alp żyło już od II tysiąclecia p.n.e. Stopniowo Rzym (najpierw jako królestwo, a potem – tzn. od VI w. p.n.e. – jako republika) zaczął zyskiwać coraz ważniejszą pozycję wśród państw basenu Morza Śródziemnego. Szczególnie ważne dla zdobycia dominacji na tych terenach były wojny punickie (216–146 r. p.n.e.) prowadzone z Kartaginą. W I w. p.n.e. (już jako cesarstwo) w efekcie podbojów Rzymianie opanowali cały Półwysep Apeniński, Sycylię, Sardynię, Hiszpanię, Galię, północną Afrykę i Grecję oraz inne obszary. W cesarstwie i jego koloniach mieszkało niemal 50 milionów ludzi!

Choć Rzymianie byli dumni ze swej przewagi militarnej, uznali wielkość kultury hellenistycznej. Wiele z niej zaczerpnęli. Stało się nawet tak, że na zachodzie Europy królowała łacina, a na wschodzie greka. Kultura narodu podbitego okazała się niezwykle atrakcyjna. Doceniono ją więc i przyswajano jej elementy. Było tak również wówczas, gdy Rzym święcił swe największe tryumfy, tzn. w I w. p.n.e. Jeden z najwybitniejszych poetów rzymskich – Horacy – stwierdził, że Grecja „zdobyta orężem, pokonała zwycięzców i zaszczepiła sztukę w wieśniaczym Lacjum”. Wpływy greckie widać także w mitologii.

Ciekawostka

W antyku stosowano tzw. mnemotechniki, czyli sposoby ułatwiające zapamiętywanie. Dzięki nim można np. zatrzymać w pamięci rok założenia Rzymu. Ponieważ to miasto zbudowano na siedmiu wzgórzach, datę tę ukrywa zdanie: Na 7 wzgórzach Rzym piętrzy (5+3) się. W ten sposób otrzymujemy rok 753.

Ćwiczenie 2
R1WNNRLsk50EF1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Rozkwit cesarstwa (I wiek p.n.e./I wiek n.e.) doprowadził – paradoksalnie – do jego upadku. Ogromna przestrzeń okazała się zbyt trudna do obrony. Barbarzyńcy z północy najeżdżali tereny państwa rzymskiego, a idea przyniesiona z Palestyny (chrześcijaństwo) zmieniała spojrzenie na relacje międzyludzkie. Wielkie imperium podzieliło się na dwie części: zachodnią (ze stolicą w Rzymie, zamieszkiwanym przez milion ludzi!) i wschodnią (rządzoną z Konstantynopola). Cesarstwo wschodnie przetrwało do XV wieku, ale zachodnie upadło już w V stuleciu.

Odpowiedz na pytania, korzystając z dotychczas podanych informacji.

Ćwiczenie 3.1

Jakie trzy ustroje państwowe wyróżnia się w historii Rzymu?

Ćwiczenie 3.2

W jaki sposób Grecja wygrała z Rzymem?

Ćwiczenie 3.3

Co było jedną z przyczyn upadku cesarstwa?

Ćwiczenie 3.4

Który język pozwalał mieszkańcom na sprawne funkcjonowanie w całym cesarstwie?

Na historię Rzymu – podobnie jak i Grecji – składają się dziesiątki wojen (początkowo przede wszystkim zaczepnych, później obronnych). Jednak Rzymianie mieli też osiągnięcia w innych dziedzinach.

Ważne!

Pozostały po nich:

  • prawo (rzymskie),

  • drogi,

  • akwedukty,

  • Koloseum,

  • Arkadia,

  • cement,

  • bielizna

i wiele innych zdobyczy kultury oraz cywilizacji.

j0000000BAB1v38_00000047
JPOL_E3_E4_Konteksty

Czego nie chcielibyśmy przejąć od Greków i Rzymian?

Dla zainteresowanych

Fakt, że tak wiele zawdzięczamy Grekom i Rzymianom, nie oznacza, że powinniśmy dostrzegać tylko to, co dobre i ważne. Trzeba pamiętać, że potrafili oni być także okrutni.

Ludzie, zwyczaje, obyczaje starożytnej Grecji i RzymuLidia Winniczuk
Lidia Winniczuk Ludzie, zwyczaje, obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu

W czasie pracy nadzorcy nie skąpili niewolnikom przekleństw, uderzeń pięścią i bata. Bito niewolników za byle przewinienie, panie kłuły swe niewolnice szpilkami, gdy w czasie porannej toalety poruszały się zbyt powolnie, lub chcąc im dokuczyć z innych względów. Za większe przewinienia pan oddawał niewolnika specjalnie przeznaczonemu do egzekwowania kar niewolnikowi zwanemu lorarius […], który karał swych współtowarzyszy chłostą, używając do tego rzemienia, kija, bicza […] lub knuta zaopatrzonego w kilka rzemieni zakończonych kulkami ołowianymi […]. Równie okrutne narzędzie kary stanowił oścień […], którym kłuto karanego. Za większe przewinienia zawieszano niewolnika na specjalnie przeznaczonych do tego widłach […] lub wprost na drzewie i wymierzano mu chłostę, bardziej opornych zawieszano za nogi. Nierzadkie były wypadki skazywania niewolnika na karę połamania członków […] polegającą na połamaniu goleni. Inny rodzaj kary polegał na założeniu niewolnikowi kuny. Była to drewniana obroża […] z otworami na głowę i ręce. Wkładano ją niewolnikowi na szyję, tak że oparta na ramionach utrzymywała wzniesione ręce i uniemożliwiała prawie poruszanie głową. Jedną z cięższych kar było skazanie niewolnika miejskiego na pracę przy obracaniu kamieni młyńskich. Niewolnicy, przykuci łańcuchami do kieratuj0000000BAB1v38_000tp001kieratu, poruszali go, chodząc wokół żarna. Łańcuchy zakładano im w ten sposób, by nie mogli sięgnąć ręką mąki. Jako najcięższe kary należy wymienić: śmierć na krzyżu, spalenie żywcem czy rozszarpanie przez dzikie zwierzęta. […] Nogi skazańca [ukrzyżowanego – dop. red.] przybijano długimi ćwiekami, co powodowało silny upływ krwi. Umieszczona nad głową tabliczka głosiła winę zawieszonego. Egzekucje obywały się poza miastem, […] gdzie w niektórych okresach wznosił się cały las krzyży, pełen jęków konających z bólu, głodu i pragnienia, gdyż niewolnicy wisieli nieraz po kilka dni, zanim nie wydali ostatniego tchnienia. […] Zwłoki ofiar kary krzyża […], pozostawione bez pogrzebu, stawały się łupem sępów i głodnych, bezpańskich psów.

Dopiero w pierwszych wiekach naszej ery pod wpływem pogarszających się warunków gospodarczych imperium rzymskiego i nowej ideologii chrześcijańskiej zaczęto traktować niewolników łagodniej.

j0000000BAB1v38_00000_BIB_002Lidia Winniczuk, Ludzie, zwyczaje, obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu, t. 2, Warszawa 1983, s. 353–354.

Po przeczytaniu fragmentu książki Ludzie, zwyczaje, obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu odpowiedz na pytania:

Ćwiczenie 4.1

Co wpłynęło na polepszenie sytuacji niewolników w starożytnym Rzymie?

Ćwiczenie 4.2

Scharakteryzuj Rzym, którego obraz wyłania się z tekstu.

Ćwiczenie 4.3

Podaj tytuły testów kultury (np. filmów, tekstów literackich, dzieł malarstwa itp.), w których pokazano podobny obraz starożytnego Rzymu. Uzasadnij swój wybór.

Ćwiczenie 4.4

Dlaczego Rzymianie postępowali ze zwłokami niewolników w sposób opisany w tekście? Co mogło na to wpływać?

Ćwiczenie 4.5

W ostatnim akapicie wspomniano ideologię chrześcijańską. Na czym polegał jej wpływ na stosunek do niewolnictwa?

j0000000BAB1v38_000tp001
j0000000BAB1v38_00000051
JPOL_E3_E4_Zadaniowo

Zadaniowo

Ćwiczenie 5

Przygotuj krótką prezentację dwóch wybranych przez ciebie osiągnięć Greków i Rzymian. Pamiętaj o konieczności podania adresów bibliograficznych źródeł, z których skorzystasz.

RUgqHjOpPGPQM1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Rbt5Y8a7TpvSe1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.