Komedia politycznaKomedia politycznaKomedia polityczna Juliana Ursyna Niemcewicza

Rozdział 1 
Jak edukować naród – na poważnie czy z przymrużeniem oka?

Nagranie zawiera wywiad z literaturoznawcą.

— Czy zgadza się Pani ze stwierdzeniem, że śmiech niekiedy może być nauką?
— O, tak! Kiedy się z przywar, nie z osób natrząsa, odpowiem, cytując przywołanego w pani pytaniu Krasickiego. Choć zaraz przypomina mi się tu inny cytat z jego utworu: Palinodia – Świat poprawiać – zuchwałe rzemiosło. Oba jednak wskazują na charakter zadań literatury wieku oświeconego. Choć nadrzędnym hasłem epoki było światło rozumu, to jednak ważną sprawą było też oddziaływanie na emocje. Literatura wieku oświeconego bardzo chętnie wykorzystywała instrumenty satyryczne, aby osiągnąć cel – unowocześnić społeczeństwo, wyrwać je z okowów sarmackiego obskurantyzmu, a nade wszystko ocalić byt państwa.
— Skąd wzięło się przekonanie, że można uczyć, bawiąc?
— Ze starożytności, dokładniej z koncepcji teoretycznoliterackiej Horacego, który w Liście do Pizonów wyraził mniej więcej takie przekonanie: Niech miłe z pożytecznem przed oczy się stawi,/Księga niechaj mnie uczy albo niech mnie bawi. A ponieważ klasycyzm to także nurt artystyczny oświecenia, więc jego twórcy inspirowali się tradycjami antyku w tworzeniu literatury, która miała wypełniać postulat wychowawczy.
— Czy oświeceniowi twórcy upodobali sobie jakoś szczególnie któryś z gatunków literackich do tego, aby nauczać Polaków?
— Na pewno pierwsze miejsce należy oddać w tym przypadku satyrzeSatyrasatyrze, po którą sięgnęło wielu literatów już w początkach epoki z intencją debatowania o sprawach polskich. Satyrę traktowano jako sposób edukacji społeczeństwa – zmienione – miało być szansą na ocalenie upadającego państwa. Najlepszą satyrę, w stylu horacjańskim, uprawiali Adam Naruszewicz i Ignacy Krasicki. Obaj wyznawali zasadę nieatakowania osób, pisali satyry bezimienne, piętnując złe obyczaje,
jak np. pijaństwo, wady, np. kłótliwość, gadulstwo polityków.
— Wspomina pani o eleganckich satyrach, zgodnych z założeniami klasycznej estetyki, skąd zatem w dorobku oświecenia tyle złośliwych, zjadliwych nawet tekstów?
— Na pewno należy odnieść to do istniejącej wówczas sytuacji politycznej. Ostatnie lata I Rzeczypospolitej przyniosły wojnę w obronie uchwalonej Konstytucji 3 maja, zdradziecką konfederację targowicką, insurekcję kościuszkowską, także drugi rozbiór Polski. Wszystkie te wydarzenia sprzyjały rozwojowi dzieł innych niż traktaty i rozprawy społeczno‑polityczne. Trzeba było reagować dość szybko i docierać do jak największego grona odbiorców z różnych warstw społecznych, więc popularność zyskały ulotne wiersze, pisane na małych kartkach papieru. Były to utwory o wyraźnej funkcji impresywnej, zachęcały do działań w obronie niepodległości. Wśród tych utworów, zawierających proste i wyraziste środki poetyckie należy wyróżnić też paszkwilPaszkwilpaszkwil, czyli utwór obelżywy, w którym stosowano ironięIroniaironię, szyderstwo, a nawet insynuację. Jego celem było publiczne zdemaskowanie lub ośmieszenie konkretnej, znanej osoby. Dzisiaj częściej stosuje się określenie pamfletPamfletpamflet, który realizuje się w różnych formach gatunkowych: satyrze, liście, fraszce, komedii, felietonie, reportażu.
— Jakie są zatem różnice między paszkwilem a pamfletem?
— Paszkwil to inwektywa skierowana przeciwko rzeczywistym osobom, nazywano go też po prostu satyrą z epitetem w rodzaju: nieprzystojna, uszczypliwa, jadowita. Słowo paszkwil definiowane jest w słownikach, jako pismo obelżywe i potwarcze. Termin pamflet używany jest w znaczeniu obejmującym zarówno jego sens pierwotny, odnoszący się do pisma ulotnego o aktualnej treści. Ale także termin ten stosowany jest na określenie satyry imiennej, piętnującej w sposób ostry postawy i czyny osób wysoko usytuowanych w życiu publicznym. Do form najczęściej stosowanych należała gawęda satyryczna, fraszka‑portret, dialog; nierzadko też pojawiały się parodie (np. komunikatu gazetowego). Oczywiście pamflet był także obecny w komedii, gatunku niezwykle hołubionym w oświeceniu. Komedie krytykowane były przez kościół za swobodę obyczajową, przez arystokrację za krytykę tejże warstwy społecznej, przez mieszczaństwo za frywolność i niemoralność, mimo to gatunek ten miał służyć moralizowaniu i edukacji – każdy chciał się dobrze bawić w teatrze, wszyscy pragnęli rozrywki, a tego dostarczała komedia. Teatr stał się świecką kazalnicą, z której głoszono hasła przeobrażania świadomości społecznej, ubierając je niejednokrotnie w szaty satyry i pamfletu.
— Wypada zatem podsumować, że ważną zdobyczą oświecenia jest realizowanie w literaturze dewizy docere, movere et delctare (uczyć, wzruszać, bawić).

Rozdział 2 
Powrót posła

Nagranie zawiera fragmenty komedii Juliana Ursyna Niemcewicza.

Julian Ursyn Niemcewicz napisał Powrót posła w gorącym okresie Sejmu Czteroletniego. Był zaangażowanym politycznie posłem z Inflant, choć pochodził z okolic Brześcia nad Bugiem. W sejmie występował w obronie reform, występował przeciw opodatkowaniu chłopów na rzecz wojska. Był współautorem projektu Konstytucji 3 Maja, współpracował z Komisją Edukacji Narodowej, pełnił funkcję przewodniczącego Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych.

Treść komedii Powrót posła:
Do spokojnego domu państwa Podkomorostwa, gdzieś na prowincji, wraca ich syn Walery, który jako poseł przebywał od kilku miesięcy w Warszawie. W przerwie między sesjami sejmu powrócił do domu, aby odwiedzić rodziców i spotkać się z Teresą, córką Starosty Gadulskiego, która jest bliska jego sercu. W gościnnym domu rodziców spotyka ojca Teresy – Starostę Gadulskiego i modnego kawalera Szarmanckiego, którego zna z lat szkolnych. Wśród gości jest też Starościna – druga żona Starosty, pretensjonalna żona modna.

Akt I, scena II (fragmenty)
[…]
PODKOMORZY
Przyznać należy, że to systema jest nowe.
Względem mojej ojczyzny spokojną mam głowę,
Zawarliśmy z potężnym sąsiadem przymierze,
Jużeśmy dziś pewniejsi.

STAROSTA
Ja temu nie wierzę:
Polska nigdy się z nikim łączyć nie powinna;
Niech cicho siedzi, ale niech nie będzie czynna
A jeżeli koniecznie o przymierze chodzi,
Niech się z dalekim łączy, co jej nie zaszkodzi
Z Hiszpanią, Portugalią, nawet z Ameryką.

PODKOMORZYNA
Z Persami, Tatarami albo z Siczą dziką.

STAROSTA
Pewnie, że lepiej z nimi; pożytek stąd czysty,
Waćpani zawsze sprzeczna.

wchodzi Jakub z listem

PODKOMORZY
Cóż tam?

JAKUB
Z poczty listy.

PODKOMORZY
odpieczętowawszy
A to od mego syna; chwalebna ich praca
Zawieszona na chwilę i syn mój powraca.

PODKOMORZYNA
Jakżem szczęśliwa! dawno już po nim tęsknimy.

PODKOMORZY
Jam nie tęsknił, gdy zadość czynił urzędowi;
Dom zawsze ustępować powinien krajowi.
W nieprzytomności jego cieszyły mię wieści,
Że się wśród tych cnotliwych mężów syn mój mieści,
Co z przemocy i hańby kraj nasz wydobyli.

STAROSTA
Niedługo się tym wszystkim będziemy cieszyli,
Bóg wie, co porobiły sejmujące Stany,
Dlaczego ten rząd? po co te wszystkie odmiany?
Alboż źle było dotąd? a nasi przodkowie
Nie mieliż to rozumu i oleju w głowie?
Byliśmy potężnymi pod ich ustawami,
Jak to Polak szczęśliwie żył pod Augustami!
Co to za dwory, jakie trybunały huczne,
Co za paradne sejmy, jakie wojsko juczne!
Człek jadł, pił, nic nie robił i suto w kieszeni,
Dziś się wszystko zmieniło i bardziej się zmieni:
Zepsuli wszystko, tknąć się śmieli okrutnicy
Liberum veto, tej to wolności źrenicy.
płacze
Przedtem bez żadnych intryg, bez najmniejszej zdrady
Jeden poseł mógł wstrzymać sejmowe obrady,
Jeden ojczyzny całej trzymał w ręku wagę,
Powiedział: nie pozwalam, i uciekł na Pragę.
Cóż mu kto zrobił: jeszcze, że taki przedni wniosek,
Miał promocje i dostał czasem kilka wiosek.
Dzisiaj co kto dostanie? Nowomodne głowy
Chcą robić jakieś straże, jakiś sejm gotowy,
Czyste do despotyzmu otwierają pole.

PODKOMORZY
Wskrzeszają mądrą wolność, skracają swywole.
Ten to nieszczęsny nierząd, to sejmów zrywanie
Kraj zgubiło, ściągnęło obce panowanie.
Te zaborów, te srogich klęsk naszych przyczyną,
I my sami byliśmy nieszczęść naszych winą;
Gnijąc w zbytkach, lenistwie i biesiad zwyczaju,
Myśleliśmy o sobie, a nigdy o kraju;
Klęskami ojców nowe plemię ostrożniejsze,
Wzgardziwszy zyski, było na całość baczniejsze.
Nieba zdarzyły porę, oni ją chwycili,
Ojczyznę spod ciężkiego jarzma wydobyli;
[…]
Powracają porządek i sławę ojczyźnie.
Stokroć szczęśliwy, że choć przy późnej siwiźnie
Ujrzę, że Polska rządna i że poważana.
[…]

Akt II, scena IV (fragmenty)
SZARMANCKI
Rok tylko, alem przejął wszystkie ich zwyczaje.
Prawdziwie, już nie mogłem w ojczyźnie usiedzieć;
Naprzód, ojciec mi kazał w sprawach się swych biedzić,
Jeździć po Trybunałach, to śliczne zabawy!
Wolałem przegrać dobra niż pilnować sprawy.
W roku zdało mu się oddać mię do gabinetu,
Porzuciłem: nie umiem dochować sekretu.
Dalej, próbując mojej w żołnierce ochoty,
Nabył dla mnie chorągiew w rejmencie piechoty,
I to mi się sprzykrzyło; przecież Opatrzności
Zdało się ojca mego przenieść do wieczności.
Zobaczywszy się panem znacznego majątku,
Z radości nie wiedziałem, co robić z początku.
Poprawiając halsztuka i desynując się
To prawda, że Bóg człeka stworzył dosyć ładnie;
Żeby jednak wykształcić figurkę dokładnie,
Chciałem Paryż odwiedzić; dobra więc dzierżawą
Puściwszy, rozstałem się z kochaną Warszawą.

WALERY
Toś się waćpan podówczas w Paryżu znajdował?
Gdy rewolucja , gdy się ów zapał zajmował?

SZARMANCKI
To mię też zamieszanie z Francji wypędziło.

WALERY
Właśnie wtenczas w tym kraju zostać się godziło,
Patrzyć na naród dzielny, długo uciskany,
Który poznawał siebie i rwał swe kajdany,
Jak na gruzach tyranii wyniósł rząd swobodny:
Był to widok człowieka rozsądnego godny.
Pewnieś się waćpan starał widzieć i być wszędy,
Zważałeś ich ustawy, a nawet i błędy?

SZARMANCKI
Wyznam waćpanu: nie wiem, co się z nimi stało,
Bo mię wszystkie ich czyny obchodziły mało.
Dziękuję za tę sławną i wolność, i trudy:
Nie uwierzysz, w Paryżu jakie teraz nudy!
Nic na świecie tak wielkiej nie nadgrodzi szkody;
Panienek ani ujrzysz, teatra, ogrody,
Bulwary i foksale są prawie bez ludzi;
Człowiek nie ma co robić, cały dzień się nudzi.
Raz, pamiętam, wyszedłem kupować guziki
Do pąsowego fraku; kupcy, czeladniki,
Jak gdyby ich umyślnie obrano z rozsądku,
Na warcie strzegli w mieście dobrego porządku;
Tak mię to rozgniewało, żem się wraz zawinął,
I czem prędzej przez Kale do Anglii popłynął.

Rozdział 3 
Portret sarmacki

Nagranie zawiera wiersz Ernesta Brylla.

Te gęby piwoniowe od piasta aż do sasa
I od sasa wciąż zdrowe do dzisiejszego czasa.
Opięte w karmazynyKarmazynkarmazyny, ściśnięte krawatami,
W pochodach, stallachStallestallach, prezydiach nawisające nad nami
Jak pełna tłuszczów burza…
I ciągle pod tą chmurą
Stoi ktoś zabiedzony. Uszy unosi w górę
I słucha bogobojnie, co tam burczy, czka, szczeka.
I łeb w ramiona wciska. – Myślący – jakoś przeczekać…