Kompozycja
Wprowadzenie
Patrząc na dzieło sztuki, zwłaszcza na obraz, odbiorca czasem staje przed trudnym zadaniem odczytania treści. Oprócz osadzonego w konkretnym kontekście tematu, istotną rolę w przekazie pełnią artystyczne środki wyrazu. Jednym z nich jest kompozycja.
rozpoznawać cechy kompozycyjne dzieła sztuki;
określać rodzaje kompozycji;
nazywać elementy składające się na kompozycję w malarstwie, rzeźbie i architekturze;
analizować poszczególne elementy dzieła, wpływające na jego kompozycję;
rozpoznawać dzieła sztuki współczesnej;
przyporządkowywać dzieła sztuki właściwym kierunkom lub stylom.
Kompozycja, czyli...
Kompozycja to rozmieszczenie elementów względem siebie, czy na płaszczyźnie, czy przestrzeni.
Kompozycja pełni nadrzędną rolę w wyrazie i formalnej analizie dzieła, ponieważ obejmuje znacznie szerszy zakres pojęć, niż terminy odnoszące się do elementów formy plastycznej. Kompozycja jest kategorią formy, odnoszącą się do wszystkich dyscyplin sztuki.
Plama, linia, kolor, walor, faktura, oprócz własnych cech, są składnikami kompozycji.

Zapoznaj się z poniższymi definicjami kompozycji. Wskaż wspólne cechy wszystkich tekstów, a następnie na ich podstawie sfomułuj własną definicję.
Kliknij wybraną nazwę definicji, aby dowiedzieć się więcej.
Kompozycja na płaszczyźnie
Format dzieła określa kształt pola obrazowego. Dzieła malarskie, graficzne czy reliefowe zamknięte są w ramach kompozycyjnych, które określa ich kształt. Można mówić np. o kształcie prostokątnym, ułożonym w poziomie lub w pionie, kwadracie, kole (tondo).
Kształt pola obrazowego – prostokąt poziomy

Kształt pola obrazowego – prostokąt pionowy

Kształt pola obrazowego – kwadrat

Kształt pola obrazowego – koło

Kształt pola obrazowego – koło (tondo).
Kompozycja asymetryczna – elementy geometryczne rozłożone nierównomiernie.
Kompozycja statyczna – ograniczona do poziomów i pionów.
Kompozycja otwarta – kształty są wycinkiem całości, nie zostały ograniczone na obrzeżach obrazu.
Kompozycja wielofiguralna – składa się z różnego rozmiaru figur geometrycznych oraz poziomej linii.
Brak centrum kompozycyjnego.
Czarna pozioma linia dzieli obraz na dwie części, ale nie zamyka go z prawej strony.
Kompozycja dynamiczna

Na kompozycję wpływa sposób uporządkowania poszczególnych elementów. Jeśli w dziele przeważają układy diagonalne (ukośne) linii, łuków lub innych elementów, a także są one ułożone w różnych kierunkach i sprawiają wrażenie ruchu, kompozycję określa się jako dynamiczną. W przypadku dynamiki należy określić kierunek ruchu:
odśrodkowy,
dośrodkowy,
wielokierunkowy.
Kompozycja statyczna
W kompozycji statycznej przeważać będą układy pionowe i poziome, sprawiające wrażenie spokoju i równowagi.

Gdy układ elementów w dziele wskazuje na pionowość – kompozycja obrazu jest wertykalna. Natomiast kompozycja horyzontalna to taka kompozycja, w której przeważają elementy w układzie poziomom.
Kompozycja wertykalna

Kompozycja horyzontalna

Kompozycja diagonalna

Kształt pola obrazowego - pionowy prostokąt.
Kompozycja asymetryczna.
Kompozycja dynamiczna – różne kierunki linii, sposób ułożenia postaci, odwrócona głowa.
Kompozycja zamknięta – temat w całości mieści się w dziele.
Kompozycja jednofiguralna.
Centrum kompozycyjne przesunięte w górę (głowa postaci).
Kompozycja diagonalna – dominacja skośnych linii, ciało postaci także ułożone po skosie
Przeciwieństwem kompozycji wielopostaciowej jest jednopostaciowa lub jednofiguralna.
Kompozycja wielofiguralna

Kompozycja jednofiguralna (jednopostaciowa)

Warto zwrócić także uwagę, czy w dziele wyodrębnione jest centrum lub dominanta, w czym się one objawiają. Centrum kompozycyjnie nie zawsze musi się znajdować w środku dzieła – jego położenie także należy wskazać.

Ze względu na rozplanowanie poszczególnych elementów, można mówić o kompozycji jedno lub wieloplanowej.
Kompozycja jednoplanowa

Kompozycja wieloplanowa

Kompozycja może być uporządkowana lub nieuporządkowana (sprawiająca wrażenie chaotycznej) , zwarta, luźna, rozczłonkowana, symetryczna lub asymetryczna, rytmiczna (w której powtarzają się układy lub elementy).
Kompozycja uporządkowana

Kompozycja nieuporządkowana

Kompozycja symetryczna

Kompozycja asymetryczna

Kompozycja rytmiczna

Kształt pola obrazowego - poziomy prostokąt.
Kompozycja rytmiczna – powtórzenie trzech sztalug.
Kompozycja symetryczna – oś symetrii przebiega przez pionowe, środkowe ramię drugiej sztalugi.
Kompozycja wieloelementowa – znajdują się trzy sztalugi
Kompozycja zamknięta – sztalugi mieszczą się w polu obrazowym.
Kompozycja o obniżonej linii horyzontu.
Kompozycja statyczna – oparta na pionach i poziomach przecinających się pod kątem prostym.
Warto zwrócić uwagę na obecność perspektywy i związanego z nią sposobu kształtowania przestrzeni lub tez płaskiej kompozycji dzieła, a także na horyzont – czy jest wyraźny oraz miejsce jego usytuowania (obniżony, podwyższony).
Kompozycja z perspektywą

Kompozycja z podwyższonym horyzontem

Kompozycja z obniżonym horyzontem

Kompozycja rzeźby
Rzeźba jest trójwymiarowym dziełem sztuki, chociaż są prace przeznaczone do oglądania wyłącznie z jednej strony. Możemy mówić o rzeźbie frontalnej lub o odejściu od tej zasady.
Rzeźba frontalna

Istotny jest sposób ukazania postaci – całą, stojącą sylwetkę określa się jako en pieden pied, jeśli przedstawiona jest frontalnie, w stronę widza, mówi się, że jest ustawiona en faceen face. Należy także wziąć pod uwagę pozę figury, która może być stojąca, leżąca, siedząca, klęcząca itp., a także opisać gestykulację.
en pied

en face

Rzeźba może także ukazywać przedmioty, figury geometryczne czy kształty abstrakcyjne. Ze względu na układ poszczególnych elementów można określić kompozycję otwartą (luźną, rozczłonkowaną, ażurową, w której poszczególne elementy są od siebie oddzielone) lub zamkniętą (zwartą), jedno lub wielopostaciową (dla rzeźb figuralnych) lub jedno czy wieloelementową (dla niefiguralnych).
Kompozycja otwarta (luźna, rozczłonkowana)

Kompozycja trójwymiarowa.
Kompozycja dwupostaciowa.
Kompozycja dynamiczna – postacie znajdują się w ruchu.
Kompozycja otwarta - rzeźba związana z otoczeniem, „przerwanie”, przezroczystość, postaci sprawia, że otoczenie staje się elementem rzeźby.
Kompozycja wertykalna – postacie w układzie pionowym.
Kompozycja zamknięta (zwarta)

Rzeźba jednoelementowa/jednofiguralna


Kompozycja trójwymiarowa.
Kompozycja jednoelementowa.
Kompozycja statyczna.
Rzeźba wolnostojąca, niezwiązana z otoczeniem.
Kompozycja zwarta.
Kompozycja wertykalna – dominuje pionowy układ, mimo obecności elementów poziomych.
Rzeźba wieloelementowa

W kompozycji rzeźby określa się także dynamikę lub statykę, diagonalizm, wertykalizm lub horyzontalizm oraz układ piramidalny, figura serpentinatafigura serpentinata.
Kompozycja dynamiczna

Kompozycja statyczna

Figura serpentinata

Kompozycja architektoniczna
Podczas opisu kompozycji architektury należy uwzględnić wzajemne powiązania poszczególnych elementów budowli – relacji przestrzennych, linii, płaszczyzn brył, akcentów plastycznych, elementów podziału elewacji.
O kompozycji zamkniętej powiemy, gdy poszczególne elementy tworzą jasny, przejrzysty, logiczny i skończony układ, a główny element będzie umieszczony w centrum i wszystkie części tworzą harmonijną całość.

O dynamice będą decydować wystające poza główną bryłę elementy budowli, często usytuowane na różnych poziomach, powodujące zaburzenie harmonii i ładu. W opisie kompozycji planu istotne są informacje na temat kształtu geometrycznego, dodatkowych elementów niemieszczących się w jego obrębie (wystających poza główny kształt geometryczny) . W opisie bryły warto rozpoznać jej kształt, formę, usytuowanie. W analizie kompozycji elewacji określa się wszelkie podziały poziome i pionowe, wskazuje rolę detali architektonicznych, mających wpływ na daną cechę. W analizie wnętrza opisujemy artykulację wnętrza, czyli jego rozczłonkowanie, układy okien.

Budynek wpisuje się w krajobraz – położony nad rzeką, niektórym kojarzy się z żaglowcem, gigantyczną rzeźbą współczesną o połyskującej powierzchni tytanu albo z ogromna rybą.
Budowla założona na planie koła.
Kształtem przypomina koronę zwężającą się ku górze.
Konstrukcja oparta jest na 16 betonowych słupach, a przestrzeń pomiędzy nimi została wypełniona oknami.
Kościół ma układ symetryczny, wieloosiowy.
Zwężający się kształt dodaje wrażenia wertykalizmu, podkreślonego przez wystające ponad dach słupy, kierujące się ku niebu.
Wnętrze jest otwartą przestrzenią z miejscami dla wiernych i ołtarzem, jest przestronne, pozbawione zbędnych dekoracji.
We wnętrzu widoczne są zewnętrzne podziały konstrukcyjne.
Okna dekorowane są współczesnymi witrażami.
Wnętrze dekorują zawieszone na linach rzeźby.
Aplikacja on‑line
Aplikacja pozwala na wykonywanie ćwiczeń dotyczących kompozycji. Umożliwia stworzenie pracy z wykorzystaniem różnych rodzajów narzędzi np. ołówkiem, pędzlem, mazakiem z możliwością zastosowania efektów np. rozmycia rozmazania.
Alternatywa aplikacji on‑line
Poniżej przedstawiono alternatywę aplikacji.
Artysta plastyk
Artysta plastyk zajmuje się tworzeniem dzieł sztuki wizualnej, takich jak malarstwo, rzeźba, rysunek czy grafika. Wiedza na temat kompozycji plastycznej jest kluczowa dla stworzenia harmonijnego obrazu lub rzeźby, gdzie układ kształtów, kolorów i linii odgrywa kluczową rolę w planowaniu dzieła. Kompozycja jest podstawowym elementem budowy każdego dzieła sztuki, a rozplanowanie poszczególnych elementów wpływa na jego odbiór, ekspresję.

Projektant graficzny
Projektanci graficzni tworzą różnego rodzaju projekty graficzne, takie jak plakaty, ulotki, strony internetowe, logo danej firmy. Wiedza na temat kompozycji plastycznej pozwala im na świadome użycie kolorów, typografii i układów, aby przyciągnąć uwagę odbiorcy i skutecznie przekazać przekaz reklamowy lub informacyjny.

Architekt
Architekci projektują i planują budynki i tworzą plany zagospodarowania przestrzeni. Układy projektowanych budynków, mostów czy dróg wymagają wiedzy na temat kompozycji plastycznej ze względu nie tylko na konstrukcję, dobór odpowiednich proporcji i kształtów budynków, ale także na estetykę projektu, który powinien tworzyć harmonijną i estetyczną całość.

Projektant wnętrz
Projektanci wnętrz zajmują się projektowaniem i aranżacją przestrzeni wewnątrz budynków. Wiedza na temat kompozycji plastycznej pomaga w urządzeniu wnętrza - doborze mebli, dekoracji, organizacji wszystkich innych elementów wnętrza. Dobrze zaprojektowane wnętrze jest bowiem funkcjonalne i przyjazne dla zdrowia i samopoczucia.

Fotograf
Fotograf wykonuje swoją pracę, wykorzystując aparat fotograficzny. Kompozycja pełni główną rolę w kadrowaniu zdjęć, dobieraniu perspektyw, ustawieniu obiektów i kolorów, umożliwiających uzyskanie ciekawych w odbiorze i właściwych ze względu na sztukę fotografowania prac - pozwalają fotografom wyrazić swoje artystyczne wizje i przekazywać określone emocje, historie czy przekazy dotyczące fotografowanego tematu.

Projektant mody
Projektant mody to osoba odpowiedzialna za tworzenie i projektowanie ubrań oraz akcesoriów, które znajdą się w kolekcjach różnych marek, domów mody lub będą przedstawiane podczas pokazów mody. Jest to zawód wymagający kreatywności, wyczucia estetyki, umiejętności rysunkowych i znajomości zasad kompozycji. Projektowanie wzorów wymaga dbałości o równowagę, harmonię kompozycyjną dobieranych kolorów, staranności w dopasowaniu fasonów, w których ważne są układy linii, przeszyć, załamań, fałd itp. Kompozycja ważna jest także w doborze poszczególnych elementów garderoby.

Reżyser filmowy
Reżyserzy filmowi odpowiadają za proces twórczy filmu, a więc także za jego kompozycję wizualną. Wiedza na temat kompozycji pozwala na ustawianie ujęć, ułatwia dobór odpowiednich kadrów, komponowanie scen i dobór elementów wizualnych. Do zadań reżysera należy także tworzenie storyboardów, w których realizuje on swoją wizję opartą na kompozycji kadru lub zlecenie ich innej osobie, a następnie czuwanie nad ich realizacją przy produkcji filmowej, wprowadzeniem zmian ujęć.

Web designer
Web designer projektuje interfejsy stron internetowych. Wiedza na temat kompozycji i jej wpływu na odbiór wizualny pomaga właściwie dobrać wszystkie elementy graficzne i rozmieścić je w taki sposób, by zaprojektowana strona była komunikatywna. Głównie od kompozycji strony i jej interfejsu graficznego zależy komunikatywność.

Scenograf
Scenograf zajmuje się projektowaniem i tworzeniem scenografii dla spektakli teatralnych, filmów, opery, produkcji telewizyjnych, ale także spotów reklamowych. Jego zadaniem jest stworzenie odpowiedniego wizualnego środowiska, które wspiera i wzbogaca fabułę i przekaz artystyczny dzieła, dlatego kompozycja jest szczególnie istotna w jego pracy. Scenograf musi umiejętnie zadbać o ułożenie poszczególnych elementów scenografii w przestrzeni scenicznej lub wykorzystywanej w filmie. Kompozycja nie dotyczy wyłącznie rozłożenia elementów, ale także ich doboru kolorystycznego, ułożenia tekstur i zachowania odpowiednich proporcji. Wiedza o kompozycji pomaga mu stworzyć odpowiednią atmosferę, zachować wizualną harmonię i dostosować wystrój do warunków, w jakich istnieje scenografia.

Architekt krajobrazu
Architekt krajobrazu projektuje i planuje przestrzeń - parki, ogrody, place, tereny rekreacyjne, a także tereny wokół budynków czy kompleksów mieszkalnych. Jego celem jest tworzenie funkcjonalnych, estetycznych i zrównoważonych miejsc, które łączą naturę i architekturę. Znajomość zasad kompozycji pomaga tworzyć je w sposób atrakcyjny i funkcjonalny. Architekt musi tak planować rozmieszczenie roślinności, elementów małej architektury (np. ławek, fontann, ścieżek czy skwerów, aby stworzyć spójną i estetyczną całość. Zrozumienie zasad kompozycji pomaga mu zarówno w tworzeniu przestrzeni o odpowiednim układzie i proporcjach, jak i miejsc funkcjonalnych i ekologicznych.

Na podstawie wiedzy zdobytej z mediów znajdujących się w aplikacji, krótko scharakteryzuj pojęcie kompozycji otwartej. Podaj przynajmniej jedno przykładowe dzieło, w którym można znaleźć tego typu kompozycję. Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
Na podstawie wiedzy zdobytej z materiałów znajdujących się w aplikacji, wymień elementy, które cechują kompozycję dynamiczną. Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
Na podstawie wiedzy zdobytej z treści aplikacji, wytłumacz, dlaczego wiedza na temat kompozycji jest ważna w pracy projektanta wnętrz? Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
Zapoznaj się z animacją znajdującą się w aplikacji, a następnie przy pomocy aplikacji stwórz pracę o kompozycji otwartej.
Zapoznaj się z animacją znajdującą się w aplikacji, a następnie przy pomocy aplikacji stwórz pracę o kompozycji asymetrycznej i z akcentem.
Na podstawie wiedzy zdobytej z mediów znajdujących się w aplikacji, krótko scharakteryzuj pojęcie kompozycji otwartej. Podaj przynajmniej jedno przykładowe dzieło, w którym można znaleźć tego typu kompozycję. Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
Na podstawie wiedzy zdobytej z materiałów znajdujących się w aplikacji, wymień elementy, które cechują kompozycję dynamiczną. Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
Na podstawie wiedzy zdobytej z treści aplikacji, wytłumacz, dlaczego wiedza na temat kompozycji jest ważna w pracy projektanta wnętrz? Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
Ćwiczenia
A. jednofiguralna – wielofiguralna
B. zwarta – rozczłonkowana
C. statyczna – dynamiczna
D. wolnostojąca – związana z otoczeniem 1. Fotografia przedstawia rzeźbę ustawioną na dwóch niewielkich podwyższeniach, na tle drewnianej podłogi oraz białej ściany z czarnym pasem u dołu. Na podwyższeniach umieszczono dwa koła, połączone ze sobą podłużnym fragmentem. Na nim umieszczono płaski, prostokątny fragment, na którym obecna jest postać o bardzo długiej sylwetce. Nieproporcjonalnie długie nogi zdają się zlewać w jedną kończynę, bardzo szczupłą, o dużej stopie. Następnie figura rozszerza się w okolicy bioder. Talia postaci jest bardzo wąska, a ręce długie oraz chude, zgięte w łokciach. Rzeźba została wykonana z materiału przypominającego glinę. 2. Fotografia przedstawia rzeźbę wykonaną z materiału przypominającego glinę, uchwyconą na białym tle. Widoczna jest prostokątna podstawa oraz umieszczona na niej figura o nieproporcjonalnie długich i szczupłych nogach oraz rękach, a także dużych stopach. Nogi postaci są w rozkroku, jak gdyby się poruszała. Jej ręce są opuszczone wzdłuż ciała, którego tors jest lekko pochylony do przodu. Plecy są proste, a twarz skierowana do przodu.
Dokonaj analizy kompozycji instalacji rzeźbiarskiej Magdaleny Abakanowicz pod tytułem „Plecy”.
Dokonaj analizy kompozycji poniższej instalacji rzeźbiarskiej Magdaleny Abakanowicz.

Opisz budowlę Muzeum Vitra, określając kompozycje planu i bryły.
Opisz poniższą budowlę, określając kompozycje planu i bryły.
Słownik pojęć
[czyt. ã fas] z przodu, twarzą do patrzącego.
[czyt. ã pje], w całej postaci, w pozycji stojącej, o przedstawieniu postaci w sztukach plastycznych.
frontowa ściana lub elewacja budynku.
kompozycja figuralna, ujmująca kulminacyjny moment ruchu i akcji, charakteryzująca się takim ułożeniem ciał postaci, że tworzą one rodzaj spirali.
zasada kompozycyjna w malarstwie i rzeźbie, stosowana m.in. w sztuce starożytnej i wczesnochrześcijańskiej, polegająca na umieszczeniu na jednym poziomie głów wszystkich przedstawionych postaci.
Słownik pojęć został opracowany na podstawie:
Kubalska‑Sulkiewicz K., Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 2002.
Notatki ucznia
Galeria
Bibliografia
Bandtke K., Czajka S., Problemy metodyczne wychowania plastycznego, Warszawa 1973.
Hohensee‑Ciszewska H., Podstawy wiedzy o sztukach plastycznych, Warszawa 1982.
Tietz J., Historia architektury XX wieku, Kolonia 2001.
Kubalska‑Sulkiewicz K., Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 2002, s. 192‑193.








