Kim byli i skąd przyszli Słowianie?
Słowianie to lud tajemniczy, którego geneza do dziś dla wielu badaczy stanowi zagadkę. Plemiona słowiański i ich kultura stworzyły podwaliny przyszłych, wczesnośredniowiecznych organizacji państwowych w Europie Środkowej i Wschodniej.
Słowianie – późni dziedzice
Słowianie stosunkowo późno pojawili się w europejskich źródłach pisanych, co wpłynęło na postrzeganie ich roli w kształtowaniu ówczesnej Europy. Przez długi czas rozwijali własną kulturę i cywilizację, równolegle żyjąc bez struktur przypominających państwa typu zachodnioeuropejskiego. Równie późno plemiona słowiańskie przyjmowały chrzest. W rezultacie w XIX i XX wieku historycy uznawali wczesnośredniowiecznych Słowian za opóźnionych w porównaniu ze społeczeństwami romańskimi i germańskimi, które dużo wcześniej i pełniej korzystały z dorobku cywilizacji antycznych. Czy taki sąd jest uzasadniony? Przyjrzyjmy się temu bliżej!
Film dostępny pod adresem /preview/resource/Rssl5ywJ7aw8D
Film odpowiada na pytanie "Kim byli Słowianie?" Na planszy początkowej tytuł i obraz przedstawiający starszych ludzi ubranych w długie, białe szaty. Na pierwszym planie, z lewej strony, pochylony do przodu mężczyzna, który niesie zwierzę na barkach. Obok niego, z prawej strony obrazu, skała, na której siedzi kobieta z rozpuszczonymi włosami i starzec w siwych włosach i długiej brodzie. W tle rzeka, nad którą znajdują się ludzie. Następnie kadr zmienia się. Pojawia się mężczyzna siedzący w pomieszczeniu. Jest ubrany w szarą koszulę, a także ma okulary w cienkich oprawkach. Jest krótko obcięty. W tle jest mapa świata i zielony kwiat. Na końcu czarna plansza, a na niej napisy: „Wystąpił: prof. dr hab. Przemysław Wiszewski. Realizacja: Contentplus.pl. Na zlecenie: Uniwersytetu Wrocławskiego. W ramach projektu: E‑podręczniki do kształcenia ogólnego. Czerwiec 2015”.
W spisanym w VI wieku i poświęconym historii Gotów dziele JordanesaJordanesa znalazło się miejsce na wspomnienie o Słowianach:
GeticaJordanes o pochodzeniu Słowian
[Król Gotów] Hermanaryk po pokonaniu Herulów zwrócił swą broń przeciw Wenetom, którzy choć w orężu marni, to jednak liczebnością potężni, początkowo umieli stawić opór. [...] Oni to [Słowianie], jak zaczęliśmy o tym mówić we wstępie lub katalogu ludów, z jednego rodu zostali zrodzeni, lecz trzy teraz noszą imiona, to jest Weneci, Antowie, Sclaveni. Chociaż teraz, z powodu naszych grzechów, wszędzie sieją spustoszenie, to wówczas wszyscy służyli władzy Hermanaryka.
Źródło: Getica, [w:] Jordanes, Jordanis Romana et Getica, t. V, oprac. Theodor Momsen, Berlin 1882, s. 88–89.
Podaj fragment z powyższego tekstu źródłowego, który mówi o pochodzeniu Słowian. Zwróć uwagę na podane w treści nazwy. Zapisz swoją odpowiedź.
Zaznacz prawdziwe zdanie.
- Według Jordanesa Słowianie byli pradawnym ludem o dobrze znanej przeszłości.
- Jordanes niewiele wiedział o genezie Słowian, którzy dzielili się na trzy główne odłamy.
- Według Jordanesa Słowianie zostali podbici przez Rzymian.
Pochodzenie Słowian
Istnieje wiele prób odpowiedzi na pytanie, gdzie w Europie zamieszkiwały pierwsze grupy Słowian. Najczęściej przyjmuje się, że były to stepy nad rzeką Wołgą na terenie dzisiejszej Ukrainy, w dorzeczu Dniepru. Niektórzy badacze wskazują jednak, że bardzo podobny charakter miała kultura ludów żyjących wówczas w północnej części późniejszej Rusi, w okolicach Nowogrodu Wielkiego. Zdaniem części historyków Słowianie osiedlali się na ziemiach na zachód od swoich pierwotnych siedzib. Jeszcze przed czasami wielkich wędrówek ludów mieli zamieszkać na ziemiach późniejszej Polski. Do nich odnosi się obecną już u starożytnych geografów nazwę 'Wenetowie'. Słowian mieszkających dalej na wschód miano określać nazwą 'Antowie'. Zwolennicy tego poglądu, śladów ich obecności dopatrywali się w osadach na Śląsku i w Wielkopolsce. Przeciwnicy tej koncepcji wskazywali, że Słowianie przekroczyli Wisłę dopiero po odejściu Germanów w czasie wielkich wędrówek. Uznawali oni, że Wenetowie byli albo ludem germańskim, albo ludnością o mieszanej tożsamości kulturowej.
Z poniższego nagrania dowiesz się jakie hipotezy wysuwa się w przypadku pochodzenia Słowian. Zapoznaj się z materiałem.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1LvXV29z6PY4
Nagranie video. Na początku plansza z tytułem: „Skąd wywodzili się Słowianie?”. Następnie pojawia się doc. dr hab. Sławomir Moździoch – archeolog, z Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk. Łysawy mężczyzna w szarej koszuli. W tle biała ściana z mapą świata, fragment kanapy, regał z roślinką. Na koniec plansza z napisami: wystąpił doc. dr hab. Sławomir Moździoch, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", grudzień 2014.
Podaj, na podstawie wykładu, jakie potrzeby polityczne i społeczne skłaniały badaczy do formułowania ich tez o pochodzeniu Słowian. Zapisz swoją odpowiedź.
Badaczom nie udało się uzyskać zgody, na jakim terenie wykształciła się kultura, która później charakteryzowała Słowian. Co więcej, do już istniejących hipotez dochodzą wciąż nowe. Część badaczy szuka praojczyzny Słowian we wschodniej Europie, niektórzy wskazują na dolny bieg rzeki Dunaj, a inni tereny współczesnych, zachodnich Węgier.
A – koncepcja czeska według Iwana Borkowskiego;
B – koncepcja czernichowska według Borysa Rybakowa;
C – koncepcja poleska według Iriny Rusanowej;
D – koncepcja kijowska według Piotra Tretiakowa;
E – koncepcja przeworska według Józefa Kostrzewskiego;
F – koncepcja panońska Antona Korošeca;
G – koncepcja karpacka Kazimierza Godłowskiego;
H – koncepcja naddunajska Florina Curty.
Większość badaczy wskazuje jako praojczyznę Słowian:
- południową Europę
- wschodnią Europę (Ukraina)
- środkową Europę (Austria, Polska, Czechy, Węgry)
Z poniższego nagrania dowiesz się, jakie są stanowiska badaczy w kwestii pochodzenia Słowian. Zapoznaj się z materiałem.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RHagugtABIJ6t
Nagranie video. Na początku plansza z tytułem: „Spór o pochodzenie Słowian. Autochtoniści i allochtoniści”. Następnie pojawia się doc. dr hab. Sławomir Moździoch – archeolog z Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk. Łysawy mężczyzna w szarej koszuli. W tle biała ściana z mapą świata, fragment kanapy, regał z roślinką. Na koniec plansza z napisami: wystąpił doc. dr hab. Sławomir Moździoch, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", grudzień 2014.
Zapoznaj się z opowieścią profesora Sławomira Moździocha o poglądach archeologów na pochodzenia pierwszych Słowian na ziemiach polskich. Spróbuj na jego podstawie opisać poglądy allochtonistów i autochtonistów.
Oba poglądy próbuje się dziś pogodzić. Zamiast podkreślać fizyczną obecność licznych grup słowiańskich między Odrą a Wisłą, częściej mówi się o wpływach kulturowych. Kultura słowiańska w pewnym momencie okazała się atrakcyjna dla miejscowych mieszkańców, określanych przez starożytnych geografów jako Wenetowie. Jej przyjęcie ułatwiło następnie akceptację przybycia Słowian na ziemie na zachód od Wisły. Ci zaś dotarli tu na początku długiego i brzemiennego w skutki procesu ekspansji Słowian w Europie między IV a VIII wiekiem. Wędrówka Słowian na zachód i południe została wymuszona, jak wiele jej podobnych w tym czasie, najazdami ludów z głębi Azji. Uciekając przed nimi, Słowianie wkroczyli na ziemie dawniej zamieszkane przez Germanów. W zwartych grupach zasiedlili je do rzeki Łaby. Ale niektóre, pojedyncze grupy docierały w głąb Bawarii, osiedlając się tu na wiele pokoleń.
Wybitny austriacki historyk, Walter Pohl [czyt. walter pol], przedstawił własną wizję procesu rozszerzania się wpływów Słowian, szczególnie na ziemiach bizantyjskich w VI–VII wieku.
Przeczytaj poniższy tekst i zaznacz te fragmenty, w których Walter Pohl wskazuje na przyczyny atrakcyjności kultury słowiańskiej dla miejscowych ludów.
czerwony
Awarowie i Bułgarzy dostosowali się do reguł działania narzuconych przez Rzymian. Stworzyli scentralizowane ośrodki władzy militarnej, które były opłacane, w ostatecznej instancji, z rzymskich podatków. Dlatego – paradoksalnie – zależeli oni od funkcjonowania państwa bizantyjskiego. Słowianie potrafili utrzymać swoje umiejętności uprawy ziemi (i to uprawy bardzo efektywnej według ówczesnych standardów), nawet wówczas, gdy brali udział w rabowaniu rzymskich prowincji. Łupy, które zebrali, przynajmniej początkowo, nie doprowadziły do powstania nowej klasy wojów, którą cechowałaby żądza kolejnych zdobyczy i pogarda dla pracy wieśniaków, jak miało to miejsce u Germanów. Dlatego model słowiański był atrakcyjną alternatywą [...], która okazała się praktycznie niezniszczalna. Słowiańskie tradycje, język i kultura kształtowały, a przynajmniej wpływały na niezliczone lokalne i regionalne wspólnoty. Osiągnięto zdumiewające podobieństwo, które rozwinęło się bez żadnej centralnej instytucji wspierającej ją. Ta regionalna etnogeneza zainspirowana słowiańską tradycją wchłonęła pozostałości rzymskiej i germańskiej populacji. Ta ostatnia była gotowa porzucić swe etniczne tożsamości, które straciły swą spójność.
Zapoznaj się z poniższym tekstem źródłowym. Wyjaśnij, co autor wskazuje jako przyczynę atrakcyjności kultury słowiańskiej.
Conceptions of Ethnicity in Early Medieval StudiesWalter Pohl o Słowianach i Bizancjum
Awarowie i Bułgarzy dostosowali się do reguł działania narzuconych przez Rzymian. Stworzyli scentralizowane ośrodki władzy militarnej, które były opłacane, w ostatecznej instancji, z rzymskich podatków. Dlatego – paradoksalnie – zależeli oni od funkcjonowania państwa bizantyjskiego. Słowianie potrafili utrzymać swoje umiejętności uprawy ziemi (i to uprawy bardzo efektywnej według ówczesnych standardów), nawet wówczas, gdy brali udział w rabowaniu rzymskich prowincji. Łupy, które zebrali, przynajmniej początkowo, nie doprowadziły do powstania nowej klasy wojów, którą cechowałaby żądza kolejnych zdobyczy i pogarda dla pracy wieśniaków, jak miało to miejsce u Germanów. Dlatego model słowiański był atrakcyjną alternatywą[...], która okazała się praktycznie niezniszczalna. Słowiańskie tradycje, język i kultura kształtowały, a przynajmniej wpływały na niezliczone lokalne i regionalne wspólnoty. Osiągnięto zdumiewające podobieństwo, które rozwinęło się bez żadnej centralnej instytucji wspierającej ją. Ta regionalna etnogeneza zainspirowana słowiańską tradycją wchłonęła pozostałości rzymskiej i germańskiej populacji. Ta ostatnia była gotowa porzucić swe etniczne tożsamości, które straciły swą spójność.
Źródło: Walter Pohl, Conceptions of Ethnicity in Early Medieval Studies, [w:] L. K. Little, B. Rosenwein, Debating the Middle Ages. Issues and readings, Londyn 1998, s. 20.
Badaniem etnogenezy, czyli procesu wyodrębniania i kształtowania się grup społecznych zajmują się takie nauki humanistyczne i społeczne, jak: historia, archeologia, językoznawstwo, socjologia czy antropologia kulturowa.
Co pozostawili pierwsi Słowianie?
Z poniższego nagrania dowiesz się jak postrzegana jest przez badaczy kultura materialna Słowian. Zapoznaj się z nagraniem.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1O7gGoLziSTp
Nagranie video. Na początku plansza z tytułem: „Charakterystyka kultury słowiańskiej. Część 1”. Następnie pojawia się doc. dr hab. Sławomir Moździoch – archeolog, Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk. Łysawy mężczyzna w szarej koszuli. W tle biała ściana z mapą świata, fragment kanapy, regał z roślinką. Na koniec plansza z napisami: wystąpił doc. dr hab. Sławomir Moździoch, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", grudzień 2014.
Po obejrzeniu wykładu opisz, z jakich trzech podstawowych elementów składała się kultura materialna pierwszych Słowian.
Archeolodzy badający zabytki pozostałe po wczesnych Słowianach zwracają uwagę na stosunkowo skromny charakter naczyń, a nawet biżuterii. Odpowiada to wskazanemu wyżej, małemu zróżnicowaniu majątkowemu Słowian. Nie było wśród nich ludzi, którym udałoby się zgromadzić znacznie większą ilość dóbr niż ich współplemieńcom. Wśród pochówków zmarłych dominowały te z ubogim wyposażeniemwyposażeniem. Spalone ciała zmarłych chowano do popielnicpopielnic, a te zakrywano małym kopczykiem ziemi. Często zresztą brakowało nawet tak skromnego pochówku.
Poniżej znajduje się galeria mediów, przedstawiająca formę pochówku popielnicowego.
Zapoznaj się z powyższymi ilustracjami lub ich opisami, przedstawiającymi pochówek popielnicowy. Spróbuj podać argumenty, które przekonały Słowian do takich – pozbawionych bogatego wyposażenia – pochówków. Pamiętaj, że w innych kulturach spalenie ciała nie było przeszkodą w bogatym wyposażeniu grobu.
Na podstawie poniższego nagrania rozważysz kwestię ubóstwa, prostoty lub odmienności kultury Słowian. Zapoznaj się z materiałem.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RLdPvfK49rrAP
Nagranie video. Na początku plansza z tytułem: „Charakterystyka kultury słowiańskiej. Część 2”. Następnie pojawia się doc. dr hab. Sławomir Moździoch – archeolog, Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk. Łysawy mężczyzna w szarej koszuli. W tle biała ściana z mapą świata, fragment kanapy, regał z roślinką. Na koniec plansza z napisami: wystąpił doc. dr hab. Sławomir Moździoch, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", grudzień 2014.
Po zapoznaniu się z wykładem, wypisz teorie badaczy tłumaczące prostotę czy też ubóstwo kultury Słowian zachodnich.
Pierwsze państwa
Podążając na południe, Słowianie zajęli większą część Półwyspu Bałkańskiego. Po raz pierwszy dostrzegli ich wówczas intelektualiści Bizancjum. Nowi przybysze okazali się bowiem najpierw zagrożeniem dla wpływów tego państwa na terenach nad Dunajem, potem zaś bezpośrednio zagrozili ziemiom Cesarstwa, docierając pod mury Konstantynopola. Ostatecznie Słowianie osiedli na ziemiach Półwyspu Bałkańskiego aż po Grecję. Ich sposób życia był atrakcyjny dla tutejszej ludności, która przyjęła ich kulturę. Jednocześnie Słowianie rabowali miasta i osiedlali się także na terenie samej Grecji. Ich pobyt tu nie doprowadził jednak do trwałych zmian etnicznych, kulturowych lub politycznych. Ostatecznie u schyłku VII wieku, ziemie Słowian rozciągały się od Łaby po stepy nadwołżańskie i od Bałtyku po Morze Śródziemne. Jednak w przeciwieństwie do sąsiadów, Słowianie przez długi czas żyli bez zorganizowanych struktur państwa, co w efekcie nie było dla nich niekorzystne.
Mapa zatytułowana 'Słowianie od V do X wieku'.
Na mapie zostały zaznaczone:
granice państw około 900 roku,
pierwsza siedziba Słowian,
obszary osiedlania się Słowian i kierunki ekspansji do połowy V wieku, do końca VI wieku, w VII‑VIII wieku oraz obszary częściowo zamieszkane przez Słowian,
granice państwa Salomona,
granice państw Polan i Wiślan,
granice państwa wielkomorawskiego pod koniec IX wieku,
granice Księstwa Kijowskiego z połowy IX wieku,
najazdy innych ludów (Awarów, Bułgarów, Węgrów),
ośrodki działalności misyjnej Cyryla i Metodego,
bitwy,
plemiona i ludy słowiańskie,
plemiona i ludy niesłowiańskie.
Granice państw około 900 roku:
Królestwo Wschodniofrankijskie,
Królestwo Italii,
Carstwo Bułgarii,
Cesarstwo Bizantyjskie,
Kaganat Chazarski.
Pierwsza siedziba Słowian: tereny na zachód od Kijowa.
Obszary osiedlania się Słowian i kierunki ekspansji do połowy V wieku: tereny pomiędzy Czerwieniem a Kijowem.
Obszary osiedlania się Słowian i kierunki ekspansji do końca VI wieku:
na zachodzie: do miast Radogoszcz, Praga,
na południu: Velehrad,
na północy: Morze Bałtyckie, Połock, Nowogród,
na wschodzie: tereny za Kijowem.
Obszary osiedlania się Słowian i kierunki ekspansji w VII‑VIII wieku: tereny południowe do miast: Split, Dubrownik, Nisz, Pliska.
Obszary częściowo zamieszkane przez Słowian:
tereny obecnej Grecji,
tereny zamieszkane przez Awarów,
tereny na wschód od Nowogrodu,
tereny na zachód od Pragi i Radogoszczu.
Granice państwa Salomona: w granicach państwa miasta: Praga, Velehrad, Dziewin, Nitra, Akwileja.
Granice państw Polan i Wiślan: w granicach państwa miasta: Kraków, Kalisz, Gniezno.
Granice państwa wielkomorawskiego pod koniec IX wieku: w granicach państwa miasta: Praga, Velehrad, Kraków, Dziewin, Nitra.
Granice Księstwa Kijowskiego z połowy IX wieku: w granicach państwa miasta: Nowogród, Połock, Kijów.
Najazdy Awarów: ze wschodu na tereny zamieszkałe przez Awarów.
Najazdy Bułgarów: z Półwyspu Arabskiego na Półwysep Peloponeski.
Najazdy Węgrów: z północnej Azji w kierunku zachodniej części Europy.
Ośrodki działalności misyjnej Cyryla i Metodego:
Dziewin,
Nitra,
Velehrad.
Bitwy:
955 – obszary niedaleko Jeziora Bodeńskiego.
Plemiona i ludy słowiańskie:
Słowianie wschodni,
Słowianie zachodni,
Słowianie południowi.
Plemiona i ludy niesłowiańskie:
Ludy ugrofińskie,
Bałtowie,
Ludy germańskie,
Grecy.
Zaznacz współczesne państwa, na których terenie osiedlili się Słowianie.
| Państwo | VII wiek |
| Anglia | □ |
| Białoruś | □ |
| Bułgaria | □ |
| Chorwacja | □ |
| Czechy | □ |
| Grecja | □ |
| Litwa | □ |
| Łotwa | □ |
| Niemcy | □ |
| Polska | □ |
| San Marino | □ |
| Serbia | □ |
| Słowenia | □ |
| Ukraina | □ |
Słowianie przez wieki żyli we wspólnotach, które troszczyły się o swoich członków bez potrzeby budowania struktur państwowych. Co prawda, pojawiło się zróżnicowanie na zamożniejszych i uboższych wojowników, ale nie doprowadziło to jednak do trwałych zależności politycznych różnych grup lokalnych od jednej osoby (wodza – króla). W okresie ekspansji lub obrony łączono siły lokalnych wspólnot w większe związki. Czasami były one tak duże, że potrafiły zagrozić państwom o długiej tradycji (Bizancjum). Jednak te struktury bardzo szybko rozpadały się po powrocie z wyprawy lub ustaniu zagrożenia. Elastyczna organizacja ułatwiała dostosowywanie się Słowian do zmieniających się warunków politycznych. Nie pozwalała natomiast na zabezpieczenie przed szybkim atakiem silnego przeciwnika.
Z powodu wspomnianej elastycznej organizacji, Słowianie nie potrafili obronić się przed najazdem mniej od nich licznych Bułgarów. To koczownicze plemię pod wodzą chana AsparuchaAsparucha podbiło Słowian żyjących w dolnym biegu Dunaju i założyło tu swoje państwo (tzw. kaganat). Z biegiem czasu koczownicy zaczęli przyjmować słowiańską kulturę i język. Nie zarzucili jednak charakterystycznej organizacji życia społecznego i politycznego.
Samon i jego państwo
Mniej trwałe było państwo innego plemienia koczowniczego, Awarów. Ci podbili Słowian zamieszkujących środkowe dorzecze Dunaju, czyli dzisiejszą Wielką Nizinę Węgierską. Ich wpływy sięgały jednak dalej – na teren współczesnej Słowacji. Toczyli oni zawzięte walki nie tylko ze Słowianami, ale też z państwem frankijskim. Z tego ostatniego pochodził kupiec SamoSamo (Samon), który w VII wieku stanął na czele buntu Słowian przeciw Awarom. Według części badaczy, Samon zorganizował na terenie Słowacji i Węgier dobrze funkcjonujące państwo, korzystając z wzorów frankijskich. Jednak jego istnienie jest słabo poparte materiałem źródłowym. Możemy jedynie powiedzieć, że udało mu się politycznie zjednoczyć znaczną liczbę grup ludności słowiańskiej. W jakim stopniu był to jednak sojusz trwały, a jego organizacja bliska państwowej – pozostaje zagadką.
Jedynym źródłem, w którym przekazano nam informacje dotyczące Samona i jego państwa, jest Kronika FredegaraKronika Fredegara.
Chronicarum quae dicuntur Fredegarii Scholastici libri IVFredegar o państwie Samona
W czterdziestym roku panowania króla Chlotara pewien człowiek imieniem Samo, z narodu Franków, z okręgu Senonago (Sens) zwołał ze sobą wielu kupców i wyruszył, by prowadzić interesy ze Słowianami (Sclavos) zwanymi też Winedami (Winedos). Słowianie zaczęli się buntować przeciw Awarom zwanym Hunami i ich królowi, to jest chaganowi. Winedowie byli bowiem od zamierzchłych czasów sługami Hunów, zobowiązanymi do walki (befulci). Gdy Hunowie występowali zbrojnie przeciw jakiemukolwiek ludowi, wszyscy Hunowie pozostawali w ich [to jest zdobytych] grodach, a naprawdę walczyli Winedowie. I gdy Winedowie przegrywali, Hunowie uciekali z łupami. A gdyby Winedowie wygrywali, wojsko Hunów pojawiało się jako wsparcie [dla zwyciężających Winedów]. [...] Hunowie każdego roku najeżdżali Słowian i porywali ich żony i córki. Poza innymi ciężarami Słowianie płacili Hunom trybut. Synowie Hunów, spłodzeni z żonami i córkami Winedów, nie chcieli znosić już zła i ciężarów. Odmówiwszy Hunom prawa do zwierzchności, jak wspomniano, rozpoczęli się buntować. I gdy Winedowie zbrojnie wystąpili przeciw Hunom, Samo prowadząc interesy, o czym wspominałem wyżej, połączył się z ich wojskiem. I taka była jego sprawność na Hunach dowiedziona, że było to zadziwiające. Nieprzeliczona liczba [wrogów] Winedów z jego miecza pocięta została na kawałki. Winedowie, dostrzegając pożytek z Samona, wybrali go na swojego króla spośród siebie. I rządził 35 lat szczęśliwie. Wiele walk stoczyli Winedowie za jego czasów z Hunami, a dzięki jego doświadczeniu i wiedzy zawsze ich zwyciężali. Samo miał 12 żon spośród Winedów i doczekał się z nich 22 synów i 15 córek.
Źródło: Chronicarum quae dicuntur Fredegarii Scholastici libri IV, [w:] Fredegari et aliorum Chronica. Vitae sanctorum, oprac. Bruno Krusch, Hanower 1888, s. 144–145.
Przeczytaj opis dziejów zawarty w Kronice Fredegara. Wyjaśnij, dlaczego Słowianie obrali Samona na swojego władcę.
Największe Wielkie Morawy
W IX wieku na terenie Moraw powstała silna organizacja polityczna – państwo, któremu historycy nadali nazwę Wielkie Morawy. Część badaczy widzi w nim kontynuację państwa Samona. Przywódcą Wielkich Moraw był książę wywodzący się z dynastii Mojmirowiców. Przedstawiciele tej dynastii byli zwierzchnikami niżej stojących naczelników grodów, którzy w ich imieniu kontrolowali pobór podatków i stawiali się z odpowiednią liczbą wojów na wezwanie księcia. Władcy wielkomorawscy utrzymywali bliskie, choć nie zawsze przyjacielskie, kontakty zarówno z Bizancjum, jak i państwem wschodniofrankijskim. Stamtąd elity wielkomorawskie czerpały wzorce kulturowe po przejściu władców na chrześcijaństwo, dzięki działalności misyjnej Cyryla i MetodegoCyryla i Metodego. Państwo wielkomorawskie było pierwszą tak udaną próbą połączenia tradycji słowiańskich i frankijskich wzorców budowania struktur państwa. Upadło wskutek najazdu wojsk węgierskich około 907 roku.
Uważa się, że największy zasięg państwo wielkomorawskie uzyskało za panowania Światopełka IŚwiatopełka I. Niestety, są to hipotezy oparte na bardzo skąpych źródłach pisanych i znaleziskach archeologicznych. Nie wiemy, jak wyglądało zarządzanie tym państwem. Wiele przemawia za tym, że możni żyjący w grodach wraz z wojskiem książęcym ściągali daniny z podległych im terytoriów. A poza tym nie przeszkadzali zamieszkującym je ludziom w ich codziennym życiu. Dla tak zorganizowanego państwa pojęcia: granic, stref wpływów i zasięgu władzy są dyskusyjne.
Mapa zatytułowana 'Słowianie od V do X wieku'.
Na mapie zostały zaznaczone:
granice państw około 900 roku,
pierwsza siedziba Słowian,
obszary osiedlania się Słowian i kierunki ekspansji do połowy V wieku, do końca VI wieku, w VII‑VIII wieku oraz obszary częściowo zamieszkane przez Słowian,
granice państwa Salomona,
granice państw Polan i Wiślan,
granice państwa wielkomorawskiego pod koniec IX wieku,
granice Księstwa Kijowskiego z połowy IX wieku,
najazdy innych ludów (Awarów, Bułgarów, Węgrów),
ośrodki działalności misyjnej Cyryla i Metodego,
bitwy,
plemiona i ludy słowiańskie,
plemiona i ludy niesłowiańskie.
Granice państw około 900 roku:
Królestwo Wschodniofrankijskie,
Królestwo Italii,
Carstwo Bułgarii,
Cesarstwo Bizantyjskie,
Kaganat Chazarski.
Pierwsza siedziba Słowian: tereny na zachód od Kijowa.
Obszary osiedlania się Słowian i kierunki ekspansji do połowy V wieku: tereny pomiędzy Czerwieniem a Kijowem.
Obszary osiedlania się Słowian i kierunki ekspansji do końca VI wieku:
na zachodzie: do miast Radogoszcz, Praga,
na południu: Velehrad,
na północy: Morze Bałtyckie, Połock, Nowogród,
na wschodzie: tereny za Kijowem.
Obszary osiedlania się Słowian i kierunki ekspansji w VII‑VIII wieku: tereny południowe do miast: Split, Dubrownik, Nisz, Pliska.
Obszary częściowo zamieszkane przez Słowian:
tereny obecnej Grecji,
tereny zamieszkane przez Awarów,
tereny na wschód od Nowogrodu,
tereny na zachód od Pragi i Radogoszczu.
Granice państwa Salomona: w granicach państwa miasta: Praga, Velehrad, Dziewin, Nitra, Akwileja.
Granice państw Polan i Wiślan: w granicach państwa miasta: Kraków, Kalisz, Gniezno.
Granice państwa wielkomorawskiego pod koniec IX wieku: w granicach państwa miasta: Praga, Velehrad, Kraków, Dziewin, Nitra.
Granice Księstwa Kijowskiego z połowy IX wieku: w granicach państwa miasta: Nowogród, Połock, Kijów.
Najazdy Awarów: ze wschodu na tereny zamieszkałe przez Awarów.
Najazdy Bułgarów: z Półwyspu Arabskiego na Półwysep Peloponeski.
Najazdy Węgrów: z północnej Azji w kierunku zachodniej części Europy.
Ośrodki działalności misyjnej Cyryla i Metodego:
Dziewin,
Nitra,
Velehrad.
Bitwy:
955 – obszary niedaleko Jeziora Bodeńskiego.
Plemiona i ludy słowiańskie:
Słowianie wschodni,
Słowianie zachodni,
Słowianie południowi.
Plemiona i ludy niesłowiańskie:
Ludy ugrofińskie,
Bałtowie,
Ludy germańskie,
Grecy.
Po zaznaczeniu konturów na mapie pogrupuj odpowiednio państwa
Węgry, Czechy, Austria, Słowacja, Ukraina, Rumunia, Węgry, Słowacja, Polska, Czechy, Austria, Słowacja
| Wczesne Państwo Samona rozciągało się na terytoriach obecnych państw | |
|---|---|
| Wczesne Wielkie Morawy rozciągały się na terytoriach obecnych państw |
Do pewnego stopnia miejsce państwa wielkomorawskiego zajęła organizacja polityczna powstała w Kotlinie Czeskiej. Tutejsza ludność była przez długi czas zależna od władców Wielkich Moraw. Lokalni przywódcy uznali jednak za korzystniejsze związanie się z państwem wschodniofrankijskim. Niektórzy z nich przyjęli nawet chrzest na dworze królewskim. Jednak właściwa organizacja państwa nastąpiła dopiero po upadku Wielkich Moraw. Książęta z rodu PrzemyślidówPrzemyślidów najpierw podporządkowali sobie ludność zamieszkującą Kotlinę Czeską, a następnie podjęli ekspansję na sąsiednie terytoria (Łużyce, Śląsk, Małopolska). W połowie X wieku Bolesław I OkrutnyBolesław I Okrutny i Bolesław II PobożnyBolesław II Pobożny, stworzyli z Czech najpotężniejsze państwo w regionie.
Ruś Kijowska
W tym samym czasie na wschodzie kształtowało się państwo kijowskie. Stworzyli je Rusowie, to jest przybysze ze Skandynawii, którzy wraz z rodzinami osiedli na północy, w okolicy Nowogrodu Wielkiego. Stamtąd wyruszyli pod wodzą OlegaOlega, wodza i założyciela dynastii RurykowiczówRurykowiczów, na południe. Oleg chciał bowiem zabezpieczyć przed najazdami koczowników szlak handlowy prowadzący do Bizancjum. Jednocześnie szukał dogodnej bazy do najazdów rabunkowych na ziemie Cesarstwa. Dlatego też przeniósł swoją stolice z Nowogrodu do Kijowa. Z biegiem lat jego towarzysze, wojownicy pochodzenia germańskiego, zaczęli jednak przejmować miejscową, słowiańską kulturę.
U schyłku X wieku pamięć o skandynawskich korzeniach była wciąż żywa. Jednak stworzone przez Rusów państwo funkcjonowało według słowiańskich tradycji kulturowych. Wojowniczy Rusowie, wspierani przez stały dopływ wojowników ze Skandynawii, uzależnili od siebie ludność od Bałtyku po Morze Czarne. Podejmowali groźne dla cesarzy wyprawy przeciw Konstantynopolowi. Ich stolica, Kijów, była jednym z największych i najzamożniejszych miast ówczesnego świata. Chrystianizacja elit z pomocą duchownych bizantyjskich trwale związała to młode państwo z kulturą wschodniego chrześcijaństwa.
W organizacji swoich państw Słowianie wykorzystywali doświadczenia wielu ludów. Dużą rolę odgrywały wzorce zaczerpnięte od sąsiadów lub przybyszów. Zawsze był to proces, w trakcie którego lokalne, słowiańskie tradycje wspierały budowanie struktur władzy w oparciu o wzorce pochodzące najczęściej z zewnątrz. To twórcze korzystanie z dostępnych rozwiązań było charakterystyczne nie tylko dla życia społecznego. Znalazło swoje odbicie także w kulturze.
Jedna słowiańska kultura?
Tym, co łączyło pierwszych Słowian, był bez wątpienia język. Z powodu braku źródeł pisanych nie wiemy, jaki on był ani jak bardzo różniły się od siebie dialekty poszczególnych, posługujących się nim grup. Wspólne dla tych ludów były: sposób gospodarowania i charakterystyczne przedmioty kultury materialnej (garnki, ozdoby, narzędzia, broń). Nie różniły się one jednak tak bardzo od tych, których używały sąsiednie ludy. Wiele wskazuje na bliskie kontakty kulturowe Słowian z tak zwanymi Bałtami, żyjącymi na terenie dzisiejszej Finlandii i państw nadbałtyckich.
Mimo podobnych możliwości technologicznych, poszczególne grupy ludzi wytwarzały ceramikę o odmiennym kształcie i zdobieniach – takich, które odpowiadały ich upodobaniom estetycznym, tradycji, ale też przekonaniom ideowym, decydującym o symbolice przedstawień na naczyniach. Ponieważ po wielu wspólnotach zachowały się głównie zabytki ceramiki, dzięki nim określamy, w obrębie jakiej kultury żyli przedstawiciele tych wspólnot.
Poniżej znajduje się galeria mediów, przedstawiająca naczynia wytworzone w kręgu kultury słowiańskiej.
Na ilustracji znajdują się wyroby ceramiczne wiązane ze słowiańską kulturą Połabia (X–XII wiek). Przyjrzyj się im i następnie wskaż wśród prezentowanych w galerii naczyń to, które powstało w obrębie średniowiecznej kultury słowiańskiej.
- Naczynie powstałe w obrębie średniowiecznej kultury słowiańskiej widoczne jest na zdjęciu 1.
- Naczynie powstałe w obrębie średniowiecznej kultury słowiańskiej widoczne jest na zdjęciu 2.
- Naczynie powstałe w obrębie średniowiecznej kultury słowiańskiej widoczne jest na zdjęciu 3.
- Naczynie powstałe w obrębie średniowiecznej kultury słowiańskiej widoczne jest na zdjęciu 4.
Słowianie byli przede wszystkim rolnikami. Wyroby ich rzemiosła cechuje głównie wartość użytkowa. Mniejszą wagę przywiązywano do pięknej formy. Jako wojownicy, Słowianie posługiwali się taktyką niezbyt skomplikowaną, lecz skuteczną, gdyż opartą na przewadze liczebnej. Przez wieki nie ukształtowała się w ich gronie grupa zawodowych wojowników. Dopiero wojny w czasie wielkiej ekspansji i związane z nimi zdobycze gromadzone przez wybranych wojowników i przywódców doprowadziły do głębszych podziałów majątkowych wspólnot. Nie wpłynęło to jednak na ich zasadniczy kształt – podstawę społeczności stanowili nadal wolni rolnicy biorący udział w wyprawach wojennych. Oni decydowali na specjalnych spotkaniach – wiecachwiecach – o najważniejszych zadaniach stojących przed całą wspólnotą. Oni też wybierali przywódcę na czas wypraw wojennych. Zawodowi wojownicy, możni i książęta pojawią się dopiero wraz z powstaniem państw.
W VI wieku bizantyjski historyk Prokopiusz z CezareiProkopiusz z Cezarei opisywał zwyczaje Słowian. Wspominał między innymi o sposobie podejmowania przez nich decyzji politycznych.
Najstarsze wiadomości o Słowianach. Prokopiusza z Cezarei De Bello GothicoProkopiusz z Cezarei o Antach i Sklawinach
Te nacje, to jest Sklawini i Antowie, nie są rządzeni przez jednego człowieka, ale od dawna żyją według zasad demokracji. I dlatego wszystko, co dotyczy ich dobrostanu, czy to złego, czy dobrego, jest przedstawiane [do oceny] ludowi.
Źródło: Marian Plezia, ze zmianami P. Wiszewskiego, Najstarsze wiadomości o Słowianach. Prokopiusza z Cezarei De Bello Gothico, [w:] Biblioteka Źródeł Historycznych, t. 8, Poznań 1947, nr VII, 13, 24,. Tekst skrócony i zmodyfikowany.
Zapoznaj się z tekstem źródłowym i udziel odpowiedzi na pytania.
Czy Słowianie byli rządzeni przez księcia?, Kto miał podejmować najważniejsze decyzje?, Nad czym debatowali członkowie wiecu?
| Czy Słowianie byli rządzeni przez księcia? | |
| Kto miał podejmować najważniejsze decyzje? | |
| Nad czym debatowali członkowie wiecu? |
Słowianie nie wznosili budowli z kamienia. Obfitość lasów czyniła z drewna naturalny, prosty w obróbce i tani materiał budowlany. Nie mieszkali w dużych grupach, gdzie moglibyśmy zaobserwować podział prac charakterystyczny dla społeczności o cechach miejskich. Podstawową formą osadniczą była niewielka wieś nad brzegiem rzeki lub zbiornika wodnego. Zabezpieczeniem dla wspólnoty był gród. W jego murach – a właściwie wałach – chroniono się wraz z dobytkiem na wypadek najazdu wroga.
Życie religijne pogańskich Słowian jest dla nas zagadką. Historycy próbują odtwarzać kształt religii słowiańskiej, odwołując się do podobieństw z innymi, przedchrześcijańskimi wierzeniami ludów europejskich. Uczciwie należy jednak powiedzieć, że do X–XII wieku wiemy niewiele o życiu duchowym Słowian. Nie budowali specjalnych świątyń, palili ciała zmarłych, mogli składać dary w ofierze w zbiornikach wodnych.
Światowid z rzeki wyjęty
Jedynym artefaktem znacznych rozmiarów, który uważa się za posąg średniowiecznego, słowiańskiego bóstwa, jest tak zwany Światowid ze ZbruczaŚwiatowid ze Zbrucza. Znaczenie zdobiących go wyobrażeń jest przedmiotem spornym archeologów i historyków od XIX wieku. Najprawdopodobniej miał on prezentować trzy sfery świata – niebiańską, ziemską i podziemną.
Poniżej zamieszczono galerię mediów. Zapoznaj się z nimi, aby poznać szczegóły.
Bóstwa przedstawione w górnej partii posągu...
- są wojownicze;
- nie prezentują cech wojowniczych;
- jeden ma przywieszoną szablę, reszta pozbawiona jest broni;
- jedzą obiad, popijając miodem
Posąg poświęcony jest...
- wielu bóstwom lub wielu aspektom jednego bóstwa
- jednemu Bogu chrześcijan
- Trójcy Świętej
W pasie środkowym zdobień posągu umieszczone są...
- postacie wyłącznie męskie
- postacie wyłącznie żeńskie
- postacie żeńskie i męskie.
Na co wskazuje zastosowany zestaw elementów zdobiących posąg Światowida?
- Miał on służyć elicie militarnej społeczności.
- Miał propagować wiarę chrześcijańską.
- Miał ukazywać świat pogańskich Słowian w jego złożoności.
Czy kultura Słowian była taka sama na całym terenie, który zasiedlali? Oczywiście nie. Słowianie szybko wchłaniali elementy kultur innych ludów. Stąd tak szybko pojawiały się odmienności w zakresie kultury materialnej, zwyczajów politycznych, wkrótce także języka. Ta otwartość na zmianę własnej kultury była siłą Słowian. Nie prowadziła bowiem do zaniku ich tożsamości, lecz do lepszego dostosowania się do warunków, w jakich przychodziło im żyć.
Zamiast podsumowania
Z poniższego nagrania dowiesz się, jakie cechy wspólne można było dostrzec w kulturze różnych grup Słowian. Zapoznaj się z nagraniem.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RALbb74e8G7xw
Nagranie video. Na początku plansza z tytułem: „Co łączyło wszystkich Słowian?”. Następnie pojawia się doc. dr hab. Sławomir Moździoch – archeolog, Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk. Łysawy mężczyzna w szarej koszuli. W tle biała ściana z mapą świata, fragment kanapy, regał z roślinką. Na koniec plansza z napisami: wystąpił doc. dr hab. Sławomir Moździoch, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", grudzień 2014.
Wypisz elementy kultury i życia Słowian które, zdaniem profesora Sławomira Moździocha, były wspólne dla różnych odłamów tej ludności.
Przeczytaj tekst i zaznacz odpowiednim kolorem fragmenty odnoszące się do wskazanych niżej cech kultury wczesnośredniowiecznych Słowian. Kolorem ZIELONYM – Słowianie zamieszkiwali w prostych domach, często półziemiankach; FIOLETOWYM – w walce korzystali z prostego uzbrojenia obronnego i zaczepnego; NIEBIESKIM – nie różnili się wiele zamożnością, ubierali podobnie, bardzo skromnie; ZÓŁTYM – w oczach ludzi kultury śródziemnomorskiej nie byli zwolennikami kulturalnych rozrywek i komfortu życia.
zielony fioletowy niebieski żółty
Żyją oni w żałosnych norach, które stawiają w znacznym oddaleniu od siebie. Pomimo to z zasady każdy człowiek stale zmienia miejsce zamieszkania. Gdy stają do bitwy, większość z nich walczy przeciw wrogowi pieszo, niosąc małą tarczę i oszczep w dłoniach. Nigdy nie noszą kolczugi. Zaprawdę, niektórzy nie noszą nawet koszuli lub płaszcza. Podciągają swoje spodnie tak, by zakrywały ich przyrodzenie i stają do walki z przeciwnikami. [...] Wszyscy są wyjątkowo wysokimi i krzepkimi mężczyznami. Ich skóra i włosy nie są ani bardzo blade lub koloru blond, ani nie skłaniają się ku ciemnemu typowi [urody], lecz mają trochę czerwonawy kolor. Pędzą twarde życie, nie przywiązując wagi do wygód cielesnych.
Na podstawie poniższego tekstu autorstwa Prokopiusza z Cezarei wskaż cechy kulturowe wczesnośredniowiecznych Słowian.
Najstarsze wiadomości o Słowianach. Prokopiusza z Cezarei De Bello GothicoŻyją oni w żałosnych norach, które stawiają w znacznym oddaleniu od siebie. Pomimo to z zasady każdy człowiek stale zmienia miejsce zamieszkania. Gdy stają do bitwy, większość z nich walczy przeciw wrogowi pieszo, niosąc małą tarczę i oszczep w dłoniach. Nigdy nie noszą kolczugi. Zaprawdę, niektórzy nie noszą nawet koszuli lub płaszcza. Podciągają swoje spodnie tak, by zakrywały ich przyrodzenie i stają do walki z przeciwnikami. [...] Wszyscy są wyjątkowo wysokimi i krzepkimi mężczyznami. Ich skóra i włosy nie są ani bardzo blade lub koloru blond, ani nie skłaniają się ku ciemnemu typowi, lecz mają trochę czerwonawy kolor. Pędzą twarde życie, nie przywiązując wagi do wygód cielesnych.
Źródło: Marian Plezia, ze zmianami P. Wiszewskiego, Najstarsze wiadomości o Słowianach. Prokopiusza z Cezarei De Bello Gothico, [w:] Biblioteka Źródeł Historycznych, t. 8, Poznań 1947, nr VII, 13, 24,. Tekst skrócony i zmodyfikowany.
Dzięki temu spotkaniu z historią uzyskałem lub rozwinąłem:
umiejętność:
wiedzę:
zrozumienie: