Ewa Chojecka Jana Matejki "Rejtan" - powrót czy pożegnanie?

Malując w 1866 r. swe dzieło, 28‑letni wówczas artysta zatytułował je „Rejtan. Upadek Polski”. Obraz nosił także tytuł „Sejm w Warszawie 1773 roku”. […]
W […] 1867 roku obraz wystawiony zostaje w Paryżu […]. Najpewniej […] większość paryskiej publiczności nie bardzo wiedziała, o jakie zawiłości dziejów w tym dramatycznie patetycznymj0000008RMB6v21_000tp001patetycznym dziele chodzi. Wszak historia polska na Zachodzie była i pozostaje […] nieznana. Któżby śledził ową historię, na którą składały się w latach 70. XVIII wieku: konfederacja barska, detronizacja króla, jego porwanie w listopadzie 1771 roku, wreszcie rozbiór, nazwany potem pierwszym, dokonany przez Rosję, Prusy i Austrię w 1772 roku. Zwołany sejm pod formą konfederacji (uniemożliwiającej użycie liberum veto) w następnym 1773 roku miał za zadanie ów stan rzeczy uprawomocnić i potwierdzić. Drobne wydarzenie protestu, złożonego 21 kwietnia tegoż roku przez grupę posłów z Tadeuszem Rejtanem na czele, nie zmieniło biegu wypadków.
Sejm obrady zakończył dwa lata później, a Rejtan ginie samobójczo w 1780 roku. Tyle faktów. Przejdźmy do obrazu Matejki.
Układ kompozycyjny dzieła zawiera czytelne elementy tzw. złotego podziału: dwóch nierównej wielkości części podług zasady, że całość tak się ma do części większej, jak większa do mniejszej. W takim odczytaniu kompozycji na punkcie granicznym obu części usytuowana jest kluczowa ideowo postać sceny: marszałek sejmowy Adam […] Poniński. Obie części obrazu kontrastują ze sobą zagęszczeniem tłumu stłoczonych postaci z lewej – siedzących, stojących, zawsze znieruchomiałych i biernych, milczących lub szepczących, z pustą przestrzenią po prawej z leżącym na ziemi, zagradzającym drogę Rejtanem, za którym przez uchylone drzwi dostrzegamy rosyjskich żołnierzy.

R1BYOvhEj8QGU11

Tadeusz Rejtan, poseł z ziemi nowogrodzkiej, fragment obrazu  Tadeusz Rejtan, poseł z ziemi nowogrodzkiej, fragment obrazu 

Tłum nie nawiązuje z Rejtanem żadnego kontaktu, natomiast zachowana zostaje wzrokowa więź bohatera sceny z marszałkiem Ponińskim, który gwałtownym gestem wyciągniętego lewego (chyba też nie bez znaczenia) ramienia wskazuje na oddział zbrojnych, jako na argument ostateczny. Po jego lewej Branicki zasłaniający twarz, po prawej natomiast wytworna postać Szczęsnego Potockiego, przyszłego marszałka konfederacji targowickiej. Ironii dodaje biało‑czerwona kolorystyka obydwu panów.

Ra7BVNmanzSF011

Fragment obrazu: cztery postacie tworzące główny wątek dzieła. Od lewej: Stanisław Szczęsny Potocki, Adam Poniński, Franciszek Ksawery Branicki i Tadeusz Rejtan. Fragment obrazu: cztery postacie tworzące główny wątek dzieła. Od lewej: Stanisław Szczęsny Potocki, Adam Poniński, Franciszek Ksawery Branicki i Tadeusz Rejtan.

W kompozycyjnej otoczce obrazu przypomnijmy w głębi loża z księżną Izabelą Czartoryskąj0000008RMB6v21_000tp002Izabelą Czartoryską podczas konwersacjij0000008RMB6v21_000tp003konwersacji z Repninemj0000008RMB6v21_000tp004Repninem, na pierwszym planie nikt z tłumu zgromadzonych nie podniesie przewróconego fotela, symbolu sponiewieranego urzędu, sam król stoi w głębi biernie, zagubiony.

RT6mzRCKw4ZJ511

Fragment obrazu przedstawiający króla Stanisława II Augusta, a nad nim w loży Nikolaja Repnina i dwie damy, Izabelę Lubomirską i Izabelę Czartoryską. Fragment obrazu przedstawiający króla Stanisława II Augusta, a nad nim w loży Nikolaja Repnina i dwie damy, Izabelę Lubomirską i Izabelę Czartoryską.

Na osi obrazu w głębi tajemniczy młodzieniec z szablą i z konfederatkąj0000008RMB6v21_000tp005konfederatką zdaje się zapowiadać przyszłość, natomiast bezpośrednio za marszałkiem Ponińskim pojawia się majestatyczny portret pełnopostaciowy Najjaśniejszej Imperatorowej Gwarantki Katarzyny II (znany od dawna motyw obrazu w obrazie) jako ideowa i polityczna pointaj0000008RMB6v21_000tp006ideowa i polityczna pointa.

j0000008RMB6v21_00000_BIB_001Ewa Chojecka, Jana Matejki „Rejtan” – powrót czy pożegnanie?, Kraków 2003.

Jacek Kaczmarski Rejtan, czyli raport ambasadora (wg obrazu Jana Matejki)

Wasze Wieliczestwoj0000008RMB6v21_000tp007Wasze Wieliczestwo, na wstępie śpieszę donieść:
Akt podpisany i po naszej myśli brzmi.
Zgodnie z układem wyłom w Litwie i Koronie
Stał się dziś faktem, czemu nie zaprzeczy nikt.

Muszę tu wspomnieć jednak o gorszącej scenie,
Której wspomnienie budzi we mnie żal i wstręt,
Zwłaszcza że miała ona miejsce w polskim sejmie,
Gdy podpisanie paktów miało skończyć się.

Niejaki Rejtan, zresztą poseł z Nowogrodu,
Co w jakiś sposób jego krok tłumaczy mi,
Z szaleństwem w oczach wszerz wyciągnął się na progu
I nie chciał puścić posłów w uchylone drzwi.

Koszulę z piersi zdarł, zupełnie jak w teatrze,
Polacy – czuły naród – dali nabrać się:
Niektórzy w krzyk, że już nie mogą na to patrzeć,
Inni zdobyli się na litościwą łzę.

Tyle hałasu trudno sobie wyobrazić!
Wzniesione ręce, z głów powyrywany kłak,
Ksiądz Prymas siedział bokiem, nie widziałem twarzy,
Evidemmentj0000008RMB6v21_000tp008Evidemment, nie było mu to wszystko w smak.

Ponińskij wezwał straż – to łajdak jakich mało,
Do dalszych spraw polecam z czystym sercem go,
Branickij twarz przy wszystkich dłońmi zakrył całą,
Szczęsnyj‑Potockij był zupełnie comme il fautj0000008RMB6v21_000tp009comme il faut.

I tylko jeden szlachcic stary wyszedł z sali,
Przewrócił krzesło i rozsypał monet stos,
A co dziwniejsze, jak mi potem powiadali,
To też Potockij! (Ale całkiem autre chosej0000008RMB6v21_000tp00Aautre chose).

Tak à proposj0000008RMB6v21_000tp00Bà propos, jedna z dwóch dam mi przydzielonych
Z niesmakiem odwróciła się, wołając – Fu!
Niech ekscelencja spojrzy, jaki owłosiony!
(Co było zresztą szczerą prawdą, entre nousj0000008RMB6v21_000tp00Centre nous).

Wszyscy krzyczeli, nie pojąłem ani słowa.
Autorytetu władza nie ma tu za grosz,
I bez gwarancji nadal dwór ten finansować
To może znaczyć dla nas zbyt wysoki koszt.

Tuż obok loży, gdzie wśród dam zająłem miejsce,
Szaleniec jakiś (niezamożny, sądząc z szat)
Trójbarwną wstążkę w czapce wzniósł i szablę w pięści –
Zachodnich myśli wpływu niewątpliwy ślad!

Tak, przy okazji – portret Waszej Wysokości
Tam wisi, gdzie powiesić poleciłem go,
Lecz z zachowania tam obecnych można wnosić,
Że się nie cieszy wcale należytą czcią.

Król, przykro mówić, też nie umiał się zachować,
Choć nadal jest lojalny, mogę stwierdzić to:
Wszystko, co mógł – to ręce do kieszeni schować,
Kiedy ten mnisi lis Kołłątaj judził go.

W tym zamieszaniu spadły pisma i układy.
”Zdrajcy!” krzyczano, lecz do kogo, trudno rzec.
Polityk przecież w ogóle nie zna słowa „zdrada”,
A politycznych obyczajów trzeba strzec.

Skłócony naród, król niepewny, szlachta dzika
Sympatie zmienia wraz z nastrojem raz po raz.
Rozgrywka z nimi to nie żadna polityka,
To wychowanie dzieci, biorąc rzecz en massej0000008RMB6v21_000tp00Den masse.

Dlatego radzę: nim ochłoną ze zdumienia
Tą drogą dalej iść, nie grozi niczym to;
Wygrać, co da się wygrać! Rzecz nie bez znaczenia,
Zanim nastąpi europejskie qui pro quoj0000008RMB6v21_000tp00Equi pro quo!

j0000008RMB6v21_00000_BIB_002Jacek Kaczmarski, Rejtan, czyli raport ambasadora (wg obrazu Jana Matejki), [w:] tegoż, Jacek Kaczmarski na żywo i w studiu, Warszawa 2008.