Konflikt izraelsko‑arabski na Bliskim Wschodzie

Sytuacja w Palestynie przed powstaniem państwa Izrael

Początek konfliktu izraelsko‑arabskiego wiąże się z opublikowaniem w 1917 roku, kiedy na Bliskim Wschodzie ważyły się losy imperium osmańskiego, tzw. deklaracji Balfoura [czyt.: belfora]. W dokumencie tym minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii składał obietnice utworzenia na terenie Palestyny „żydowskiej siedziby narodowej”. W ślad za tą deklaracją zwiększeniu uległa żydowska migracja na obszar Palestyny, która po I wojnie światowej została przekazana jako mandatmandatmandat Ligi Narodów Brytyjczykom. Wykup ziemi przez nowych osadników oraz tworzenie samowystarczalnych moszawmoszawmoszaw z siecią spółdzielni rolnych typu moszawy lub kibucówkibuckibuców doprowadziły w krótkim czasie do wybuchu fali pogromów żydowskich. Aby im zapobiec, osadnicy zaczęli tworzyć paramilitarne oddziały obronne, które będą wchodziły w skład wojskowej organizacji o nazwie Hagana. Jej odwetowe wobec arabskich ataków akcje doprowadzą do wzburzenia Palestyńczyków, którzy w celu utrzymania swojej pozycji społecznej wymusili na władzach brytyjskich publikowanie co dziesięć lat tzw. „białej księgi” ustalającej roczną wielkość żydowskiej emigracji do Palestyny. Dodatkowo przeciążony obsługą przybyszów port w Jafie wprowadził ograniczenia wwozowe dla przyjeżdżających.

W związku z tym Żydzi, aby móc swobodnie transportować posiadany majątek do docelowych osad w Palestynie, wybudowali port w Tel Awiwie i przez to miejsce prowadzili akcję osadniczą. Spór pomiędzy obiema nacjami przybrał punkt kulminacyjny w 1936 roku, kiedy wybuchł powszechny strajk Arabów w mandacie Palestyny. Domagali się oni od władz brytyjskich zezwolenia na utworzenie własnego arabskiego rządu i całkowitego zakazania żydowskiego osadnictwa. Stłumiony przez Brytyjczyków bunt pozbawił palestyńską społeczność przywództwa narodowego, gdyż zarówno wielki mufti Jerozolimy, jak i powiązane z nim osoby uciekły przed represjami za granicę. Ponadto strajk arabski rozbił spójność narodową i zniszczył jej zdolności wojskowe, co odbije się na losie Palestyńczyków w przyszłości. Dla Żydów arabskie wystąpienie było natomiast sygnałem do rozbudowy paramilitarnych bojówek w wyspecjalizowane oddziały wojskowe. Będą one szkolone m.in. przez polską armię i odegrają ogromną rolę w walkach Żydów o niepodległość. Tymczasem rząd brytyjski celem uspokojenia nastrojów społecznych zdecydował w 1939 roku o zakazie wjazdów Żydów do Palestyny. Okazało się to niezwykle tragiczne w skutkach dla ofiar HolokaustuHolokaustHolokaustu, gdyż pozbawiło ich możliwości ucieczki z krajów okupowanych przez Niemców do Palestyny. Ponadto złapanych nielegalnych imigrantów osadzano w obozach interwencyjnych w koloniach, co wpływało negatywnie na stosunek żydowskich osadników w Palestynie do Brytyjczyków.

Wywodzące się z Hagany wojskowe organizacje Irgun i Lechi zaczęły podejmować akcje  terrorystyczne celem wymuszenia na władzach Palestyny zmiany stanowiska odnośnie żydowskiej emigracji. Nie potrafiąc doprowadzić do pogodzenia stanowisk Arabów i Żydów w Palestynie, Wielka Brytania przekazała po II wojnie światowej sprawę rozwiązania tego problemu Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ). Przed jej rezolucją obszar Palestyny zamieszkiwało blisko milion Arabów i 600 tysięcy Żydów, których populacja w ciągu ćwierćwiecza wzrosła z 11% do 33% i miała tendencję rosnącą z uwagi na powojenny napływ Żydów ocalałych z Holokaustu. Ponadto osadnictwo żydowskie zmieniało nie tylko strukturę etniczną Palestyny, ale także ekonomiczną. Żydzi dominowali w wytwórczości przemysłowej, przejmowali sektor bankowy, co nie było bez znaczenia w sytuacji powojennych niedoborów. Tymczasem perspektywa wygaśnięcia na Bliskim Wschodzie mandatów Ligii Narodów pozwoliła na uruchomienie procesu powstawania niezależnych państw arabskich. Celem koordynacji wspólnych spraw Arabia Saudyjska, Egipt, Irak, Jemen, Liban, Syria i Transjordania powołały w 1945 roku Ligę Państw Arabskich. W łonie tej organizacji nie było jednak jednolitej wizji przyszłości Palestyny. Rządzący Transjordanią Haszymici, którzy uznawali się za potomków Mahometa i tym samym za przywódców świata muzułmańskiego, dążyli do stworzenia Wielkiej Syrii, obejmującej Transjordanię, Palestynę, Syrię, Liban i Irak. Libańczycy i Egipcjanie chcieli przerzucić w dolinę Jordanu francuskie i brytyjskie wojska. Natomiast Saudyjczyków nęciła perspektywa budowy naftowego rurociągu do Europy przez rolnicze tereny Palestyny.

W atmosferze wyczekiwania co do przyszłości została przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ rezolucja nr 181 w sprawie podziału Brytyjskiego Mandatu Palestyny na dwa państwa: żydowskie i arabskie. Oba kraje miały składać się z trzech głównych części, które miały być połączone eksterytorialnymi skrzyżowaniami. Państwo żydowskie miało zajmować 56% terytorium Palestyny i obejmować równinę przybrzeżną od Hajfy do Rechowot, wschodnią część Galilei z Jeziorem Tyberiadzkim oraz pustynię Negew z dostępem do Morza Czerwonego. W obrębie państwa żydowskiego miały znaleźć się arabskie enklawy Jafy i Beer Szewy. Państwo arabskie o terytorium obejmującym 42% Palestyny miało natomiast rozciągać się na zachodnią część Galilei z Akką, Samarię i Judeę oraz równinę przybrzeżną na południe od Rechowot ze Strefą Gazy i częścią pustyni wzdłuż granicy z Egiptem. W jej granicach miał mieszkać 1% osadników żydowskich. 2% Palestyny stanowiła strefa międzynarodowa wokół Jerozolimy pod zarządem ONZ.

R1SZsCFH7HRSo

Zdjęcie przedstawia zawalone narożne piętra budynku, na którego szczycie powiewa brytyjska flaga. Przed gruzowiskiem jest grupa ludzi. Obok nich przy ciężarówkach stoją dwa stanowiska dźwigowe do usuwania elementów niebezpiecznych. Przed budynkiem są zasadzone cyprysy.

079 Źródło: Raport UNSCOP z 1947 roku.

Wojny izraelsko - arabskie

Zapis rezolucji ONZ wywołał wściekłość państw arabskich regionu, które wspólną decyzją podjęły się zlikwidować osiedla żydowskie na obszarze Palestyny. Powołały Arabską Armię Wyzwoleńczą, złożoną głownie z Palestyńczyków i ochotników z Bliskiego Wschodu, która miała za zadanie obsadzać w Judei i Galilei punkty strategiczne, w tym szlaki handlowe i trasy komunikacyjne, celem zahamowania napływu Żydów i likwidować ich miejscowe bojówki. Natomiast główny atak wojsk muzułmańskich, wysłanych przez pięć bliskowschodnich krajów, nastąpił dopiero w 1948 roku po ogłoszeniu przez Dawida Ben GurionaDawid Ben - Gurion (1886 -1973)Dawida Ben Guriona powstania Izraela, co ujęto w arabskich dokumentach jako „Nakbę”, czyli katastrofę.

W krwawych zmaganiach, które rozpętały się na obszarze nowego państwa, zginęło ponad 6 tysięcy Izraelczyków, a 15 tysięcy zostało rannych. Był to też jeden z nielicznych wyjątków w historii izraelsko‑arabskich wojen, gdy w chwili wybuchu konfliktu przeciwnicy Izraela nie mieli przytłaczającej przewagi liczebnej: około 47 tysięcy Arabów walczyło z około 40 tysiącami żołnierzy izraelskich. Żydzi bronili się na niemal całej długości granicy: przeciwko Libanowi i Syrii na północy, przeciwko Irakowi i Jordanii na wschodzie oraz przeciwko Egiptowi wspieranemu posiłkami saudyjskimi na południu. Do tego dochodziły walki wewnętrzne z Palestyńczykami. Początkowo górą byli Arabowie, gdy m.in. Legion Jordański zdobył Dzielnicę Żydowską w starej Jerozolimie. Dopiero po dziewięciu miesiącach walk inicjatywa przeszła ostatecznie w ręce Izraela. W przerywanych kilkakrotnie zawieszeniem broni walkach Izraelczycy systematycznie poszerzali kontrolowany przez siebie obszar. Zepchnięte do defensywy kraje arabskie, jeden po drugim, podpisywały zawieszenie broni: najpierw zrobił to Egipt, potem Liban i Jordania, w końcu jako ostatnia Syria. Tylko Irak, choć wycofał swoje wojska, formalnie nie przerwał działań bojowych przeciwko Izraelowi.

Ważne! Poniżej znajduje się mapa interaktywna, obrazująca przebieg konfliktów izraelsko‑arabskich. Przełączaj elementy, aby poznać szczegóły.

Zawarte porozumienia o zawieszeniu broni wyznaczyły przebieg nowej granicy Izraela. Obejmowała ona około 78% terytorium Palestyny. Upadła w ten sposób idea podziału Palestyny na dwa państwa: żydowskie i arabskie. Poza kontrolą izraelską znalazły się jedynie Zachodni Brzeg ze Wschodnią Jerozolimą i Starym Miastem (pod kontrolą Jordanii) oraz Strefa Gazy (pod kontrolą Egiptu). Państwo żydowskie objęło więc 21% więcej terytorium Palestyny, niż to zakładała rezolucja ONZ. Państwo arabskie w ogóle nie powstało, ponieważ ani Egipt, ani Jordania nie były zainteresowane tworzeniem państwa palestyńskiego na zajętych przez siebie terenach. Inną ważną konsekwencją wojny był koniec wojskowej obecności Brytyjczyków na Bliskim Wschodzie. Izrael stopniowo zaczął zajmować pozycję regionalnego mocarstwa militarnego. Społeczeństwa arabskie były wstrząśnięte poniesioną porażką, co zaowocowało wzrostem nacjonalizmu.

Wojna spowodowała też zmiany demograficzne w Palestynie. Wywołała masową ucieczkę ludności arabskiej z terytorium Palestyny do sąsiednich krajów, które liczące około 700 tysięcy rzesze uchodźców osadzały w obozach blisko granicy, równocześnie odmawiając im obywatelstwa i humanitarnego wsparcia. Z drugiej strony podczas wojny i w ciągu trzech kolejnych lat w Izraelu osiedliło się ponad 700 tysięcy Żydów, które rekompensowały ubytki demograficzne, czyniąc równocześnie bardziej jednolitym narodowościowo nowo powstałe państwo.

RN1kgvGRHV97U

Ilustracja przedstawia widok stanowiska artyleryjskiego Legionu Arabskiego z 25‑funtowym działkiem polowym nakierowanym na zabudowania Jerozolimy. W tyle widoczne oddziały arabskiej piechoty podchodzące do zabudowań Jerozolimy. W dali są budynki Jerozolimy na niewielkim wzniesieniu.

Po zakończeniu kampanii lat 1948‑49 Strefa Gazy, która znalazła się w rękach Egiptu, szybko stała się bazą wypadową do rajdów arabskich terrorystów w głąb Izraela. Awanturnicze inicjatywy mieszkańców regionu zaczął wspierać finansowo rząd egipski po dojściu do władzy prezydenta Gamala Nasera. Na zaczepki Izrael zaczął odpowiadać akcjami odwetowymi. Napięcie wywołane pogranicznymi utarczkami wzrosło zdecydowanie, gdy w 1956 roku Egipt zablokował Zatokę Akaba i zamknął Kanał Sueski, odcinając w tym regionie praktycznie możliwości prowadzenia handlu morskiego przez Izrael. Kiedy Naser znacjonalizował Kanał Sueski kosztem Francji i Wielkiej Brytanii, kraje te weszły w tajne porozumienie z Izraelem dla odbicia kanału siłą. W ramach tajnego paktu Francja zgodziła się wspomóc Izrael w rozwoju programu atomowego. W zamian żydowskie jednostki specjalne, wykonując założenia „operacji Kadesz” , miały wylądować blisko Kanału Sueskiego celem wywołania pretekstu do interwencji francusko‑brytyjskich wojsk w tym rejonie. Równocześnie armia izraelska wkroczyła do Strefy Gazy i na Synaj, całkowicie paraliżując ruchy militarne Egiptu. Niemniej zwycięstwo nie było całkowite. Pod międzynarodowym naciskiem Stanów Zjednoczonych i Związku Sowieckiego, zaniepokojonych wzrostem aktywności regionalnej Wielkiej Brytanii, Francji i Izraela, w 1957 roku alianci wycofali się z zajętych obszarów, a ich miejsce zajęły międzynarodowe siły UNEFUNEFUNEF. Izrael natomiast uzyskał dla siebie możliwość żeglugi ku Morzu Czerwonemu przez Cieśninę Tirańską, blokowaną dotychczas przez Egipt.

Rw8U69oKjfFse

Fotografia przedstawia stan zniszczeń egipskiego sprzętu pancernego i transportowego na Półwyspie Synaj. Na pierwszym planie jest niesprawny czołg T- 34‑85 produkcji sowieckiej. W tyle widoczne są spalone i uszkodzone ciężarówki i łaziki wojskowe. Cały sprzęt grzęźnie w piasku pustyni blisko drogi z ustawionymi słupami elektrycznymi.

Zbierający cięgi od Izraela Arabowie na okazję do rewanżu czekali ponad dekadę. Pretekstem do rozpalenia na nowo konfliktu było uruchomienie przez Izrael w 1964 roku przepompowni wody z Jeziora Tyberiadzkiego na pustynię Negew z wykorzystaniem systemu kanałów, tuneli i rurociągów. Syria, którą rozpoczął wspierać politycznie i militarnie Związek Sowiecki, uznała działania Izraela za naruszenie integralności własnego terytorium i wezwała inne kraje arabskie do wypowiedzenia wojny Izraelowi. Równocześnie wespół z Jordanią i Libanem zainicjowała prace budowlane, mające na celu odwrócenie biegu niektórych dopływów rzeki Jordan, które znajdowały się na ich obszarze, tak, aby uniemożliwić przepływ wody do Izraela. W tak zwaną „bitwę o wodę” włączył się z kolei Egipt, dotychczas pozostający w sporze z Jordanią, który podpisał z Syrią porozumienie o wojskowej współpracy na wypadek wojny.

W konsekwencji tych decyzji Izrael przystąpił do działań odwetowych, wkraczając w 1966 roku do Jordanii i niszcząc wioski arabskie w pobliżu Hebronu. Zwiększyło to jeszcze bardziej napięcie w regionie, gdyż na pomoc Jordanii przyszła Syria, wysyłając na teren Izraela oddziały podkładające miny na drogach i paraliżujące tym samym ruch wojsk żydowskich. Ostatecznie w 1967 roku izraelskie samoloty zbombardowały Wzgórza Golan. Doszło wówczas do walki powietrznej, podczas której zostało zestrzelonych sześć sowieckich myśliwców. W akcie zemsty za utratę maszyn władze w Moskwie przekazały Egiptowi fałszywą informację o koncentracji wojsk izraelskich w celu ataku przy granicy z Syrią. Związany sojuszem wojskowym z tym krajem Egipt natychmiast zarządził mobilizację armii i rozpoczął przerzucanie wojsk na półwysep Synaj, z którego wycofały się w tym czasie siły międzynarodowe. Równocześnie zamknął Izraelowi dostęp do Morza Czerwonego. Działania Egiptu poparła Jordania, której władca przekazał własną armię do dyspozycji wojsk swojego sąsiada. Gdy przygotowania do wojny były na ukończeniu, izraelskie myśliwce, dostarczone wcześniej przez Francję, niepodziewanie uderzyły na egipskie lotniska poprzez wykorzystanie autostrad przez pustynię Negew i na odcinku drogowym Jafa‑Gaza do startu samolotów. Plan tej operacji nosił kryptonim „Moked (Skupienie)”. Zanim zdołały się poderwać myśliwce syryjskie i jordańskie również zostały zdziesiątkowane bombami w ciągu kilku godzin. Izrael w sześć dni zajął Synaj, Strefę Gazy, Zachodni Brzeg Jordanu i Wzgórza Golan. Konflikt ten nazywamy wojną sześciodniową.

Kulminacyjnym momentem tej potężnej ofensywy było zajęcie starej Jerozolimy ze Ścianą Płaczu. Zaskakująca wszystkich wojskowych analityków spektakularna porażka egipsko‑syryjsko‑jordańskiej armii tylko wzmogła wrogość świata arabskiego. Zamiast negocjacji pokojowych na sesji Ligi Państw Arabskich w Sudanie 13 muzułmańskich krajów podpisało deklarację „Trzy NIE z Chartumu”, która określała, że w stosunkach z Izraelem nie będzie żadnych negocjacji, nie będzie traktatu pokojowego i nikt w świecie arabskim nie uzna istnienia tego państwa. Izolując Izrael politycznie i gospodarczo, postanowiono prowadzić jednoczesną wojnę ze wszystkich kierunków. Ciągły i niespodziewany ostrzał artyleryjski ze strony każdego sąsiada miał zmęczyć i osłabić Izrael. Ważną rolę w tym procesie nękania państwa żydowskiego miała odegrać powstała w 1964 roku Organizacja Wyzwolenia Palestyny (OWP), złożona z nieprzejednanych wrogów kompromisu z Izraelem. Organizacja, która posiadała swoje obozy szkoleniowe w Libanie i Jordanii, bardzo się zradykalizowała, gdy na jej czele w 1969 roku stanął Jasir Arafat. Był on zwolennikiem akcji terrorystycznych wymierzonych w Izraelczyków poza granicami Palestyny. Członkowie powiązanej z OWP organizacji „Czarny Wrzesień” dokonali masakry izraelskich sportowców podczas olimpiady w Monachium w 1972 roku, za co w odwecie izraelskie siły specjalne wymordowały wszystkich znanych sobie terrorystów palestyńskich poza Arafatem. Postawiły mu ultimatum, że jeśli nie zrezygnuje z akcji terrorystycznych żadnych rozmów o poprawie życia Palestyńczyków na terenie Izraela nie będzie mowy.

Skutkiem działań OWP było też zwiększenie policyjnego nadzoru Izraela nad Wschodnią Jerozolimą, zamieszkałą przez Arabów. Wzrosła ochrona miejsc świętych, przy jednoczesnej zwiększonej kontroli napływających do Izraela rzesz pielgrzymów. Państwo żydowskie z obawy przed atakami sił zewnętrznych oraz palestyńskim terroryzmem stawało się coraz bardziej twierdzą.

RqAA7Fs0UEHqP

Fotografia przedstawia na pierwszym planie moment użycia przez Izraelczyków granatników przeciwpancernych produkcji belgijskiej. Znajdują się one na dwóch wojskowych łazikach. Jeden z pojazdów znajduje się na pierwszym planie w centrum. Jego obsługą zajmuje się trzech żołnierzy w mundurach i hełmach. Drugi pojazd znajduje się po prawej stronie zdjęcia, który obsługiwany jest przez dwóch żołnierzy. W tyle widoczne pole walki zasnute dymem po ostrzale artyleryjskim. W dali płoną zabudowania.

Po klęsce w wojnie sześciodniowej Egipt i Syria dążyły do rewanżu i odzyskania straconych terytoriów. Przy wsparciu militarnym strony sowieckiej przygotowywali operację nastawioną na zaskoczenie przeciwnika. Dokonali tego w 1973 roku w dzień obchodów najważniejszego żydowskiego święta Jom KippurJom KippurJom Kippur gdy pustoszeją koszary, bo wielu żołnierzy udaje się w powrót do rodzinnych stron. Wtedy właśnie Egipt uderzył na wschodni brzeg Kanału Sueskiego, a Syryjczycy odbili Wzgórza Golan i dotarli do Jeziora Galilejskiego. Zaskoczeni początkowo Izraelczycy szybko przeszli do kontrataku i w ciągu kilku dni znaleźli się zaledwie 100 km od Kairu. Żydowska armia odnosiła również sukcesy na froncie syryjskim. Bombardowany z powietrza Damaszek znalazł się po raz pierwszy w dziejach wzajemnych konfliktów w zasięgu ognia izraelskiej artylerii. Po stronie żydowskiej ponoszono jednak dużo strat, zwłaszcza w czołgach i samolotach, które Arabowie strącali przysłanymi przez Sowietów nowoczesnymi pociskami przeciwlotniczymi.

W końcu zgodzono się na zawieszenie broni, co państwa arabskie uznały za sukces, a Izrael za porażkę. W kraju rozpętała się histeria, że państwo żydowskie dało się zaskoczyć i nie jest przygotowane na nagły atak. Stanowiska stracili najważniejsi dowódcy wojskowi. Wymieniono również szefa wywiadu. Wielkim zwycięzcą okazała się natomiast izraelska marynarka wojenna, która nie straciła żadnej jednostki, sama zatapiając 34 okręty syryjskie. Stało się to możliwe dzięki zastosowaniu po raz pierwszy w dziejach bitew morskich rakiet typu morze‑morze. Wojna Jom Kippur miała poważne konsekwencje polityczne. Przekonała Egipt do rozpoczęcia negocjacji pokojowych z Izraelem i nawiązania z nim stosunków dyplomatycznych wbrew stanowisku większości krajów arabskich. Na mocy porozumienia w Camp David [czyt.: kejm deiwid] w 1978 roku Egipt uznał istnienie państwa Izrael i odzyskał półwysep Synaj. Wcześniej pod naciskiem międzynarodowym odblokował w 1975 roku żeglugę przez Kanał Sueski.

Tymczasem Arabia Saudyjska i inne eksportujące ropę naftową kraje regionu wprowadziły embargo naftowe na kraje handlujące z Izraelem, wywołując tym samym kryzys paliwowy w świecie. Nie rozwiązany pozostał problem palestyński z uwagi na odrzucenie przez Izrael możliwości negocjacji z Organizacją Wyzwolenia Palestyny, za czym optował Egipt. Żydzi zgodzili się opuścić Wzgórza Golan i poddać je pod kontrolę UNEF, nie wycofali się natomiast ani ze Strefy Gazy, ani z Zachodniego Brzegu Jordanu.

R8kfHGuR9eARW

Fotografia przedstawia moment przerzutu samochodów ciężarowych przez zbudowany na łodziach most na Kanale Sueskim. Na pierwszym planie w centrum widoczny jest kierujący przeprawą dowódca wojsk inżynieryjnych. Z tyłu za nim widoczny jest ciąg trzech wojskowych ciężarówek, przy których stoją żołnierze. W łodziach ulokowane są stanowiska karabinów maszynowych. Na dalszym planie widoczny jest brzeg zachodni kanału z niewielkimi zabudowaniami.

Podsumowanie

Po II wojnie światowej palącą kwestią stało się rozwiązanie problemu osadnictwa żydowskiego na Bliskim Wschodzie.

Brak akceptacji krajów muzułmańskich regionu dla powstania państwa Izrael stał u podłoża wzajemnych konfliktów.

Konsekwencją wojen izraelsko‑arabskich, które toczyły się głównie na Półwyspie Synaj, było powstanie enklaw palestyńskich na obszarze Izraela. 

Będą one generować ustawiczne napięcia wynikające z ich niestabilnego bytu politycznego i społecznego.

Słownik pojęć

Bibliografia

• Odziemkowski J., (2011), Konflikty międzynarodowe po 1945 roku, Warszawa: Bellona.

• Schulze K. E., (2010), Konflikt arabsko‑izraelski, Warszawa: PWN.

• Shindler C., (2011), Historia współczesnego Izraela, Warszawa: Książka i Wiedza.