Czy wiesz, że organizm człowieka składa się z bilionów komórek, a każda stanowi bardzo skomplikowany układ ściśle współpracujących elementów? Organizmy jednokomórkowe, takie jak bakterie czy protisty (np. pantofelek) również prowadzą procesy życiowe właściwe istotom wielokomórkowym.

R1VATSAz3IG2E
Komórki mają bardzo różne kształty. Na ilustracji ludzkie komórki krwi
Źródło: allinonemovie, Pixabay, domena publiczna.
Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie:
  • jaką rolę pełnią białka, cukry i tłuszcze jako składniki budulcowe organizmu;

  • jakie są wspólne cechy organizmów;

  • czym są komórka i tkanka.

Twoje cele
  • Rozróżnisz organizmy jądrowe i bezjądrowe.

  • Porównasz budowę komórki bakterii, roślin i zwierząt, wskazując cechy umożliwiające ich rozróżnienie.

  • Wyjaśnisz znaczenie struktur komórkowych: błony komórkowej, cytoplazmy, jądra komórkowego, chloroplastów, mitochondrium, wakuoli, ściany komórkowej, aparatu Golgiego, siateczki śródplazmatycznej, rybosomów, lizosomów.

  • Dokonasz obserwacji mikroskopowych komórki, rozpoznasz podstawowe elementy budowy komórki i przedstawisz ich funkcje.

i8WvCJtRhf_d5e206

1. Komórki tworzą organizm

KomórkikomórkaKomórki to podstawowe elementy budujące każdy organizm. Niektóre organizmy –głównie bakterie – zbudowane są z pojedynczej komórki, dlatego określa się je jako jednokomórkowe. Rośliny i zwierzęta są natomiast najczęściej organizmami wielokomórkowymi, zbudowanymi z ogromnej liczby komórek. Ich wielkość i kształt są bardzo różnorodne, ponieważ zależą od pełnionych funkcji.

  • Najmniejsze są komórki bakterii, natomiast największe komórki występują u roślin – włókno konopi może osiągać długość nawet 50 cm.

  • Wszystkie komórki składają się z mniejszych elementów.

  • Jednym z nich jest jądro komórkowe – ze względu na jego obecność lub brak, organizmy dzieli się na bezjądrowe, czyli takie, które go nie posiadają (bakterie) i jądrowe, których których komórki mają jądrowe komórkowe (protisty, rośliny, zwierzęta, grzyby).

RRqShp5NmePTH
Porównanie kształtów komórek roślinnych i zwierzęcych
Źródło: Marcin Sadomski, Aleksandra Ryczkowska, licencja: CC BY 3.0.
1
Polecenie 1

Na pewno wiesz, że dotykanie pokrzywy bywa nieprzyjemne, a nawet bolesne. Liście i łodygi tej rośliny pokryte są włoskami, które zniechęcają zwierzęta do ich zgryzania. Zaobserwuj przez mikroskop i opisz, jak komórka budująca włosek pokrzywy jest przystosowana do pełnienia funkcji ochronnej.

RejK45gMLUxmE
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Polecenie 1
RISeWdNqJeHQU
Zaznacz, komórki występujące w ciele człowieka.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Ciekawostka

Największymi ludzkimi komórkami są niektóre komórki nerwowe, mogące osiągać wraz z rozgałęzieniami długość 1 m. Największą komórką w świecie zwierząt jest żółtko niezapłodnionego jaja strusia, mające średnicę 15 cm.

Obserwacja 1

Problem badawczy: Jakiego są kształtu i jak są ułożone komórki skórki liścia cebuli?

Hipoteza 1

Komórki skórki liścia cebuli mają kształt owalny i przylegają do siebie.

Hipoteza 2

Komórki skórki liścia cebuli są wydłużone, o kształcie wielokąta, i przylegają do siebie.

Co będzie potrzebne
  • skórka liścia spichrzowego cebuli

  • szkiełka mikroskopowe: podstawowe i nakrywkowe

  • mikroskop

  • zakraplacz

  • woda

  • nóż

  • igła preparacyjna

  • plastelina (modelina).

Instrukcja
  1. Podziel cebulę na łuski. Z wewnętrznej strony łuski zdejmij igłą fragment skórki, która wygląda jak półprzezroczysta folia. Umieść skórkę w kropli wody na szkiełku podstawowym.

  2. Przygotowany preparat przykryj szkiełkiem nakrywkowym tak, żeby nie było pod nim pęcherzyków powietrza.

  3. Obserwuj skórkę pod małym powiększeniem. Zwróć uwagę na kształt i sposób ułożenia komórek.

  4. Wykonaj schematyczny rysunek kilku sąsiadujących ze sobą komórek.

  5. Wykonaj z plasteliny modele komórek. Pamiętaj, że są one bryłami. Zrób z kilku plastelinowych komórek model skórki.

RwPJupfQ375dS
Film przedstawia etapy wykonania preparatu mikroskopowego oraz obserwację mikroskopową komórek skórki liścia cebuli.
R8uEBtmuKh631
Miejsce na rysunek schematyczny
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
R16aaeOtYZKBY
Wyniki: (Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Wskazówki i klucze odpowiedzibluzewhite
Polecenie 2
R1CNTwy2Z1Pa7
Zaznacz, cechy komórki eukariotycznej.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
i8WvCJtRhf_d5e315

2. Porównanie komórki roślinnej i zwierzęcej

Komórki roślin, zwierząt, grzybów i bakterii różnią się wielkością, kształtem, zawartością organelli (struktur komórkowych), ale wykazują wspólny plan budowy.

R15VDzNfVqUAi
Porównanie budowy komórki roślinnej i zwierzęcej
Źródło: Andrzej Bogusz, licencja: CC BY 3.0.

Struktury komórkowe występujące w komórce roślinnej i zwierzęcej

Wszystkie składniki komórki otacza błona komórkowabłona komórkowabłona komórkowa. Często nazywa się ją „strażnikiem komórki”, odpowiada bowiem za ochronę jej wnętrza przed czynnikami zewnętrznymi. Błona komórkowa jest tak cienka, że nie widać jej w mikroskopie świetlnym. W jej skład wchodzą białka i tłuszcze (lipidy). Jest elastyczna, dlatego umożliwia niektórym komórkom zmianę kształtu.

1
Obserwacja 2

Problem badawczy: Czy błona komórkowa jest przepuszczalna dla wody i glukozy?

Hipoteza 1

Błona komórkowa jest przepuszczalna dla wody i glukozy.

Hipoteza 2

Błona komórkowa jest przepuszczalna dla wody, dla glukozy nie.

Co będzie potrzebne
  • słoik,

  • woda destylowana,

  • glukoza,

  • lejek,

  • folia celulozowa.

Instrukcja
  1. Do słoika wlej wodę destylowaną.

  2. Zasłoń folią celulozową wylot lejka i wlej roztwór glukozy.

  3. Włóż lejek z roztworem do słoika z wodą destylowaną.

  4. Obserwuj poziom roztworu w lejku. Sprawdź smak cieczy w słoiku i w lejku.

R1Ap0XvNdOdnj
Wyniki: (Uzupełnij). Wnioski: (Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

CytoplazmacytoplazmaCytoplazma to półpłynna, galaretowata substancja wypełniająca wnętrze komórki. Są w niej zawieszone organelle komórkowe. Poza tym stanowi środowisko, w którym zachodzą niezbędne do życia reakcje chemiczne.

Jądro komórkowejądro komórkoweJądro komórkowe można dostrzec pod mikroskopem świetlnym. Jest ono najczęściej kulistą strukturą otoczoną przez cytoplazmę. Jądro przechowuje DNA, zawierające informacje na temat budowy i funkcjonowania komórki. Dzięki temu kieruje wszystkimi jej czynnościami życiowymi. Jądro jest otoczone podwójną błoną z licznymi otworkami umożliwiającymi przenikanie z niego substancji do cytoplazmy i w przeciwnym kierunku.

MitochondriamitochondriumMitochondria są niewidoczne w mikroskopie świetlnym. Składają się z dwóch błon, z których wewnętrzna jest silnie pofałdowana. Mitochondria są nazywane centrami energetycznymi komórki, ponieważ zachodzi w nich uwalnianie energii z substancji odżywczych.

RgO5na3a3rHMy
Schemat budowy mitochondrium i fotografia z mikroskopu elektronowego pod powiększeniem 10 000×
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., edycja: Aleksandra Ryczkowska, licencja: CC BY 3.0.
1
Polecenie 2

Największe skupiska mitochondriów występują w komórkach mięśni (które kurcząc się, wprowadzają organizm w ruch), komórkach nerwowych (które przewodzą sygnały po całym organizmie) i wydzielniczych (które produkują i wydzielają różne substancje). Mniej mitochondriów jest na przykład w komórkach skóry. Wyjaśnij, dlaczego w niektórych tkankach jest znacznie więcej mitochondriów niż w innych.

R1EWZUtqT2xpI
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

W cytoplazmie znajduje się nieregularny system kanalików zbudowanych z błon. Są to błony siateczki śródplazmatycznej, które dzielą wnętrze komórki na mniejsze przestrzenie. Na powierzchni niektórych błon siateczki znajdują się grudkowate ciałka – rybosomy. Uczestniczą one w wytwarzaniu białek. Siateczka śródplazmatyczna ma również udział w produkowaniu i transportowaniu tłuszczów.

W cytoplazmie występują też rybosomy niezwiązane z siateczką śródplazmatyczną. One także produkują białka.

Aparat Golgiegoaparat GolgiegoAparat Golgiego jest zbudowany z kilku rodzajów pęcherzyków: dużych, spłaszczonych, ułożonych równolegle do siebie oraz odrywających się od nich drobnych, kulistych. Aparat Golgiego bierze udział w produkowaniu i modyfikacji białek i lipidów.

Lizosomy powstają jako jeden z rodzajów pęcherzyków w aparacie Golgiego. Występują w komórkach zwierząt i niektórych protistów. Odpowiadają za trawienie wewnątrzkomórkowe cząstek pokarmowych oraz zużytych i uszkodzonych organelli komórki – co umożliwia odbudowę organizmu.

i8WvCJtRhf_d5e404

Struktury komórkowe występujące wyłącznie w komórce roślinnej

ChloroplastychloroplastyChloroplasty są dobrze widoczne w komórkach roślinnych oglądanych pod mikroskopem. Zawierają zielony barwnik – chlorofil, dzięki któremu w chloroplastach zachodzi proces fotosyntezy. Polega on na wytwarzaniu substancji pokarmowych (cukrów) z wody i dwutlenku węgla przy udziale światła.

R1C9sK4mkka5N
Chloroplast: schemat budowy i obraz oglądany w mikroskopie elektronowym pod powiększeniem
10 000×
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., Bela Hausmann, Flickr, licencja: CC BY-SA 2.0.

Komórki roślinne okryte są nie tylko błoną komórkową. Mają dodatkowo sztywną, martwą ścianę komórkowąściana komórkowaścianę komórkową. Można ją porównać do pudełka nadającego kształt komórce. Podstawowym budulcem ściany jest nierozpuszczalny w wodzie cukier – celuloza. W młodych komórkach ściana jest cienka i elastyczna (żeby nie ograniczać wzrostu komórek), z wiekiem staje się jednak grubsza. Ściana komórkowa wzmacnia ochronę przed wnikaniem drobnoustrojów, zabezpiecza komórkę przed uszkodzeniem, nadaje jej kształt.

WakuolewakuolaWakuole występują głównie w komórkach roślin i grzybów i zapewniają im jędrność. Są to otoczone pojedynczą, żywą błoną pęcherzyki wypełnione sokiem komórkowymsok komórkowysokiem komórkowym. Dodatkowo zawierają zbędne substancje oraz wydzieliny gromadzone okresowo i wykorzystywane w miarę zapotrzebowania.

Ciekawostka

Barwniki nadające kolor liściom czerwonej kapusty, korzeniom buraka czerwonego czy śliwkom to związki wchodzące w skład soku komórkowego wypełniającego wakuole.

R1FFSeTDYRl36
Wakuole w komórce roślinnej obserwowane pod mikroskopem świetlnym w powiększeniu 400×
Źródło: Mnolf, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Polecenie 3

Wyjaśnij, dlaczego rośliny – w przeciwieństwie do zwierząt – nie są zdolne do przemieszczania się.

Re7lcR5OommxB
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Ciekawostka

Komórki odkrył Robert Hooke [czyt.: Robert Huk], gdy w XVII wieku przez jeden z pierwszych mikroskopów obserwował skrawki kory dębu korkowego. Nie wiedział jednak wówczas, że widzi jedynie ściany komórkowe martwych komórek.

Obserwacja 3

Problem badawczy: Czy organella w komórkach roślinnych poruszają się?

Hipoteza 1

Organella w komórkach roślinnych poruszają się.

Hipoteza 2

Organella w komórkach roślinnych nie poruszają się.

Co będzie potrzebne
  • moczarka kanadyjska

  • sprzęt do mikroskopowania.

Instrukcja
  1. Godzinę do dwóch przed planowaną obserwacją oberwij z czubka pędu liść moczarki kanadyjskiej i przełóż go do wody o temperaturze 25–30 °C.

  2. Umieść fragment liścia w kropli wody na szkiełku podstawowym. Przykryj go szkiełkiem nakrywkowym tak, aby nie było pęcherzyków powietrza.

  3. Zaobserwuj ruchy cytoplazmy i zawieszonych w niej składników.

  4. Narysuj obraz wybranej komórki widzianej pod mikroskopem. Opisz swój rysunek i zaznacz strzałkami kierunek ruchu cytoplazmy.

R6FP3oZtaBC4J
Film przedstawia obraz mikroskopowy komórek Moczarki kanadyjskiej.
RYZ2VtIRdoUgS
Miejsce na schematyczny rysunek:
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
R1YisDQmxf6SP
Wyniki: (Uzupełnij). Wnioski: (Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Wskazówki i klucze odpowiedzibluzewhite
Polecenie 4
R10GKg9xbXyuw
Oceń, czy poniższe stwierdzenia są prawdziwe czy fałszywe.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Polecenie 4

Wyjaśnij, dlaczego komórki skórki liścia cebuli nie zawierają chloroplastów, a komórki liści moczarki są nimi wypełnione.

RtWHMLQpNLrIm
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Ciekawostka

Komórki grzybów mają zarówno cechy komórek roślinnych, jak i komórek zwierzęcych. Ich ściana komórkowa jest zbudowana z chityny – cukru podobnego do tego, który tworzy pancerzyki owadów. Grzyby się nie poruszają. Ich komórki mogą mieć zieloną barwę, choć nie zawierają chloroplastów. W komórkach grzybowych może występować zarówno jedna duża wakuola, jak i wiele mniejszych.

i8WvCJtRhf_d5e598

3. Komórka bakterii

  • Komórka bakterii nie zawiera jądra komórkowego. Jego funkcję pełni nić DNA zanurzona w cytoplazmie.

  • Bakterie, podobnie jak wszystkie komórki, mają błonę komórkową i cytoplazmę.

  • Inaczej niż ściana komórek roślinnych, ściana komórkowa bakterii składa się z cukrów, białek i tłuszczów, na jej powierzchni może dodatkowo występować warstwa śluzu chroniąca komórkę przed wyschnięciem.

  • U bakterii nie występują struktury otoczone błoną, jak mitochondria, chloroplasty, siateczka śródplazmatyczna, aparat Golgiego. Niektóre bakterie mają kurczliwe rzęski, dzięki którym mogą się poruszać.

  • W komórkach bakterii również występują rybosomy, ale są one mniejsze niż rybosomy komórek zwierzęcych, roślinnych czy grzybowych.

RqYJgRR6tzd07
Budowa komórki bakteryjnej
Źródło: Andrzej Bogusz, licencja: CC BY 3.0.
i8WvCJtRhf_d5e639

Podsumowanie

  • Organizmy – ze względu na obecność lub brak jądra komórkowego w komórkach – dzieli się na bezjądrowe i jądrowe.

  • W komórce zwierzęcej występują takie struktury komórkowe, jak: błona komórkowa, cytoplazma, jądro komórkowe, mitochondrium, siateczka śródplazmatyczna, aparat Golgiego, rybosomy i lizosomy.

  • Komórka roślinna – w odróżnieniu od zwierzęcej – ma dodatkowo chloroplasty, ścianę komórkową i wakuole.

  • Komórka bakterii nie ma jądra komórkowego ani żadnych struktur otoczonych błoną.

  • Błona komórkowa ochrania wnętrze komórki przed czynnikami zewnętrznymi.

  • Cytoplazma wypełnia wnętrze komórki, stanowi środowisko, w którym zachodzą reakcje chemiczne.

  • Jądro komórkowe przechowuje DNA.

  • W mitochondriach zachodzi uwalnianie energii z substancji odżywczych.

  • Siateczka śródplazmatyczna dzieli wnętrze komórki na mniejsze przestrzenie.

  • Rybosomy uczestniczą w produkcji białek.

  • Aparat Golgiego bierze udział w produkowaniu i modyfikacji białek i lipidów.

  • Lizosomy odpowiadają za trawienie wewnątrzkomórkowe cząstek pokarmowych oraz zużytych i uszkodzonych organelli komórki.

  • Ściana komórkowa nadaje kształt komórce.

  • Chloroplasty zawierają chlorofil, barwnik, dzięki któremu zachodzi proces fotosyntezy.

  • Wakuole zawierają sok komórkowy.

Składniki komórki

Komórka zwierzęca

Komórka roślinna

Komórka grzybowa

Komórka bakteryjna

Błona komórowa

występuje

występuje

występuje

występuje

Cytoplazma

występuje

występuje

występuje

występuje

Rybosom

występuje

występuje

występuje

występuje

Ściana komórkowa

brak

występuje

występuje

występuje

Jądro komórkowe

występuje

występuje

występuje

brak

Mitochondrium

występuje

występuje

występuje

brak

Wakuola

wiele drobnych wodniczek (komórki protistów)

zwykle jedna duża wakuola

pojedyncza duża lub wiele drobnych

brak

Chloroplast

brak

występuje

brak

brak

Aparat Golgiego

występuje

występuje

występuje

brak

Siateczka śródplazmatyczna

występuje

występuje

występuje

brak

Lizosom

występuje

występuje

brak

brak

Praca domowa

11
Ćwiczenie 1

Wymień po dwa podobieństwa i dwie różnice w budowie komórek: roślinnej i zwierzęcej, roślinnej i bakteryjnej.

R1dgayGkBJkg3
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Polecenie 5

Z fiolki po lekarstwach, folii spożywczej, koralików i innych drobnych przedmiotów wykonaj model komórki roślinnej.

i8WvCJtRhf_d5e849

Słownik

aparat Golgiego
aparat Golgiego

organella złożona ze stosu spłaszczonych woreczków, zwanych cysternami, i z odrywających się od nich pęcherzyków; uczestniczy w przemianie substancji, głównie białek i tłuszczów

błona komórkowa
błona komórkowa

błona zbudowana z białek i tłuszczów; oddziela komórkę od środowiska zewnętrznego

chloroplasty
chloroplasty

struktury roślinnych komórek jądrowych, zawierające chlorofil; zachodzi w nich fotosynteza

cytoplazma
cytoplazma

galaretowata substancja wypełniająca wnętrze komórki; są w niej zawieszone struktury komórkowe

jądro komórkowe
jądro komórkowe

struktura komórek jądrowych, zawiera DNA i steruje pracą komórki

komórka
komórka

najmniejsza podstawowa jednostka strukturalna i funkcjonalna organizmu

mitochondrium
mitochondrium

struktura komórek jądrowych, odpowiada za dostarczanie energii komórce

sok komórkowy
sok komórkowy

płyn wypełniający wakuolę; składa się głównie z wody, rozpuszczonych w niej soli mineralnych oraz niewielkich ilości związków organicznych

ściana komórkowa
ściana komórkowa

struktura otaczająca komórki roślin, grzybów i organizmów bezjądrowych; zapewnia mechaniczną ochronę komórki

wakuola
wakuola

struktura występująca w komórkach roślin, grzybów i protistów; gromadzi wodę oraz wydaliny i wydzieliny

i8WvCJtRhf_d5e1046

Zadania

1
Pokaż ćwiczenia:
11
Ćwiczenie 1
R1FFEZoc4nk4b1
Uzupełnij nazwy organelli, przeciągając je we właściwe miejsca na schemacie.
Źródło: Monika Zaleska-Szczygieł, licencja: CC BY 3.0.
R2WlpiwzPuU09
Zaznacz organelle występujące w komórce zwierzęcej. Możliwe odpowiedzi: 1. Mitochondria, 2. Aparat Golgiego, 3. Lizosomy, 4. Cytoplazma, 5. Jądro komórkowe, 6. Błona komórkowa, 7. Siateczka śródplazmatyczna, 8. Ściana komórkowa, 9. Chloroplasty, 10. Wakuola
Źródło: Aleksandra Zarzycka, licencja: CC BY 3.0.
1
Ćwiczenie 2
RqCH6z8VJiKXt1
zadanie interaktywne
Źródło: Monika Zaleska-Szczygieł, licencja: CC BY 3.0.
1
Ćwiczenie 3
RHmmNDnSaXdWg1
zadanie interaktywne
Źródło: Monika Zaleska-Szczygieł, licencja: CC BY 3.0.
2
Ćwiczenie 4
R15M5G3txxpcv1
zadanie interaktywne
Źródło: Monika Zaleska-Szczygieł, licencja: CC BY 3.0.
2
Ćwiczenie 5
RsNBagXIPmTAU1
zadanie interaktywne
Źródło: Monika Zaleska-Szczygieł, licencja: CC BY 3.0.
2
Ćwiczenie 6
R1BAAU6NufcAQ1
zadanie interaktywne
Źródło: Monika Zaleska-Szczygieł, licencja: CC BY 3.0.
2
Ćwiczenie 7
R1WDa4yjb966H1
Zaznacz strukturę, która odpowiada za magazynowanie wydalin i wydzielin na terenie komórki.
Źródło: Monika Zaleska-Szczygieł, licencja: CC BY 3.0.
RLw72pMByqhWw
Zaznacz nazwę struktury, która odpowiada za magazynowanie wydalin i wydzielin na terenie komórki. Możliwe odpowiedzi: 1. Wakuola, 2. Jądro komórkowe, 3. Mitochondrium, 4. Chloroplast
Źródło: Aleksandra Zarzycka, licencja: CC BY 3.0.
bg‑azure

Notatnik

RyrqLRfcrzPXo
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.