Ważne daty

Polskie tradycje bożonarodzeniowe

Kolędy są ważnym elementem bożonarodzeniowej tradycji w wielu państwach. Niektóre z tych pieśni stały się znane na całym świecie, a ich słowa przetłumaczono na kilkadziesiąt języków, jak np. chyba najsłynniejszą kolędę, pochodzącą z Austrii, Cichą noc.

Zima rozpoczyna się w najkrótszy dzień w roku, zwany przesileniem zimowym. Dawniej w wielu kulturach, w tym także na ziemiach polskich, rozpoczynało się kilkunastodniowe święto na cześć odradzającego się Słońca, nazywane Godami. Po wprowadzeniu chrześcijaństwa nazwą GodyGodyGody zaczęto określać czas od Bożego Narodzenia do Święta Trzech Króli. W tym okresie ludzie nie pracowali, odwiedzali się nawzajem, składali sobie życzenia, obdarowywali prezentami i śpiewali tradycyjne kolędy. Do kolęd wkradały się regionalizmy, np. pochodząca z Podhala pastorałkaPastorałkapastorałka Oj maluśki, maluśki, jest nimi przesycona.

W Polsce tradycja śpiewania kolędKolędakolęd znana już była w XIII w. Pierwsze polskie pieśni bożonarodzeniowe pochodzą z XV w. Najstarsza zachowana polska kolęda, pochodząca z 1424 r., zaczyna się od słów Zdrow bądź, krolu anjelski.

Podstawowy tekst pieśni z 1808 roku:

Oj Maluśki, Maluśki, Maluśki
jako rękawicka,
Alboli tez jakoby, jakoby
kawałecek smycka.

Cy nie lepiej Tobie by, Tobie by
siedzieć było w niebie,
Wsak Twój Tatuś kochany, kochany
nie wyganiał Ciebie.
Tam wciurnasa wygoda, wygoda,

a tu bieda wsędzie;
Ta Ci teraz dokuca, dokuca,
ta i potem będzie.
Tam Ty miałeś pościółkę, pościółkę
i miękkie piernatki;

Tu na to Twej nie stanie, nie stanie
ubożuchnej Matki.
Tam kukiełki jadałeś, jadałeś
z czarnuszką i z miodem;
Tu się tylko zasilać, zasilać

musis samym głodem.
Tam pijałeś ceć jakie, ceć jakie
słodkie małmazyje;
Tu się Twoja gębusia, gębusia
łez gorzkich napije.

Tam Ci zawsze służyły, służyły
prześliczne janioły;
A tu lezys Sam jeden, Sam jeden,
jako palec goły.
Hej, co się więc takiego, takiego

Tobie, Panie, stało,
Żeć się na ten kiepski świat, kiepski świat
przychodzić zechciało?
Oj! gdybych ja jako Ty, jako Ty
tam królował sobie,

Nie chciałbym ja przenigdy, przenigdy
w tym spoczywać żłobie.
Chociażby za pańszczyznę, pańszczyznę
i chociażby pono
Talar jeden i drugi, i drugi

na rękę kładziono.
Albo się więc mój Panie, mój Panie
wróć do Twej dziedziny,
Albo się zanieść pozwól, zanieść pozwól
do mej chałupiny.

Będziesz się tam miał z pyszna, miał z pyszna,
jako miałeś w niebie.
Mam ja mleka słodkiego, słodkiego
garnuszek dla Ciebie.

RDlyA9MrngeH11

Zdjęcie przedstawia obraz Jezuska w żłobie, nad którym pochyla się Maryja w niebieskiej szacie i białym okryciu na głowie. Wokół głównych postaci dzieła znajdują się dzieci, aniołek, bydło.

Z Bożym Narodzeniem wiążą się liczne wierzenia, zwyczaje i obrzędy. W całej Polsce ludzie ubierają choinkę i pięknie dekorują swoje domy. W wieczór wigilijny układają na świątecznym stole sianko pod obrusem i dzielą się opłatkiem. Następnie w rodzinnym gronie jedzą kolację złożoną tradycyjnie z dwunastu potraw i obdarowują się prezentami.

Melodie polskich kolęd bardzo różnią się między sobą. Niektóre z tych pieśni są wesołe i energiczne, a inne powolne, uroczyste i dostojne. W wielu kolędach możemy rozpoznać rytmy polskich tańców ludowych, np. kujawiaka (Jezus malusieńki) czy poloneza (Bóg się rodzi, W żłobie leży).

Do utworów o tematyce bożonarodzeniowej należą także pastorałki. Są to lekkie, skoczne piosenki, które opowiadają najczęściej o wiejskich obyczajach i przygodach pasterzy odwiedzających małego Jezusa (np. Przybieżeli do Betlejem).

Kolędy i pastorałki są najczęściej utworami anonimowymi. Teksty i melodie tych pieśni były początkowo przekazywane drogą ustną, z pokolenia na pokolenie. Dopiero po wielu latach zostały zapisane. Z tego powodu powstały różne wersje tych samych utworów.

Kolęda Anioł pasterzom mówił, jest jedną z niewielu kolęd przełożonych na język polski. Została przetłumaczona w XVI w. z łacińskiej pieśni Dies est laetitiae (Angelus pastoribus).

Autorami kolęd byli czasami poeci (Franciszek Karpiński – Pieśń o narodzeniu Pańskim, popularnie zwana Bóg się rodzi, Mikołaj Sęp Sarzyński czy Andrzej Morsztyn) ks. Piotr Skarga (W żłobie leży, Gdy się Chrystus rodzi). Kolędy śpiewane były przez Polaków w złotym wieku i podczas zaborów. W czasach II wojny światowej na podstawie kolęd układano kolędy‑patriotyczne. Do czasów nam współczesnych w różnych śpiewnikach przetrwało ponad 500 kolęd i pastorałek.

Kolędy i pastorałki polskie:

• A cóż z tą dzieciną

• Anioł pasterzom mówił

• Bóg się rodzi

• Dziecina mała

• Gdy się Chrystus rodzi

• Gdy śliczna Panna

• Hej hej, lelija Panna Maryja

• Hej, w dzień narodzenia

• Hej, weselmy się

• Hola hola, pasterze z pola

• Jezu, śliczny kwiecie

• Jezus malusieńki

• Lulajże, Jezuniu

• My też pastuszkowie

• Najświętsza Panienka po świecie chodziła

• Pasterze mili

• Północ już była

• Przybieżeli do Betlejem

• W żłobie leży

• Z narodzenia Pana.

Zgodnie z tradycją rodzina zasiada do kolacji wigilijnej, gdy na niebie ukaże się pierwsza gwiazda.

RXQ4sThFhupth

Ilustracja przedstawia mężczyznę ubranego w długi płaszcz, opierającego się o płot. Mężczyzna spogląda na niebo, wypatruje pierwszej gwiazdki - symbolu rozpoczęcia wieczerzy. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Pierwsza gwiazdka na niebie jest symbolem Gwiazdy Betlejemskiej, która świeciła na niebie podczas narodzin Jezusa. To dzięki niej Trzej Królowie odnaleźli drogę do miejsca narodzin Zbawiciela. Przed rozpoczęciem wieczerzy zgodnie z tradycją należy podzielić się opłatkiem - symbolem pojednania i przebaczenia.

Ilustracja przedstawia mężczyznę ubranego w długi płaszcz, opierającego się o płot. Mężczyzna spogląda na niebo, wypatruje pierwszej gwiazdki - symbolu rozpoczęcia wieczerzy. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Pierwsza gwiazdka na niebie jest symbolem Gwiazdy Betlejemskiej, która świeciła na niebie podczas narodzin Jezusa. To dzięki niej Trzej Królowie odnaleźli drogę do miejsca narodzin Zbawiciela. Przed rozpoczęciem wieczerzy zgodnie z tradycją należy podzielić się opłatkiem - symbolem pojednania i przebaczenia.

1

1. Pierwsza gwiazdka na niebie jest symbolem Gwiazdy Betlejemskiej, która świeciła na niebie podczas narodzin Jezusa. To dzięki niej Trzej Królowie odnaleźli drogę do miejsca narodzin Zbawiciela. Przed rozpoczęciem wieczerzy zgodnie z tradycją należy podzielić się opłatkiem - symbolem pojednania i przebaczenia.

Jest ona symbolem Gwiazdy Betlejemskiej, która świeciła na niebie podczas narodzin Jezusa. To dzięki niej Trzej Królowie odnaleźli drogę do miejsca narodzin Zbawiciela. Przed rozpoczęciem wieczerzy zgodnie z tradycją należy podzielić się opłatkiem - symbolem pojednania i przebaczenia.

Niemieckie tradycje bożonarodzeniowe

Z tego kraju pochodzi zwyczaj ubierania choinki. Według najstarszych znanych informacji drzewko zostało po raz pierwszy ozdobione owocami, opłatkami, piernikami i papierowymi dekoracjami – we Fryburgu w 1419 r. Najbardziej popularna piosenka niemiecka O, Tannenbaum nie jest kolędą. Jej słowa opowiadają o świątecznej choince, a nie – o narodzinach Jezusa. Mimo to w Niemczech trudno wyobrazić sobie Święta Bożego Narodzenia bez tej melodii. Melodia O, Tannenbaum wywodzi się z XVI‑wiecznej piosenki ludowej: Niech żyje czeladnik stolarza.

R1GFptTZ4urwJ1

Zdjęcie przedstawia jarmark bożonarodzeniowy (Weihnachtsmarkt), odbywający się w Niemczech. Zdjęcie jest zrobione nocą.

Hiszpańskie tradycje bożonarodzeniowe

Podczas składania wigilijnych życzeń Hiszpanie przełamują się chałwą zwaną turrón. Wśród hiszpańskich potraw świątecznych najpopularniejsze jest specjalne ciasto, w którym ukrywane są upominki, najczęściej ze złota. Dzieci otrzymują prezenty od Trzech Króli, czyli dopiero 6 stycznia.

R1PXu8qK0177N1

Zdjęcie przedstawia turrónia z Alicante. Jest to hiszpańska chałwa- hiszpański przysmak bożonarodzeniowy.

Melodia kolędy katalońskiej El Noi de la mara (Syn Dziewicy) pochodząca z XVI w., została spopularyzowana na świecie dzięki opracowaniom instrumentalnym, szczególnie przeznaczonym na gitarę.

Słowiańskie tradycje bożonarodzeniowe – kolędowanie

Na terenach środkowej Europy nadal utrzymuje się zwyczaj kolędowania. Zarówno stroje kolędników, jak i ich zachowania oraz śpiewane lub recytowane przez nich rytualne teksty cechuje wyraźna symbolika płodności i wiara w magiczną moc sprawczą wypowiadanych słów. Istnieje też związek dawnego obrzędu kolędowania z kultem zmarłych, wiarą w ich rolę jako opiekunów płodności i urodzaju. W późniejszym okresie obrzęd uległ chrystianizacji. Praktyka wodzenia gwiazdy nawiązywała do nowonarodzenia słońca (po najkrótszym dniu w roku), natomiast po przyjęciu chrześcijaństwa zaczęła się wiązać z gwiazdą betlejemską.

R2ouQsCvjoACd1

Zdjęcie przedstawia bożonarodzeniowych kolędników z województwa małopolskiego.

Istotą kolędowania jest obrzędowa wymiana darów. W zamian za życzenia, przyjmowane jako pomyślna wróżba urodzaju i powodzenia, gospodarze obdarowują kolędników świątecznymi smakołykami lub drobnymi datkami. Zarówno forma składania życzeń (śpiewanie, recytowanie, wykrzykiwanie), jak i towarzyszące jej działania (np. przedstawienia kolędnicze, tańce, popisy sprawności) oraz stroje (przebrania) uczestników obrzędu są niezwykle zróżnicowane i zależne od regionu i czasu. Popularną formą jest kolędowanie z maszkarami zwierzęcymi, któremu towarzyszy często odgrywanie komicznych scenek oraz straszenie widzów i wyprawianie różnego rodzaju figli. Najbardziej upowszechniły się: turoń, koza lub kozioł, niedźwiedź, koń, kogut, bocian oraz baran, czyli zwierzęta symbolizujące siłę, zdrowie, życiową energię i płodność. W wielu regionach Polski pojawiały się tzw. herody, czyli grupy odgrywające biblijną opowieść o przyjściu na świat Jezusa, w którą wplatano zabawne wątki ludowe. Charakterystycznymi postaciami w grupach kolędniczych są także: pasterze, trzej królowie, dziad, baba (dawniej za postacie kobiece przebierali się chłopcy – tylko mężczyźni mogli kolędować, obecnie również kobiety biorą udział w kolędowaniu), Żyd, śmierć, diabeł, Cygan, żołnierz, policjant, kominiarze, muzykanci. Życzenia składa się w postaci wierszowanych oracji lub śpiewa kolędy, płata się przy tym figle (np. kominiarz sprawdza czystość kominka i smaruje wszystkich sadzą, a kto go nie dotknie, nie może spodziewać się szczęścia), całemu widowisku towarzyszy atmosfera ogólnej wesołości. Formą kolędowania jest też chodzenie z szopką, w której za pomocą zestawu kukiełek odgrywa się przedstawienia podobne do herodów lub jasełekJasełkajasełek. Obchód kolędniczy jest wyczekiwanym wydarzeniem, a pominięcie domu uważane jest za zły znak.

W żywej tradycji do dziś kolędowanie jest jeszcze spotykane w niektórych miejscach w Polsce, na Słowacji, w Czechach, Białorusi, Rosji, Ukrainie i Serbii. Prócz tego tradycja ta jest często podtrzymywana przez szkoły, domy kultury, zespoły regionalne, stając się elementem folkloryzmu, a przedstawienia kolędnicze i jasełkowe są bardzo popularne jako forma teatru, prezentowana na różnego rodzaju kolędniczych przeglądach i festiwalach.

Ukraińskie tradycje bożonarodzeniowe

W okresie świąt i na początku nowego roku na Ukrainie śpiewa się szczedriwki. Są to przyśpiewki zawierające życzenia pomyślności i urodzaju. Wykonują je grupy kolędników chodzące od domu do domu.

Szczedryk – jedna z najbardziej znanych kompozycji Mykoły Łeontowycza (1877–1921) – ukraińskiego kompozytora, folklorystę, dyrygenta i pedagoga - inspirowana jest przez zimowe ukraińskie pieśni obrzędowe, czyli wspomniane wcześniej szczedriwki. Pierwsza prezentacja utworu przed publicznością zachodnią odbyła się 5 października 1921 r. w Carnegie Hall podczas koncertu Ukraińskiego Chóru Republikańskiego. W 1936 r. Peter J. Wilhousky napisał do melodii Łeontowycza angielskie słowa, dzięki czemu stała się ona popularną w Stanach Zjednoczonych kolędą pod nazwą Carol of the Bells.

RHQXoenVov1Lo1

Zdjęcie przedstawia pięciu chłopców - kolędników, którzy zostali sportretowani przez Nikołaja Pimonenkę.

Angielskie tradycje bożonarodzeniowe

Święta Bożego Narodzenia obchodzone są w Anglii tylko przez jeden dzień – 25 grudnia.
W okresie świątecznym w Londynie ustawia się ogromną choinkę, przed którą kolędują chóry z całego świata. W domach Anglicy rozwieszają gałązki jemioły i ostrokrzewu oraz kartki świąteczne. Kolędy i piosenki anglojęzyczne są obecnie wykorzystywane komercyjnie w okresie przed Bożym Narodzeniem w bardzo wielu krajach świata. Większość z nas słyszała zarówno te starsze utwory, np. God Rest Ye Merry Gentlemen, Deck the halls (Falalalala), Hark! The Herald Angels Sing, Little Drummer Boy, które doczekały się wielu różnorodnych opracowań wokalnych i instrumentalnych.

Kolędy i piosenki o tematyce bożonarodzeniowej są utworami, które wciąż są żywe. Powstają nowe melodie i teksty, jak np. dwudziestowieczne utwory angielskie: White Christmas, Last Christmas, Winter Wonderland, Jingle bells, ale również polskie, np.: Kolęda warszawska Zbigniewa Preisnera, Uciekali, uciekali (kolęda z musicalu Metro) Janusza Stokłosy, Jest taki dzień Seweryna Krajewskiego czy Kto wie czy za rogiem zespołu De Su. Tradycja kolędowania jest wciąż żywą i otwartą kartą historii muzyki.

Świecka tradycja bożonarodzeniowa

Muzyka kolęd to jednak nie wszystko, choć jest ich taka różnorodność. Jest dzieło ściśle związane z Bożym Narodzeniem, a nie będące kolędą. Jest to baletBaletbalet Dziadek do orzechów Piotra Czajkowskiego (1840‑1893, kompozytor rosyjski). Większość z nas nawet podświadomie zna tematy z tego baletu – chociażby dzięki bajkom animowanym. Muzyka z tego baletu lub suitySuitasuity stworzonej przez kompozytora na potrzeby wykonań instrumentalnych coraz częściej gości w naszych domach dzięki rozgłośniom radiowym. Wsłuchajcie się w muzykę Piotra Czajkowskiego i tutaj również poszukajcie ducha świąt. A jeżeli istnieje możliwość, to warto wybrać się na Dziadka do orzechów do opery, bo właśnie w okresie Bożego Narodzenia na całym świecie przypominany jest ten balet.

Akt I – Przyjęcie w domu Radcy

W domu Radcy trwają przygotowania do bożonarodzeniowego przyjęcia. W salonie, chwilowo niedostępnym dla dzieci, znajduje się pięknie ubrana choinka. Stopniowo pojawiają się zaproszeni goście. Mała Klara marzy o tym, by dorosnąć i dostawać kwiaty od narzeczonego, tak jak jej siostra. Już są wszyscy, zatem otwarto salon. Ukazuje się choinka i złożone pod nią prezenty. Wśród przybyłych obecny jest ojciec chrzestny Klary Drosselmeyer i jemu przypada rola rozdania prezentów. Jako ostatni, pod choinką zostaje dziadek do orzechów. Ten ostatni prezent nie budzi zachwytu wśród dzieci i dorosłych, tylko Klara jest nim zauroczona. Odkłada na bok lalkę i przytula niechcianego przez innych dziadka.

Przyjęcie trwa, wszyscy doskonale się bawią, tylko Fred dokucza Klarze i psuje dziadka do orzechów. Na szczęście Drosselmeyer potrafi naprawić zabawkę. Po zakończonym przyjęciu goście rozchodzą się do domów, a Klara przytulając dziadka do orzechów zasypia w fotelu.

Sen

We śnie Klara widzi pokojówki, matkę, babcię i dziadka w dziwnych przebraniach. Zza choinki wychodzą Myszy. Akcja wkracza w baśniowy klimat. Choinka rośnie, Klara dorośleje, a zabawka ożywa. Dziadek do Orzechów dowodzi zabawkowymi żołnierzami, walcząc z Myszami. Wojsko używa armaty i z pomocą Klary zwycięża Myszy. Dziadek do Orzechów zamienia się w Księcia, a Klara w Księżniczkę. Razem podążają do Krainy Słodyczy.

Akt II – W Krainie Słodyczy

Księżniczka Klara wraz z Księciem wędrują przez Krainę Słodyczy. Napotykane postacie są ożywiane przez Drosselmeyera. Wędrówce towarzyszy muzyka, a poszczególne postacie wykonują uroczyste tańce. W całej krainie trwa święto z okazji przybycia Książęcej Pary. Klara z Księciem wędrują przez Cukrową Łąkę, przechodzą przez Bramę Łakomczuchów, trafiają do Gwiazdkowego Lasu. Płyną przez Jezioro Róż łódką ciągniętą przez delfiny do Konfiturowego Gaju. Dalej wędrują do Cukierkowa – stolicy Cukierkowej Krainy, w której znajduje się Marcepanowy Pałac. W cukierkowym świecie wszystko cudownie i słodko pachnie, wszyscy są weseli. W poszczególnych scenach balet wykonuje tańce charakterystyczne: Taniec wieszczki cukrowej, Taniec hiszpański, Taniec arabski, Taniec chiński, Trepak (Taniec rosyjski), Taniec pasterski. Suitę zamyka Walc kwiatów. Zachwycona Klara w końcu jednak budzi się w fotelu z zabawką w ramionach.

Zadania

Słownik pojęć

Źródło:

sjp.pwn.pl

Biblioteka muzyczna