W polskiej historii miały miejsce liczne zbrojne powstania, z których większość zakończyła się klęskami. Do największych możemy zaliczyć: insurekcję kościuszkowską, powstanie listopadowe, powstanie styczniowe, powstanie warszawskie oraz, zakończone sukcesem, powstanie wielkopolskie. Oddziały powstańcze składały się z mężczyzn, a w ich cieniu pozostawała duża grupa uczestniczących w tych wydarzeniach kobiet. W powstaniu kościuszkowskim wykazała się odwagą, jako wywiadowczyni, Magdalena Granasowa. W powstaniu listopadowym walczyła Emilia Plater, Antonina Tomaszewska i trzy waleczne kobiety podające się za mężczyzn: Zofia Kodrębska, Barbara Bronisława Czarnowska, Józefa Rostkowska. Każda została odznaczona orderem Virtuti Militari. W powstaniu styczniowym wyróżniły się, walcząc ramię w ramię z mężczyznami Maria Piotrowiczowa i Anna (Henryka) Pustowójtówna. W powstaniu warszawskim zaznaczyły się m.in.: Wanda Gertz ps. 'Lena', 'Kazik', Maria Stanisława Wittek, ps. 'Mira', 'Pani Maria', Elżbieta Zawacka, ps. 'Zelma', 'Sulica', 'Zo', Grażyna Władysława Lipińska ps. 'Danuta'.
Każdemu powstaniu towarzyszył ogromny wysiłek kobiet, które zajmowały się zaopatrzeniem powstańczych oddziałów w broń, udzielały pomocy medycznej i opiekowały się rannymi. W XIX wieku te obowiązki przejmowały przede wszystkim przedstawicielki ziemiaństwa, udostępniając dwory na lazarety02lazarety i organizując żywność. Arystokratki urządzały kwesty03kwesty i zbiórki funduszy, aby zapewnić środki na finansowanie działań powstańczych. Walczącym pomagały kobiety reprezentujące wszystkie klasy społeczne. W czasie II wojny światowej działały jako sanitariuszki i łączniczki powstańcze, ale także sabotażystki01sabotażystki.
Bohaterkę powstania listopadowego, hrabiankę Emilię Plater uwiecznił Adam Mickiewicz w wierszu Śmierć pułkownika. Emilia była wychowywana z dwoma kuzynami, świetnie jeździła konno, polowała i ćwiczyła fechtunek. Kiedy wybuchło powstanie, obcięła włosy i w męskim stroju przyłączyła się do walczących. Razem z przyjaciółką Marią Prószyńską stworzyła oddział powstańczy, który walczył w okolicach Kowna na Litwie. Cieszyła się szacunkiem i sympatią żołnierzy. Za zasługi na polu walki generał Dezydery Chłapowski przyznał jej honorowy tytuł kapitana. Podczas trudnej przeprawy z Litwy do Warszawy zachorowała, wycieńczona głodem i trudami wędrówki zmarła 23 grudnia 1831 roku.
Polecenie 1
Co wiesz o powstaniu listopadowym? Przedstaw kilka faktów w formie interaktywnej osi czasu.
R31CUCsGwzE2L
Polecenie 1
Co wiesz o powstaniu listopadowym? Przedstaw kilka faktów w formie krótkiej notatki. Skorzystaj z dostępnych źródeł informacji.
R1ZWhyNwdZEvm
R6LAsG95J2quW
Mapa: Powstanie listopadowe i początek wojny z Rosją. Na mapie zaznaczono:
Granice państw;
Granice inne;
Królestwo Polskie (Kongresowe): jego granice łączyły się na południu z Cesarstwem Austriackim, na wschodzie z Cesarstwem Rosyjskim, na północy i na zachodzie z Królestwem Pruskim i Wielkim Księstwem Poznańskim;
kierunki działania głównych sił rosyjskich: z Białegostoku przez rzekę Bug do Grochowa, z Siedlec do Ostrołęki, z Ostrołęki do Płocka, z Płocka do Osieka, z Osieka na Łowicz, z Łowicza na Warszawę, z Warszawy na Dęblin, z Dęblina na Stoczek, ze Stoczka na Iganie, z Włodawy na Stoczek;
kierunki działania głównych sił polskich: z Warszawy okrążając na Warszawę, z Siedlec na Grochów, z Wawra na Dębe Wielkie, z Warszawy na Tykocin, z Tykocina na Ostrołękę, z Ostrołęki na Warszawę, z Warszawy przez Modlin na Płock, z Płocka do Brodnicy;
Wielkie Księstwo Poznańskie (częściowa autonomia), obejmowało: Poznań, Leszno, Bydgoszcz, granice Cesarstwa Rosyjskiego w 1830 roku;
Miejsce wybuchu powstania: noc listopadowa 29/ 30 listopada 1830 roku: Warszawa;
Twierdze w rękach Polaków: Modlin, Warszawa;
Obszary objęte walką partyzancką: okolice Nowego Miasta, Klejdan, Wilna, Kowna, Suwałk, Białegostoku, Ostrołęki, Kowela, Kamieńca Podolskiego;
Bitwy powstania listopadowego 1831: Tykocin, Ostrołęka, Grochów, Dębe Wielkie, Iganie, Stoczek, Wawer, Warszawa, Wilno;
Miejsca złożenia broni przez wojska polskie w 1831 roku: Nowe Miasto, Brodnica, Chwałowice, Bobrek, Klebanówka;
Kierunek Wielkiej Emigracji: na zachód.
Ćwiczenie 1
Korzystając z powyższej mapy, wypisz miejscowości, pod którymi stoczono bitwy w czasie powstania listopadowego.
RcTyl0Dw3Vf5d
Skorzystaj z legendy do mapy i sprawdź, jakim znakiem zaznaczono bitwy powstania listopadowego.
Miejsca, pod którymi stoczono bitwy w czasie powstania listopadowego: Tykocin, Ostrołęka, Grochów, Dębe Wielkie, Iganie, Stoczek, Wawer, Warszawa, Wilno.
Ćwiczenie 1
Korzystając z opisu mapy, wypisz miejscowości, pod którymi stoczono bitwy w czasie powstania listopadowego.
R1UcRgkpF2pnw
Przeczytaj uważnie opis mapy.
Miejsca, pod którymi stoczono bitwy w czasie powstania listopadowego: Tykocin, Ostrołęka, Grochów, Dębe Wielkie, Iganie, Stoczek, Wawer, Warszawa, Wilno.
Miejscowości, pod którymi stoczono bitwy powstania listopadowego: Tykocin, Ostrołęka, Grochów, Dębe Wielkie, Iganie, Stoczek, Wawer, Warszawa, Wilno.
Ćwiczenie 2
Wymień kilka postaci historycznych biorących udział w powstaniu listopadowym.
R19pnuv7Yv0sg
Skorzystaj z dostępnych źródeł informacji.
Osoby biorące udział w powstaniu listopadowym: Józef Grzegorz Chłopicki (generał), książę Adama Czartoryski (polityk, dyplomata), Emilia Plater (kapitan), Jan Stefan Krukowiecki (generał), Ignacy Prądzyński (generał), Józef Longin Sowiński (generał).
Polecenie 2
Wysłuchaj nagrania, a następnie przeczytaj utwór Adama Mickiewicza pt. Śmierć Pułkownika.
R1P9Irs1tP0Yi
RovOsR7vi6Gdj
Śmierć PułkownikaAdam Mickiewicz
Adam MickiewiczŚmierć Pułkownika
W głuchej puszczy, przed chatką leśnika, Rotaj0000008ROB6v21_000tp001Rota strzelców stanęła zielona; A u wrót stoi straż Pułkownika, Tam w izdebce Pułkownik ich kona. Z wiosek zbiegły się tłumy wieśniacze, Wódz to był wielkiej mocy i sławy, Kiedy po nim lud prosty tak płacze I o zdrowie tak pyta ciekawy.
Kazał konia Pułkownik kulbaczyćj0000008ROB6v21_000tp002kulbaczyć, Konia w każdej sławnego potrzebie; Chce go jeszcze przed śmiercią obaczyć, Kazał przywieść do izby – do siebie. Kazał przynieść swój mundur strzelecki, Swój kordelasj0000008ROB6v21_000tp003kordelas i pas, i ładunki; Stary żołnierz – on chce jak Czarnieckij0000008ROB6v21_000tp004Czarniecki, Umierając, swe żegnać rynsztunkij0000008ROB6v21_000tp005rynsztunki.
A gdy konia już z izby wywiedli, Potem do niej wszedł ksiądz z Panem Bogiem; I żołnierze od żalu pobledli. A lud modlił się, klęcząc przed progiem. Nawet starzy Kościuszki żołnierze, Tyle krwi swej i cudzej wylali, Łzy ni jednej – a teraz płakali I mówili z księżami pacierze.
Z rannym świtem dzwoniono w kaplicy; Już przed chatą nie było żołnierza, Bo już Moskalj0000008ROB6v21_000tp006Moskal był w tej okolicy. Przyszedł lud widzieć zwłoki rycerza, Na pastuszym tapczanie on leży – W ręku krzyż, w głowach siodło i burkaj0000008ROB6v21_000tp007burka, A u boku kordelas, dwururkaj0000008ROB6v21_000tp008dwururka.
Lecz ten wódz, choć w żołnierskiej odzieży, Jakie piękne dziewicze ma lica? Jaką pierś? – Ach, to była dziewica, To Litwinka, dziewica‑bohater, Wódz Powstańców – Emilija Plater!
unikatowy_nr_id_wpisu_01 Źródło: Adam Mickiewicz, Śmierć Pułkownika, [w:] tegoż, To lubię, Warszawa 1984, s. 12.
Polecenie 3
Korzystając z encyklopedii, zredaguj kilkuzdaniową notatkę o głównej bohaterce wiersza Adama Mickiewicza.
R1Ni4FPWnmCf4
Ćwiczenie 3
Kiedy pojawia się imię i nazwisko tytułowej bohaterki? Czemu służy taki zabieg poety?
R11lNu96JycJd
Zastanów się, jak można nazwać taką sytuację, kiedy dowiadujemy się czegoś niespodziewanego.
Poeta ujawnia tożsamość zmarłego na końcu utworu, okazuje się nim kobieta. Stosując czasowniki w rodzaju męskim, tworzy efekt zaskoczenia. W ten sposób podkreśla, że kobieta dorównała odwagą mężczyznom. Pragnie wzbudzić podziw i szacunek do jej postawy.
Ćwiczenie 3
Określ, kiedy pojawia się imię i nazwisko tytułowej bohaterki i czemu służy taki zabieg poety.
R1I73RYIPgYqP
Zastanów się, jak można nazwać taką sytuację, kiedy dowiadujemy się czegoś niespodziewanego.
Poeta ujawnia tożsamość zmarłego na końcu utworu, okazuje się nim kobieta. Stosując czasowniki w rodzaju męskim, tworzy efekt zaskoczenia. W ten sposób podkreśla, że kobieta dorównała odwagą mężczyznom. Pragnie wzbudzić podziw i szacunek do jej postawy.
Ćwiczenie 4
Na podstawie wiersza Adama Mickiewicza Śmierć Pułkownika opisz, co wydarzyło się w głuchej puszczy, przed chatką leśnika.
R10zdVRxLnBzN
Zwróć uwagę, wokół jakiej sytuacji koncentruje się opowieść podmiotu lirycznego.
W głuchej puszczy przed chatką leśnika zebrali się żołnierze i ludność z okolicznych wiosek. W izdebce konał sławny Pułkownik. Wieśniacy i powstańcy płakali, wspominając jego waleczność. Pułkownik kazał przynieść do izby swój mundur, kordelas, pas i ładunki, wprowadzono nawet wiernego konia. Gdy sprowadzono księdza, wszyscy zgromadzeni zrozumieli, że Pułkownik umiera. Wieśniacy klęczeli i modlili się wspólnie z żołnierzami. Rano Pułkownik skonał, kiedy zadzwonił kapliczny dzwon, nie było już powstańców, którzy musieli uciekać przed Moskalami. Przy zwłokach czuwali wieśniacy. Pułkownik w ręku miał krzyż, przy łóżku leżało jego siodło i broń. Niektórzy dziwili się, bo nie wiedzieli, że sławny Pułkownik był kobietą.
Ćwiczenie 5
Wymień elementy wojskowego rynsztunku, z którym chciała się pożegnać bohaterka.
R15GEWILwFIDB
Zwróć uwagę na to, co Emilia Plater kazała sobie przynieść.
Elementy wojskowego rynsztunku, z którym chciała się pożegnać bohaterka to: mundur strzelecki, kordelas (krótka szpada), pas, ładunki.
Ćwiczenie 6
Określ, kto i w jaki sposób reagował na zbliżającą się śmierć pani pułkownik. Wpisz stosowne cytaty. Uzupełnij tabelę.
R6jFiIPwfHSf2
Zwróć uwagę, jakie emocje wywoływała w poszczególnych grupach osób zbliżająca się śmierć Pułkownika.
Na zbliżającą się śmierć Pułkownika reagowali:
lud prosty: '[...] tak płacze I o zdrowie tak pyta ciekawy'; [...] lud modlił się, klęcząc przed progiem,
żołnierze: 'od żalu pobledli',
starzy żołnierze Kościuszki: '[...] teraz płakali I mówili z księżami pacierze'.
Ćwiczenie 6
Określ, kto i w jaki sposób reagował na zbliżającą się śmierć pani pułkownik. Wpisz stosowne cytaty.
RQoFhREXBKTSj
Zwróć uwagę, jakie emocje wywoływała w poszczególnych grupach osób zbliżająca się śmierć Pułkownika.
Na zbliżającą się śmierć Pułkownika reagowali:
lud prosty: '[...] tak płacze I o zdrowie tak pyta ciekawy'; [...] lud modlił się, klęcząc przed progiem,
żołnierze: 'od żalu pobledli',
starzy żołnierze Kościuszki: '[...] teraz płakali I mówili z księżami pacierze'.
1
Ćwiczenie 7
Wypisz określenia i zwroty, którymi nazwano tytułową bohaterkę.
Zwróć uwagę na rzeczowniki określające tytułową bohaterkę.
Wyrażenia nazywające tytułową bohaterkę: wódz [...] wielkiej mocy i sławy; Litwinka, dziewica‑bohater, Wódz Powstańców; stary żołnierz; rycerz.
Ćwiczenie 8
Wyjaśnij, na czym polega wyjątkowość opisywanego Pułkownika.
RdiPRPPskFouo
Zwróć uwagę na to, kim była Emilia Plater i czym się wykazała w walce.
Wyjątkowość tej postaci polega na tym, że jako kobieta dorównywała odwagą i poświęceniem mężczyznom.
RIwkMrozwhf4U
Ćwiczenie 9
R2FdAsWohN9G6
Ćwiczenie 10
Ćwiczenie 11
Które cechy utworu Mickiewicza pomagają w nauce wiersza na pamięć? Zwróć uwagę na liczbę sylab w wierszu i rymy.
RLTAxHANwMTDL
Policz sylaby w wersach oraz nazwij rodzaje rymów.
Naukę utworu na pamięć może ułatwić równa ilość sylab w wersach. Wiersz został napisany dziesięciozgłoskowcem. W czterech pierwszych strofach zastosowano rymy krzyżowe abab, a w ostatniej zwrotce rymy parzyste aabb.
Ćwiczenie 11
Określ, które cechy utworu Mickiewicza pomagają w nauce wiersza na pamięć. Zwróć uwagę na liczbę sylab w wierszu i rymy.
RAos53Q4maFBo
Policz sylaby w wersach oraz nazwij rodzaje rymów.
Naukę utworu na pamięć może ułatwić równa ilość sylab w wersach. Wiersz został napisany dziesięciozgłoskowcem. W czterech pierwszych strofach zastosowano rymy krzyżowe abab, a w ostatniej zwrotce rymy parzyste aabb.
Polecenie 4
Naucz się na pamięć wiersza Śmierć Pułkownika i przygotuj jego recytację. Możesz poszukać odpowiedniego podkładu muzycznego, aby wzbogacić swój występ.
RW1ZpqdtmMmdL
j0000008ROB6v21_000tp001
rota – dawny polski oddział piechoty, liczący do trzystu żołnierzy
j0000008ROB6v21_000tp006
Moskal – pogardliwe określenie Rosjanina
j0000008ROB6v21_000tp004
Stefan Czarniecki (1599–1665) – polski szlachcic, wybitny strateg i dowódca wojskowy; zasłynął jako mistrz wojny podjazdowej
j0000008ROB6v21_000tp002
kulbaczyć – siodłać konia
j0000008ROB6v21_000tp003
kordelas - krótka szpada
j0000008ROB6v21_000tp005
rynsztunek - broń i sprzęt wojskowy żołnierza
j0000008ROB6v21_000tp007
burka – długie, obszerne okrycie wierzchnie w formie peleryny z kapturem
j0000008ROB6v21_000tp008
dwururka – strzelba o dwóch gładkich lufach, dubeltówka
01
sabotaż – potajemne działanie mające na celu przeszkodzenie komuś w realizacji jego planu
02
lazaret – wojskowy szpital polowy
03
kwesta – forma zbierania funduszy na cele społeczne lub dobroczynne
04
Johann Wolfgang Goethe [czyt. johan wolfgan gete] – niemiecki prozaik, poeta; tworzył na przełomie XVIII i XIX wieku
05
Johann Schller [czyt. jahan szile] – niemiecki poeta i dramaturg; tworzył w drugiej połowie XVIII wieku