Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
RdKti8jEtcsyN1

Klasycy wiedeńscy: Ludwig van Beethoven – kompozytor czasu przełomu

Źródło: Anna Koszewska, licencja: CC0.

Ważne daty

1770‑1827 – lata życia Ludwiga van Beethovena

1787 – wyjazd Beethovena do Wiednia w celu pobierania lekcji u W. A. Mozarta, po dwóch tygodniach powrót do Bonn z powodu ciężkiej choroby i śmierci matki

1792 – Beethoven przeprowadził się do Wiednia, gdzie uczył się u J. Haydna (wcześniej jego nauczycielem w Bonn był Ch. G. Neefe)

1793 21 stycznia – egzekucja Ludwika XVI we Francji, kilka dni później zawiązanie koalicji antyfrancuskiej

1794‑1796 – pierwsze oznaki choroby uszu młodego Ludwiga

1795 – opublikowane trzy Tria op. 1

1796 – ukazują się 3 sonaty fortepianowe Beethovena op. 2, dedykowane J. Haydnowi

1797‑1798 – początkowe symptomy głuchoty, traktowane jednak przez kompozytora jako przemijająca dolegliwość

1797 – rok urodzenia Franza Schuberta

1799 – powstała Sonata c‑moll Patetyczna op. 13

1799 – Napoleon Bonaparte Pierwszym Konsulem Republiki Francuskiej

1800 – wykonanie pierwszego wielkiego dzieła orkiestrowego Beethovena - I Symfonii C‑dur op. 21, koniec pierwszego etapu twórczości, w którym zaznaczała się dominacja muzyki fortepianowej

1802 – tzw. testament heiligenstadzki, czyli list do braci napisany (i pozostawiony bez wysłania) po zrozumieniu, że głuchota jest nieuleczalna; intensywna praca nad II Symfonią D‑dur op. 36

1804‑1810 – lata rozkwitu sił twórczych, środkowy okres twórczości – powstanie sonat WaldsteinowskiejAppassionaty, koncertów fortepianowych: IV G‑durV Es‑dur, Koncertu skrzypcowego D‑dur, symfonii III‑VI

1804III Symfonia Es‑dur Eroica op. 55, dedykację Napoleonowi Beethoven przekreślił na wieść o jego koronacji na cesarza

1806IV Symfonia B‑dur op. 60

1808V Symfonia c‑moll op. 67, VI Symfonia F‑dur Pastoralna op. 68

1809 – sir Arthur Wellesley otrzymał tytuł księcia Wellington za zwycięstwo nad wojskami Napoleona odniesione w Portugalii

1813 – prawykonanie VII Symfonii A‑dur op. 92 (powstała w 1812 roku)

1813 – Beethoven skomponował utwór programowy Zwycięstwo Wellingtona (Wellingtons Sieg oder die Schlacht bei Vittoria) op. 91, prawykonanie 8 XII w Wiedniu

1814 – wykonanie opery Fidelio w przerobionej wersji, prawykonanie VIII Symfonii F‑dur op. 93 (powstała w 1812 roku)

1815 – od tego roku Beethoven porozumiewał się z otoczeniem tylko pisemnie, zachowało się 137 tzw. zeszytów konwersacyjnych (z około 400); ostatni występ publiczny (na dworskim koncercie z okazji urodzin cesarzowej rosyjskiej), początek ostatniego okresu twórczości

1815 – Beethoven został honorowym obywatelem Wiednia

1816 – powstał cykl pieśni Beethovena Do dalekiej ukochanej op. 98

1822 – Franz Schubert skomponował Symfonię h‑moll Niedokończoną

1823 – powstała Missa solemnis D‑dur op. 124 Beethovena

1824 – powstała IX Symfonia d‑moll op. 125

1

Scenariusz dla nauczyciela

Rs4R086QqGu2V1
Scenariusz zajęć do pobrania.
Źródło: Onlineskills.

I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.

1. Poznanie muzyki w ujęciu historycznym od zarania dziejów, przez starożytność, średniowiecze, renesans, barok, klasycyzm, romantyzm do muzyki XX wieku i współczesności.

II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych.

1. Dokonywanie analizy percepcyjnej i opisu różnorodnych dzieł muzycznych reprezentatywnych dla poszczególnych epok pod względem estetycznym, formalnym, strukturalnym i stylistycznym oraz ich interpretacja wraz z uzasadnieniem.

III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną.

Stymulowanie umiejętności krytyczno‑refleksyjnego myślenia o muzyce na różnych poziomach percepcji muzycznej, w odmiennych jej zakresach (bliższa – dalsza), wymiarach (kulturowym, etnicznym, użytkowym i in.), kontekstach (społecznym, humanistycznym, religijnym i in.) i biegunach (kultura wysoka versus masowa).

I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.

6. Klasycyzm. Uczeń:

1) charakteryzuje muzykę w kontekście estetyki epoki:

g) twórczość i działalność klasyków wiedeńskich,

h) odmienność późnej twórczości Ludwiga van Beethovena jako prekursora romantyzmu,

i) zmiany w cyklu sonatowym dokonane przez Ludwiga van Beethovena i ich przykłady;

2) omawia cechy wybranych form muzycznych:

b) gatunki oparte na cyklu sonatowym: sonata klasyczna, symfonia, koncert solowy, kwartet smyczkowy,

4. wymienia i charakteryzuje twórczość kompozytorów (Joseph Haydn, Wolfgang Amadeus Mozart, Ludwig van Beethoven);

7. Romantyzm. Uczeń:

1) charakteryzuje muzykę romantyczną w kontekście estetyki epoki:

a) rozumie związki muzyki Ludwiga van Beethovena z początkami romantyzmu,

6) zna pojęcia: kantylena, tempo rubato, transkrypcja fortepianowa, wirtuoz, uwertura koncertowa, muzyka programowa, leitmotiv, szkoła narodowa, instrumentacja.

III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:

2. przybliża twórczość i działalność przedstawicieli różnych obszarów kultury muzycznej, np. dyrygent, leader zespołu, koncertmistrz, reżyser spektaklu muzyczno‑teatralnego, kompozytor, wykonawca, wirtuoz, primadonna, primabalerina, performer, klezmer, muzykant, pieśniarz;

4. formułuje logiczną wypowiedź na temat dzieł, form, gatunków, stylów, technik i twórców muzycznych, uwzględniając zależności między nimi w kontekście: genezy, przeobrażeń, porównań.

Nauczysz się

opisywać kolejne etapy twórczości kompozytora ze wskazaniem dzieł o szczególnym znaczeniu;

charakteryzować gatunki muzyki epoki klasycyzmu: symfonii, sonaty, koncertu instrumentalnego, opery, pieśni, rozróżnianie podstawowych typów klasycznej obsady: solowej, kameralnej, orkiestrowej, wokalno‑instrumentalnej;

dostrzegać i analizować cechy stylu klasyków wiedeńskich, porównywanie indywidualnego stylu J. Haydna, W. A. Mozarta i L. van Beethovena;

dostrzegać elementy preromantyczne w twórczości L. van Beethovena.

Audiobook: Ludwig van Beethoven – kompozytor czasu przełomu

R1WLcu14x2jMmm54c57469791abc75_00000000000081
Audiobook: „Ludwig van Beethoven – kompozytor czasu przełomu”. Wznów automatyczne przewijanie Klasycy wiedeńscy. Ludwig van Beethoven - kompozytor czasu przełomu. Urodził się klasykiem, umarł jako romantyk. Dla wielu słuchaczy Ludwig van Beethoven jest najważniejszym kompozytorem w historii, a choroba, która otoczyła jego trudne, pełne przeciwności życie nimbem tragicznej legendy, tylko zwiększyła siłę oddziaływania muzyki wiedeńskiego twórcy. Serią dzieł skomponowanych około 1800 roku – dwiema pierwszymi symfoniami, trzema koncertami fortepianowymi, słynnymi sonatami fortepianowymi, m.in. Patetyczną i Księżycową, Beethoven zyskał powszechne uznanie i stał się czołowym kompozytorem młodego pokolenia. Po roku 1802, w którym stało się oczywiste, że postępująca głuchota jest nieuleczalna, kompozytor przezwyciężył osobisty kryzys, a jego twórczość wkroczyła w etap dojrzałości. Lata 1804‑1810 były czasem największego rozkwitu sił twórczych Beethovena. Powstały wówczas takie arcydzieła jak sonaty fortepianowe Waldsteinowska, Appassionata i Sonata Es‑dur Les Adieux, Koncert skrzypcowy D‑dur, Koncerty fortepianowe IV G‑dur i V Es‑dur, kwartety smyczkowe op. 59 i 95, tria fortepianowe op. 70, a także symfonie od III do VI. Pod koniec życia Beethoven ogłuchł zupełnie – z otoczeniem porozumiewał się na piśmie za pomocą „zeszytów konwersacyjnych” – a pomimo tego komponował najwspanialszą muzykę, jaką słyszał świat! Nie tylko nękająca choroba, lecz także troski materialne i rodzinne towarzyszyły ostatniemu okresowi ogromnego zrywu twórczego Beethovena. W wyobraźni geniusza powstały takie przełomowe w historii muzyki utwory jak IX Symfonia, Missa solemnis, ostatnie sonaty fortepianowe (w tym monumentalna Sonata B‑dur Hammerklavier) i kwartety smyczkowe. Miejsce Beethovena w historii muzyki trudno jednoznacznie określić. Wprawdzie kompozytor przez większą część życia nawiązywał do dokonań swoich poprzedników – Józefa Haydna, Wolfganga Amadeusza Mozarta, Carla Philippa Emanuela Bacha, a niemal wszystkie jego utwory poza ostatnimi zachowują klasyczną formę. Mimo to proste zaliczenie Beethovena do „klasyków wiedeńskich” umniejszałoby romantyczny przełom, jaki dokonał się w jego twórczości: indywidualizację formy, wprowadzenie do symfonii treści pozamuzycznych (programu literackiego), a także ogromny rozwój środków techniki kompozytorskiej. Z drugiej strony Ludwig van Beethoven zawsze zachowywał klasyczną równowagę ekspresji i idei z formą muzyczną; nie rozwinął na taką skalę jak romantycy centralnych gatunków romantyzmu – liryki wokalnej i miniatury fortepianowej. Aby uniknąć nieścisłości, należałoby więc wydzielić odrębną epokę – erę Beethovena.
Źródło: online skills, cc0.
RN1sOrXc8IFXU
Ilustracja interaktywna przedstawia obraz Josepha Karla Stielera, Ludwig van Beethoven, portret olejny. Na fotografi znajduje się mężczyzna w długich siwych włosach, z groźnym wyrazem twarzy. Ubrany jest w czarny płaszcz, białą koszulę i czerwony szalik. W lewej ręce trzyma nuty, w prawej ołówek. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Ludwig van Beethoven urodził się 16 lub 17 grudnia 1770 w Bonn, zmarł 26 marca 1827 w Wiedniu. Był drugim z siedmiorga dzieci Johanna van Beethovena, tenora w kapeli dworskiej, ożenionego z Marią Magdaleną Keverich.
Joseph Karl Stieler, Ludwig van Beethoven, portret olejny, 1819, germanculture.com.ua, CC BY 3.0
m54c57469791abc75_0000000000008

Ludwig van Beethoven – początki twórczości

R1QusMnf3hKA9
Ilustracja interaktywna przedstawia izbę w domu rodzinnym Beethovena w Bonn. Ciemnobrązowa podłoga, kremowe ściany. Na każdej ze ścian małe okno. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Z rodzinnym miastem Bonn wiąże się okres dzieciństwa młodego Ludwiga – pierwsze lekcje muzyki pobierane u ojca i zaprzyjaźnionych muzyków, następnie regularna nauka rzemiosła kompozytorskiego u Ch. G. Neefego, a także trudny czas, gdy po śmierci matki w 1787 roku młodzieniec sam musiał zadbać o utrzymanie rodzeństwa.
Izba w domu rodzinnym Beethovena w Bonn, fotoelzbieta3.files.wordpress.com, CC BY 3.0
RaCDNhkggehvn
Ilustracja interaktywna przedstawia Christiana Gottloba Neefe, nauczyciela Beethovena w Bonn. Postać ma smukłą twarz i kręcone włosy do ramion. Ubrany jest w ciemny płaszcz i koszulę z żabotem. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. W 1792 roku kompozytor przeniósł się do Wiednia, gdzie został uczniem Józefa Haydna, zdobył sławę znakomitego pianisty i komponował liczne utwory w stylu klasycyzmu wiedeńskiego. W odróżnieniu od wielu kompozytorów tamtego czasu nie szukał zatrudnienia na dworze, lecz działał jako wolny muzyk, wspierany przez zamożnych mecenasów.
Christian Gottlob Neefe, nauczyciel Beethovena w Bonn, wikimedia.org, domena publiczna

W 1792 roku kompozytor przeniósł się do Wiednia, gdzie został uczniem Józefa Haydna, zdobył sławę znakomitego pianisty i komponował liczne utwory w stylu klasycyzmu wiedeńskiegoKlasycy Wiedeńscyklasycyzmu wiedeńskiego. W odróżnieniu od wielu kompozytorów tamtego czasu nie szukał zatrudnienia na dworze, lecz działał jako wolny muzyk, wspierany przez zamożnych mecenasów.

Zarówno w latach bońskich, jak i w pierwszym okresie twórczości w Wiedniu (do 1800 roku) najważniejszym gatunkiem w kręgu zainteresowań Beethovena pozostawała muzyka fortepianowa. Podwójne oznaczenie pour le clavecin ou pianoforte było częste w jego pierwszych utworach fortepianowych, w których nakładały się środki techniczne muzyki klawesynowej i fortepianowej i wyraźne były wpływy C. Ph. E. Bacha, J. Haydna, W. A. Mozarta oraz szkoły mannheimskiejSzkoła mannheimskaszkoły mannheimskiej. Co znamienne, oznaczenie to pojawiło się jeszcze w Sonacie c‑moll Patetycznej op. 13, a także sonatachSonatasonatach op. 26 i 27, mimo że wykazują już one całkowicie fortepianową fakturę.

Dedykowane J. Haydnowi trzy sonaty fortepianowe op. 2, mimo że zawdzięczają wiele nauczycielowi Beethovena w sposobie rozwijania tematów i oddziaływania formy sonatowejForma sonatowaformy sonatowej na pozostałe części cyklu, wykazują jednak zupełnie nowe podejście do pracy tematycznej i sposobu tworzenia faktury fortepianowej, wykorzystania możliwości dynamicznych fortepianu i rozwoju środków wirtuozowskich. Natomiast całkowity przełom pod tym względem stanowi Sonata Patetyczna.

Testament heiligenstadzki

W 1802 roku Beethovena spotkała ogromna tragedia. Pogorszenie słuchu, jakiego doświadczał przez kilka poprzednich lat, okazało się nieodwracalne, co więcej – miało prowadzić stopniowo do całkowitej głuchoty.

RR9ZRoZ1LKzlM
Ilustracja interaktywna przedstawia Ludwiga van Beethovena około 1803 roku. Ubrany jest w granatową marynarkę ze stójką i białą koszulę wiązaną pod szyją. Włosy ma dłuższe, rozwiane, długie baczki. Wzrok zamyślony. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Śladem głębokiego duchowego załamania, jakie przeżywał wówczas młody kompozytor, jest rękopis niewysłanego listu do braci, datowanego 6 października 1802 roku w Heiligenstadt, w którym Beethoven opisał swoje cierpienie, tzw. testament heiligenstadzki. Rękopis znaleziono wśród dokumentów po śmierci kompozytora i nazwano testamentem, ponieważ jest on zarazem świadectwem i przesłaniem – wstrząsającym świadectwem wewnętrznej walki z przytłaczającym nieszczęściem i przesłaniem dla potomnych o konieczności zwycięstwa nad własną ułomnością i słabością.
Ludwig van Beethoven około 1803 roku, wikimedia.org, domena publiczna

Oto fragmenty listu:

O ludzie, co macie mnie lub ogłaszacie za nieprzyjaznego, zaciętego czy też mizantropa, jakżeż mnie krzywdzicie! Nie znacie tajemnej przyczyny tego, co się wam takim wydaje. Moje serce i umysł od dzieciństwa skłaniały się ku tkliwej życzliwości. Czułem się także zawsze usposobiony do dokonywania wielkich czynów. Ale pomyślcie tylko, że od sześciu lat znajduję się w rozpaczliwym stanie, pogorszonym przez bezrozumnych lekarzy. Z roku na rok oszukiwany nadzieją poprawy, zmuszony byłem w końcu przekonać się o trwałości choroby (której uleczenie potrwa może lata albo jest całkiem niemożliwe). […] Ach, jakże mógłbym przyznać się do słabości zmysłu, który winien być u mnie doskonalszy niż u innych, zmysłu, który niegdyś miałem wspaniale doskonały, tak doskonały, jak ma go, czy miało, z pewnością niewielu ludzi mojego zawodu. […] cóż to za upokorzenie, kiedy ktoś stojący obok mnie z daleka słyszał flet, a ja nic nie słyszałem, albo ktoś słyszał śpiew pasterza, a ja również nic nie słyszałem. Takie zdarzenia przywiodły mnie na skraj rozpaczy: niewiele brakowało, a skończyłbym z życiem. Tylko ona, Sztuka, mnie powstrzymała. Ach, zdawało mi się niemożliwe opuścić świat, zanim stworzę to wszystko, do czego czułem się powołany […]. źródłom54c57469791abc75_0000000000009źródło

RpvaqdWzRHHcX
Ilustracja interaktywna przedstawia Autograf tzw. testamentu heiligenstadzkiego z 1802 roku. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Ten szczególnie bolesny dla muzyka osobisty dramat nie zdołał jednak odwieść Beethovena od tworzenia muzyki, którą wraz z upływem kolejnych lat coraz częściej mógł usłyszeć jedynie w wyobraźni, za pomocą tzw. słuchu wewnętrznego. W latach 1800‑1814 powstała niemal cała muzyka orkiestrowa Beethovena: osiem symfonii (bez IX), uwertury koncertowe, programowy utwór okolicznościowy Zwycięstwo Wellingtona albo bitwa pod Vittorią op. 91, koncerty fortepianowe III‑V, Koncert potrójny C‑dur op. 56 na fortepian, skrzypce i wiolonczelę, Koncert skrzypcowy D‑dur op. 61, a także dzieła wokalno‑instrumentalne: opera Fidelio (w dwóch wersjach, z czterema uwerturami), Fantazja c‑moll op. 80 na fortepian, chór i orkiestrę, oratorium Chrystus na Górze Oliwnej i szereg innych utworów.
Autograf tzw. testamentu heiligenstadzkiego z 1802 roku, wikimedia.org, domena publiczna

Ten szczególnie bolesny dla muzyka osobisty dramat nie zdołał jednak odwieść Beethovena od tworzenia muzyki, którą wraz z upływem kolejnych lat coraz częściej mógł usłyszeć jedynie w wyobraźni, za pomocą tzw. słuchu wewnętrznego. W latach 1800‑1814 powstała niemal cała muzyka orkiestrowa Beethovena: osiem symfoniiSymfoniasymfonii (bez IX), uwertury koncertowe, programowy utwór okolicznościowy Zwycięstwo Wellingtona, czyli bitwa pod Vittorią op. 91, koncerty fortepianowe III‑V, Koncert potrójny C‑dur op. 56 na fortepian, skrzypce i wiolonczelę, Koncert skrzypcowy D‑dur op. 61, a także dzieła wokalno‑instrumentalne: opera Fidelio (w dwóch wersjach, z czterema uwerturami), Fantazja c‑moll op. 80 na fortepian, chór i orkiestrę, oratorium Chrystus na Górze Oliwnej i szereg innych utworów.

m54c57469791abc75_0000000000009

Gatunki muzyczne

Ludwig van Beethoven uprawiał w zasadzie wszystkie gatunki muzyczne, w każdej dziedzinie muzyki dokonał istotnego przełomu. Jego symfonieSymfoniasymfonie zerwały ze sztywnym wzorcem cyklu sonatowego. Kompozytor wprowadził do symfonii odniesienia pozamuzyczne (III – Eroica) i program literacki (VI – Pastoralna), zastosował integrację tematyczną poszczególnych części (V Symfonia), wzbogacił środki orkiestrowe (np. tematyczna rola kotłów) i wolumen brzmienia orkiestry przez rozbudowę jej składu, znacząco wzmocnił ekspresję i dramatyzm dzięki plastycznym operowaniem kontrastami brzmieniowymi. Pierwsze dwie symfonie, oprócz wpływów Haydna i Mozarta, noszą wyraźne rysy indywidualne. Natomiast przełomem jest Eroica, z jej bogactwem tematów i rozbudowanym przetworzeniem. Rozbudowana do pięciu części VI Symfonia Pastoralna zawiera elementy muzyki programowej: muzyczną ilustrację śpiewu ptaków, odgłosów burzy, a poszczególne części posiadają programowe tytuły, wyrażające uwielbienie dla natury: Obudzenie się pogodnych uczuć po przybyciu na wieś, Scena nad strumykiem, Wesoła zabawa wieśniaków, Burza, Śpiew pasterza – wesołe uczucia po burzy. Mimo tych programowych elementów zachowane są w niej jednak ścisłe zasady budowy klasycznej symfonii.

W koncertach fortepianowych III‑V Beethoven dążył do symfonizacji brzmienia, podporządkowując jej element improwizacyjno‑wirtuozowski partii solisty. Było to zupełne przeciwieństwo modnego wówczas stylu brillant, polegającego na wyeksponowaniu efektownej, popisowej partii solisty kosztem orkiestry, sprowadzonej do roli akompaniamentu. Beethoven pominął tradycyjny podział na ekspozycję orkiestry i ekspozycję solisty w I części koncertu, a w ustępie środkowym wprowadził kontrasty dramatyczne w swoistym dialogu solisty z orkiestrą (IV Koncert G‑dur). Charakterystyczna dla tego gatunku popisowa kadencja fortepianu (fragment improwizowany przez wykonawcę) stała się integralną częścią całości (V Koncert Es‑dur), a partia fortepianu – jednym z czynników kolorystycznych orkiestry.

RzalSfX892wFE
Utwór muzyczny: IV Koncert fortepianowy G-dur op. 58, część I autorstwa Ludwiga van Beethovena Wykonawcy: A. Rubinstein, Londyńska Orkiestra Filharmoniczna. Nagranie przedstawia pierwszą część IV Koncertu fortepianowego G-dur op. 58. Utwór przeznaczony jest na fortepian solo i orkiestrę. Posiada szybkie tempo (Allegro non troppo) i instrumentalną fakturę homofoniczną. Cechuje się wesołym, skocznym charakterem.
RCFaV0vxvRKFn
Utwór muzyczny: IV Koncert fortepianowy G-dur op. 58, część II autorstwa Ludwiga van Beethovena Wykonawcy: A. Rubinstein, Londyńska Orkiestra Filharmoniczna. Nagranie przedstawia drugą część IV Koncertu fortepianowego G-dur op. 58. Utwór przeznaczony jest na fortepian solo i orkiestrę. Posiada wolne tempo (Andante con moto) i instrumentalną fakturę homofoniczną. Cechuje się spokojnym, sentymentalnym charakterem.

Ostatni okres twórczości Beethovena

W ostatnim okresie twórczości Beethovena – po 1815 roku – szczególnie ważne miejsce zajmował kwartet smyczkowy, choć i w muzyce fortepianowej dokonały się ogromne przemiany stylistyczne. Powstały też wówczas dwa monumentalne dzieła wokalno‑instrumentalne Beethovena: IX SymfoniaMissa solemnis. W IX Symfonii – być może najważniejszym dziele w historii muzyki – łącząc element symfoniczny z wokalnym, Ludwig van Beethoven wytyczył kierunek dla całego wieku XIX, aż po XX‑wieczne symfonie Mahlera, Szostakowicza i Pendereckiego.

RDCZkQRtOYejn1
Rękopis „IX Symfonii” Ludwiga van Beethovena, fragment, wikimedia.org, domena publiczna

Najwięcej uwagi należałoby poświęcić omówieniu czwartej części Beethovenowskiej Symfonii, która jest finałem i zarazem rekapitulacją poprzedzających ją trzech części. W tym właśnie fragmencie symfonii Beethoven wprowadził partie wokalne: chór i solistów, śpiewających Odę do radości Friedricha Schillera. Nie od razu jednak. Najpierw pojawia się fragment instrumentalny (partia wiolonczel i kontrabasów), który jest... recytatywem. Posłuchajmy:

RMhMNGaOfXLvK1
Utwór muzyczny: Ludwig van Beethoven, „IX Symfonia d-moll” op. 125, cz. IV, t. 8-16, recytatyw instrumentalny. Nagranie przedstawia fragment IV części IX symfonii d-moll op. 125. Utwór przeznaczony jest na głosy solowe, chór mieszany i orkiestrę symfoniczną. Kompozycja posiada szybkie tempo (Presto) i wokalno-instrumentalną fakturę homofoniczną. Cechuje się majestatycznym charakterem.

Jest to fraza podjęta w dalszym przebiegu tej części przez baryton solo.

R173emqWJt8cp1
Utwór muzyczny: Ludwig van Beethoven, „IX Symfonia d-moll” op. 125, cz. IV, t. 216–236 , recytatyw barytonu. Nagranie przedstawia fragment IV części IX symfonii d-moll op. 125. Utwór przeznaczony jest na głosy solowe, chór mieszany i orkiestrę symfoniczną. Kompozycja posiada szybkie tempo (Presto) i wokalno-instrumentalną fakturę homofoniczną. Cechuje się majeststycznym charakterem.

Również sam główny temat Ody do radości wykonują najpierw instrumenty:

R6WAZd0kHnhUl1
Utwór muzyczny: Ludwig van Beethoven, „IX Symfonia d-moll” op. 125, cz. IV, t. 92–115, temat „Ody do radości” podany przez wiolonczele i kontrabasy. W celu wysłuchania dzieła należy w dolnym lewym rogu nacisnąć szary trójkąt, służący do odtworzenia muzyki. Nagranie przedstawia fragment czwartej części IX symfonii d-moll op. 125. Utwór przeznaczony jest na głosy solowe, chór mieszany i orkiestrę symfoniczną. Kompozycja posiada szybkie tempo (Presto) i instrumentalną fakturę homofoniczną. Cechuje się majestatycznym charakterem.

Ogromne znaczenie mają ostatnie sonatySonatasonaty fortepianowe i kwartety smyczkowe, w których Beethoven zrewolucjonizował fakturę instrumentalną i wprowadził nowatorskie rozwiązania formalne (7‑częściowy Kwartet op. 131, 2‑częściowa Sonata op. 111). Stworzył nowy typ faktury kwartetu, który rozwinęli dopiero kompozytorzy XX wieku.

Posłuchajmy początkowego fragmentu pierwszej części Kwartetu op. 131, zbudowanej według znanej nam już zasady kształtowania formy.

m54c57469791abc75_0000000000127
RZS270rF1X9qT
Utwór muzyczny: Kwartet smyczkowy op. 131, cz. I, t. 1-16, autorstwa Ludwiga van Beethovena Wykonawca: Takács Quartet. Nagranie przedstawia pierwszą część Kwartetu smyczkowego op. 131. Utwór przeznaczony jest na skład kwartetu smyczkowego (pierwsze i drugie skrzypce, altówka,wiolonczela). Posiada umiarkowane tempo (Adagio, ma non troppo e molto espressivo) i instrumentalną fakturę polifoniczną. Cechuje się smutnym, spokojnym charakterem.
RCyjWvEWgew3X1
Ludwig van Beethoven, „Kwartet smyczkowy” op.131, cz.I, imslp.eu, CC BY 3.0

Jak możemy zaobserwować, jest to forma polifoniczna – fuga, a wysłuchany fragment to ekspozycja, czyli pierwsze przeprowadzenie tematu fugi przez wszystkie głosy (w tym utworze Beethovena jest to 5 głosów). Kunsztowne środki techniki polifonicznej pojawiają się również w sonatach fortepianowych op. 101, 106 i 110.

Podobne zjawiska można dostrzec również w sonatach skrzypcowych i wiolonczelowych, uwerturach koncertowych czy wariacjach fortepianowych ostatniego okresu.

Mniej znana jest dziś muzyka wokalna Ludwiga van Beethovena, lecz dwoma dziełami – cyklem pieśni Do dalekiej ukochanej i operą Fidelio – otworzył on drogę do romantycznych innowacji Schuberta i Webera. Zarazem w takich utworach jak Zwycięstwo Wellingtona był pionierem romantycznej muzyki programowej. Bez Beethovena trudno byłoby wyobrazić sobie późniejsze osiągnięcia kompozytorów takich jak Robert Schumann, Hector Berlioz, Franciszek Liszt, Johannes Brahms, a nawet dużą część muzyki XX wieku.

R1dnP2N3sgzPj
Utwór muzyczny: Do dalekiej ukochanej, op. 98, pieśń nr 1: Auf dem Hügel sitz ich spähend , autorstwa Ludwiga van Beethovena Wykonawca: Fritz Wunderlich, Heinrich Schmidt. Nagranie przedstawia pieśń Auf dem Hügel sitz ich spähend, wchodzącą w skład cyklu Do dalekiej ukochanej op. 98. Utwór przeznaczony jest na głos solo i akompaniament fortepianowy. Posiada wolne tempo (Lento ed espressivo) i wokalno-instrumentalną fakturę homofoniczną. Cechuje się miłosnym, spokojnym charakterem.

Podsumowanie

Beethoven tworzył na przełomie dwóch epok: klasycyzmu i romantyzmu. Jego światopogląd ukształtowały zarówno humanistyczne idee oświeceniowe i idee rewolucji francuskiej (zawierające się w haśle: „Wolność, równość, braterstwo”), jak też poetyckie idee preromantyczne okresu „burzy i naporu”. Romantyczny wizerunek Beethovena – jako wyraziciela idei wolności, humanizmu, jako ucieleśnienie heroicznej siły łamiącej przeszkody, jako cierpiącego bohatera poświęcającego swe życie dla dobra ludzkości – upowszechniony w pismach romantyków, tylko częściowo wyjaśnia fenomen jego muzycznego geniuszu. Wykraczając poza swą epokę, Beethoven nigdy nie zarzucił bowiem mistrzostwa klasycznego warsztatu kompozytorskiego, a doskonałe zrównoważenie i zespolenie głęboko humanistycznych idei z ich muzycznym kształtem w pełni mieści się w duchu klasycyzmu, nadając temu pojęciu szerszy, ponadczasowy wymiar.

Prezentacja fortepianu Beethovena

R33TJPLRcd6SJ
Prezentacja 3D przedstawiająca fortepian Beethovena. W drugiej połowie XVIII w. i pierwszej połowie XIX w. w budowie fortepianu, instrumentu wynalezionego przez Bartolomeo Cristoforiego (ok. 1700 r.), dokonał się ogromny rozwój. Od niewielkiego instrumentu klawiszowego do użytku domowego, którego główną zaletą była możliwość różnicowania dynamiki, lecz brak mu było miękkości brzmienia klawikordu czy wyrazistości i nośności dźwięku klawesynu, fortepian przeszedł drogę wielu udoskonaleń, stając się najważniejszym, najbardziej wszechstronnym instrumentem w XIX wieku – nieodzownym zarówno w skromnym domu mieszczańskim, okazałym pałacowym salonie, jak i wielkiej sali koncertowej. Z rozwojem fortepianu wiążą się też nierozłącznie przemiany stylu muzyki fortepianowej. Ludwig van Beethoven od początku pobytu w Wiedniu dał się poznać jako doskonały pianista i improwizator, który zaskakiwał słuchaczy ekspresją gry, bogactwem pomysłów muzycznych i kontrastami dynamicznymi. Interesował się też wszelkimi nowinkami – udoskonaleniami mechanizmu fortepianów. Sam posiadał wiedeńskie instrumenty Waltera i Streichera, zachwycały go jednak fortepiany angielskie, o większym wolumenie i nośności dźwięku. W 1803 roku otrzymał od paryskiej firmy Erarda fortepian o zwiększonej skali (do c4), co umożliwiło mu rozszerzenie skali dźwiękowej w późniejszych sonatach i koncertach fortepianowych. Natomiast otrzymany w 1818 roku fortepian Broadwooda (o skali C1‑c4), o pięknym, nośnym, długo wybrzmiewającym i wyrównanym dźwięku inspirował ostatnie wielkie dzieła fortepianowe Beethovena. Pod koniec życia kompozytor używał też specjalnie dla niego skonstruowanego fortepianu Grafa o znacznie zwiększonym wolumenie brzmienia (i skali zwiększonej do f4). Thomas Broadwood odnotował w dzienniku pod datą 27.12.1817 fakt wysłania sześciooktawowego fortepianu z magazynu w Londynie do wiedeńskiego mieszkania Beethovena. Już w lutym 1818 otrzymał podziękowania kompozytora. [27.12.1817: “Taken today from our London warehouse, a 6‑octave grande pianoforte, number 7362, tin and deal case. Beneficiary: Mr. Ludwig van Beethoven, master composer of music in Vienna. To be shipped to his current residence at Mödling, near Vienna Austria, via Trieste.”
Fortepian Beethovena, online-skills, CC BY 3.0

Forma sonatowa

Główną zasadą budowy formy sonatowej (bądź, jak często zamiennie się ją określa: allegra sonatowego, mimo że nie musi być utrzymana w tempie szybkim) jest dualizm tonalny. Temat pierwszy, utrzymany w tonacji zasadniczej, tworzy kontrast tonalny wobec następującego po nim drugiego tematu (bądź grupy tematów) w tonacji opozycyjnej do tonacji zasadniczej. Obydwa tematy (grupy) nie pojawiają się bezpośrednio jeden po drugim, lecz są połączone odcinkiem zwanym łącznikiem. Przedstawienie tematów w dwóch różnych tonacjach – czyli zarysowanie konfliktu tonalnego – jest nazywane ekspozycją. Ekspozycja może być poprzedzona wstępem, może też zawierać odcinek stanowiący zakończenie (epilog). W niektórych utworach zbudowanych wg zasad formy sonatowej ekspozycja bywa powtarzana.

Po ekspozycji następuje przetworzenie, w którym kompozytor przetwarza i w różnoraki sposób zestawia ze sobą tematy i motywy ukazane wcześniej. Ogromna zmienność i zaskakująca różnorodność tonacji i motywów przetworzenia tworzy dramaturgię formy sonatowej i prowadzi do swoistej kulminacji – repryzy. Jest to moment, gdy pojawia się ponownie temat pierwszy w zasadniczej tonacji utworu. Repryza zbudowana jest analogicznie do ekspozycji, jednak następujący po łączniku drugi temat (lub grupa drugiego tematu) nie jest już ukazany w tonacji kontrastującej, lecz w tonacji zasadniczej, tej samej co temat pierwszy. Ów fundamentalny, stanowiący istotę formy sonatowej konflikt tonacji, który został zarysowany w ekspozycji, znajduje zatem w repryzie swoje rozwiązanie. Końcowy fragment formy sonatowej (koda) przynosi już tylko utrwalenie i muzyczne podsumowanie tej zgodności.

Przykładem formy sonatowej w twórczości L. van Beethovena jest I część Sonaty c‑moll Patetycznej op. 13 (Grave. Allegro di molto e con brio). Spróbujmy wydzielić poszczególne współczynniki formy sonatowej: wyznaczyć ekspozycję, przetworzenie i repryzę, wskazać tematy, łączniki i inne fragmenty kompozycji oraz określić tonacje tworzące kontrast tonalny.

RXiYTgOnbAXc7
Utwór muzyczny: I część Sonaty c-moll Patetycznej op. 13 (Grave. Allegro di molto e con brio), autorstwa Ludwiga van Beethovena Wykonawca: Artur Schnabel. Nagranie przedstawia pierwszą część Sonaty c-moll Patetycznej op. 13. Utwór przeznaczony jest na fortepian. Posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu (Na początku wolne - Grave, następnie szybkie - Allegro di molto e con brio). Cechuje się smutnym, emocjonalnym charakterem.

Zadania

RjN7DhGn9qZv0
Ćwiczenie 1
Pzyporządkuj określenia gatunkowe do tytułów utworów Beethovena. Fidelio - 1. sonata fortepianowa, 2. symfonia, 3. cykl pieśni, 4. opera, 5. sonata fortepianowa, 6. sonata fortepianowa.
Hammerklavier - 1. sonata fortepianowa, 2. symfonia, 3. cykl pieśni, 4. opera, 5. sonata fortepianowa, 6. sonata fortepianowa.
Księżycowa - 1. sonata fortepianowa, 2. symfonia, 3. cykl pieśni, 4. opera, 5. sonata fortepianowa, 6. sonata fortepianowa.
Patetyczna - 1. sonata fortepianowa, 2. symfonia, 3. cykl pieśni, 4. opera, 5. sonata fortepianowa, 6. sonata fortepianowa.
Eroica - 1. sonata fortepianowa, 2. symfonia, 3. cykl pieśni, 4. opera, 5. sonata fortepianowa, 6. sonata fortepianowa.
Do dalekiej ukochanej - 1. sonata fortepianowa, 2. symfonia, 3. cykl pieśni, 4. opera, 5. sonata fortepianowa, 6. sonata fortepianowa.
RVglCvM9HU8jy
Ćwiczenie 2
Które ze wskazanych kompozycji należały do późnego okresu twórczości Beethovena? Możliwe odpowiedzi: 1. Missa solemnis, 2. IX Symfonia, 3. Sonata Hammerklavier, 4. Sonata Patetyczna
ReKh0wJdRvoyW
Ćwiczenie 3
Określ zdanie prawdziwe. Możliwe odpowiedzi: 1. Ludwig van Beethoven nie jest zaliczany do kompozytorów romantyzmu, gdyż we wszystkich swych utworach zachowywał klasyczną równowagę ekspresji i idei z formą muzyczną., 2. Beethoven w 1780 roku przeniósł się do Wiednia, gdzie został uczniem Józefa Haydna.
R128LWXI1K63b
Ćwiczenie 4
Najważniejsze osiągnięcia Beethovena jako twórcy symfonii to: Możliwe odpowiedzi: 1. wprowadzenie odniesień pozamuzycznych i programu literackiego, 2. wprowadzenie fragmentów wokalno-instrumentalnych, 3. wzbogacenie środków orkiestrowych (np. tematycznej roli kotłów), 4. wzmocnienie ekspresji i dramatyzmu
R1RFlzlaP6xtI
Ćwiczenie 5
Wskaż ten instrument muzyczny, który uczestniczy w wykonaniu partii recytatywu instrumentalnego w IX Symfonii L. van Beethovena. Możliwe odpowiedzi: 1. fortepian, 2. harfa, 3. kontrabas.
R1B721sncVoZ8
Ćwiczenie 6
Ludwig van Beethoven uczył się rzemiosła kompozytorskiego u... Możliwe odpowiedzi: 1. J. Haydna, 2. W. A. Mozarta, 3. U nikogo, był samoukiem
R1SE3FkYmX0Sd
Ćwiczenie 7
Testament sporządzony w mieście Heiligenstadt Możliwe odpowiedzi: 1. Niewysłany list do braci, opisujący rozpacz z powodu postępującej głuchoty, 2. Tytuł pieśni, 3. Testament sporządzony w mieście Heiligenstadt
m54c57469791abc75_0000000000259

Słownik pojęć

Forma sonatowa
Forma sonatowa

też: allegro sonatowe, Podstawowa forma muzyczna epoki klasycyzmu, stanowiąca najczęściej pierwszą część klasycznej sonaty, symfonii, koncertu solowego i gatunków muzyki kameralnej.

Klasycy Wiedeńscy
Klasycy Wiedeńscy

twórczość trzech kompozytorów działających w Wiedniu w epoce klasycyzmu: Josepha Haydna, Wolfganga Amadeusza Mozarta i Ludwiga van Beethovena.

Koncert solowy
Koncert solowy

gatunek muzyczny powstały w epoce baroku, który dojrzałą postać uzyskał w twórczości kompozytorów klasycyzmu wiedeńskiego. Koncert polega na zasadzie współzawodnictwa (koncertowania) między solistą a orkiestrą.

Sonata
Sonata

wieloczęściowy gatunek muzyczny powstały w epoce baroku, który swój dojrzały kształt osiągnął w twórczości klasyków wiedeńskich.

Symfonia
Symfonia

wieloczęściowy gatunek muzyczny przeznaczony do wykonania przez orkiestrę.

Szkoła mannheimska
Szkoła mannheimska

grupa kompozytorów skupionych wokół ośrodka muzycznego w Mannheimie, których działalność poprzedzała twórczość klasyków wiedeńskich.

Tutti
Tutti

dosłownie w języku włoskim: „wszyscy”. Oznaczenie w partyturach utworów orkiestrowych dotyczące fragmentów wykonywanych przez całą orkiestrę.

Źródło: www.encyklopedia.pwn.pl

m54c57469791abc75_0000000000284

Biblioteka muzyczna