Krajobrazy Polski – krajobraz nizinny na Nizinie Mazowieckiej (uzupełnienie)
Wprowadzenie
Krajobraz Niziny Mazowieckiej, jednego z największych regionów w Polsce, kojarzony jest głównie z rozległymi równinami, głowiastymi wierzbami rosnącymi wzdłuż dróg, miedz i strumieni czy sosnowymi lasami porastającymi wydmy. Takim widział go Krzysztof Kamil Baczyński piszący w jednym ze swych wierszy:
Mazowsze. Piasek, Wisła i las. Mazowsze moje. Płasko, daleko — pod potokami szumiących gwiazd, pod sosen rzeką.
Ten poetycki opis niezwykle trafnie oddaje charakterystyczne cechy mazowieckiego krajobrazu, który dla wielu z nas wydaje się jednak zbyt monotonny i nieciekawy. Czy jest takim rzeczywiście? Przekonaj się. Pomoże ci w tym e‑materiał.
jakie cechy ma obszar nazywamy „niziną”;
czym jest lądolód i jak wpłynął na ukształtowanie terenu;
czym jest krajobraz i jakie elementy go tworzą.
Określisz na mapie położenie Niziny Mazowieckiej.
Omówisz podstawowe zależności między elementami środowiska przyrodniczego Niziny Mazowieckiej.
Scharakteryzujesz główne cechy krajobrazu Niziny Mazowieckiej.
Opiszesz gospodarkę i dziedzictwo kulturowe Niziny Mazowieckiej.
Wymienisz zmiany w krajobrazie Niziny Mazowieckiej spowodowane działalnością człowieka.
Położenie Niziny Mazowieckiej
Nizina Mazowiecka to region położony w centralnej Polsce w pasie Nizin Środkowopolskich będący jedną z największych pod względem powierzchni krain Polski. Powierzchnia regionu wynosi ok. 27 000 kmIndeks górny 22. Od północy graniczy z pasem pojezierzy (Pojezierzem Mazurskim), od południa z pasem wyżyn (Wyżyną Małopolską). Od zachodu sąsiaduje z Pojezierzem Wielkopolskim i Niziną Wielkopolską, a od wschodu z Niziną Północnopodlaską i Niziną Południowopodlaską.
Na podstawie mapy interaktywnej i informacji w niej zawartej wskaż dwie rzeki przepływające przez obszar Niziny Mazowieckiej.
Zaznacz miejscowość zlokalizowaną w obrębie Niziny Mazowieckiej.
Płock to stolica kulturowego Mazowsza. Na podstawie mapy interaktywnej i innych źródeł wiedzy opisz jego położenie względem Warszawy.
Krajobrazy Niziny Mazowieckiej
Na obszarze Niziny Mazowieckiej występują różne typy krajobrazów naturalnych i kulturowych. Niektóre z nich możesz zobaczyć klikając na mapę. Więcej informacji o nich uzyskasz w dalszej części e‑materiału.
Ukształtowanie powierzchni Niziny Mazowieckiej
Nizina Mazowiecka stanowi pod względem ukształtowania powierzchni rozległą, płaską kotlinę. Obszary położone na północy i na południu wznoszą się na wysokość ok. 200 m n.p.m. i więcej, natomiast w części środkowej regionu teren obniża się do ok. 60‑70 m n.p.m. Obszar ten nazywany jest Kotliną Warszawską i jest najniżej położoną częścią regionu. W jego granicach zbiegają się doliny dużych rzek - Wisły, Narwi, Bugu, Bzury, Wkry i in.
Wysokość terenu waha się od ok. 55 m n.p.m. w dolinie Wisły w pobliżu Płocka do ponad 280 m n.p.m. w obrębie wzgórz położonych w rejonie Łodzi. W północnej części regionu najwyższym wzniesieniem jest Dębowa Góra (235 m n.p.m.) położona w okolicach Mławy (w obrębie tzw. Wzniesień Mławskich), a w południowej wzgórze Radary (284 m n.p.m.) położone na obszarze Wzniesień Łódzkich.
Krajobraz Niziny Mazowieckiej został ukształtowany przez lądolód. Nie jest on jednak podobny do innych, krajobrazów polodowcowych, które można spotkać np. na pojezierzach charakteryzujących się urozmaiconą rzeźbą - występowaniem wzgórz, pagórków, dolin i obniżeń. Dzieje się tak dlatego, że został ukształtowany przez starsze zlodowacenia (tzw. zlodowacenia środkowopolskie). Po ich ustąpieniu wypukłe formy terenu zostały zniszczone wskutek długotrwałego działania wiatru, deszczu i zmian temperatury, a zagłębienia zasypane materiałem skalnym pochodzącym z ich niszczenia. Jeziora polodowcowe stopniowo zarastały i zanikały. Dlatego w krajobrazie Niziny Mazowieckiej przeważają rozległe, niemal płaskie, czasem lekko faliste równiny, a pojawiające się gdzieniegdzie wzgórza i pagórki polodowcowe są zwykle niskie – ich wysokość sięga ok. 150‑200 m n.p.m. Są one zbudowane z utworów pozostawionych przez lądolód – glin, piasków i żwirów. Nie występują tu także jeziora polodowcowe. Krajobraz taki nazywamy staroglacjalnym.
Wskutek działalności wiatru powstały wydmy śródlądowe, stanowiące jeden z najbardziej charakterystycznych elementów krajobrazu tego regionu. Wzgórza, wały i pagórki zbudowane z piasków wydmowych osiągają wysokość nawet kilkunastu metrów. Większe ich nagromadzenia występuje także w Kotlinie Warszawskiej, dolinie rzeki Radomki i Pilicy oraz na Równinie Kurpiowskiej.
Charakterystycznym elementem krajobrazu Niziny Mazowieckiej są także rozległe doliny największych polskich rzek – Wisły, Narwi, Bugu. Rzeki te wykorzystują w swym biegu dawne doliny (tzw. pradoliny), którymi odpływały wody z topniejącego lądolodu. Dlatego doliny te są tak szerokie i mają zbocza o wysokości kilkudziesięciu metrów.
Teren Niziny Mazowieckiej pokrywają utwory pozostawione przez lądolód – gliny, żwiry i piaski polodowcowe, piaski wydmowe, a lokalnie, głównie w zagłębieniach terenu, występują także iły, mułki i torfy. Na utworach tych wykształciły się gleby (brunatne, bielicowe, mady, bagienne i in.) o małej i średniej żyzności.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R19FHdSlmV1T3
Film nawiązujący do treści materiału
Zaznacz prawidłowe dokończenie zdania.
Często spotykaną formą w dolinach rzek na Nizinie Mazowieckiej są:
Na podstawie filmu połącz w pary region występowania z formą terenu.
Zaznacz prawidłowe dokończenie zdania.
Wycinka lasów na obszarze Niziny Mazowieckiej związana była z:
Galeria krajobrazów Niziny Mazowieckiej
Klimat
Pod względem klimatycznym Nizina Mazowiecka, a zwłaszcza jej północna część charakteryzuje się jedną z najniższych w Polsce wartości średniej rocznej sumy opadów, która wynosi 450–550 mm. Nieco większe ilości (500‑600 mm) występują przy południowych i północnych krańcach krainy. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 7–8°C (–4°C w styczniu i ok. 18°C w lipcu), a roczna amplituda przekracza 22°C. Okres wegetacyjny trwa średnio 210 dni. Przeważają wiatry zachodnie i południowo--wschodnie o słabej i średniej prędkości. Wschodnia i północno‑wschodnia część regionu ma nieznacznie bardziej surowy klimat niż jego część zachodnia i południowa, w której występuje największa w regionie liczba dni bardzo ciepłych i pochmurnych (ponad 62 dni). Mniej także niż w innych regionach jest dni bardzo chłodnych z przymrozkami.
Wody powierzchniowe i podziemne
Głównymi rzekami Niziny Mazowieckiej są Wisła, Narew, Bug, Wieprz, Pilica, Radomka, Bzura, Wkra. Sieć rzeczna ma układ promienisty, rzeki płyną bowiem ku środkowej części regionu. Jeziora są nieliczne, do największych należą Gogol, Łacha, Ogonowskie, Sieluńskie. Największymi sztucznymi zbiornikami są Jezioro Zegrzyńskie na Narwi, Jezioro Włocławskie na Wiśle, mniejszymi Ruda na Mławce i Nowe Miasto na Sonie.
Wody podziemne występują na głębokości średnio 2–5 m pod poziomem terenu (oznaczamy to skrótem p.p.t.), tylko w granicach wzniesionych form terenu poniżej 5 m p.p.t. Są one narażone na zanieczyszczenia, głównie substancjami zawartymi w nawozach stosowanych w rolnictwie.
Galeria rzek na Nizinie Mazowieckiej
Obejrzyj galerię zdjęć i wymień charakterystyczne cechy krajobrazu dolin rzecznych na Nizinie Mazowieckiej
Rośliny i zwierzęta
Lasy zajmują na Nizinie Mazowieckiej małą powierzchnię (nieco ponad 20% powierzchni regionu), chociaż jeszcze kilkaset lat temu obszar ten porastały rozległe puszcze. Dziś pozostały po nich nieliczne kompleksy leśne. Do największych należą puszcze: Kampinoska, Kurpiowska (Zielona), Biała i Kozienicka. Dominują w nich bory sosnowe porastające głównie tereny piaszczyste. Lasy liściaste rosną głównie w dolinach rzecznych i na bagnach. W wielu miejscach występuje tzw. starodrzew, czyli drzewa powyżej 100 lat. Wiek niektórych przekracza nawet 200 lat.
Szczególną cechą krajobrazu tych kompleksów leśnych, zwłaszcza Puszczy Kampinoskiej i Kurpiowskiej, jest naprzemienne występowanie wzgórz wydmowych porośniętych głównie borami sosnowymi i terenów bagiennych z lasami olchowymi i brzozowymi oraz podmokłymi łąkami. W lasach będących pozostałością dawnych puszcz występuje wiele gatunków roślin i zwierząt. Lasy gospodarcze, sztucznie sadzone są głównie monokulturami sosnowymi i charakteryzują się znacznie mniejszą bioróżnorodnością.
Galeria lasów występujących na Nizinie Mazowieckiej
W drzewostanie lasów iglastych występuje sosna z domieszką brzozy. W warstwie podszytu rosną m.in. jałowiec, trzmielina i jarzębina, natomiast w runie borówka czernica, widłoząb i rokiet. Lasy liściaste terenów podmokłych buduje olcha, topola, wierzba, wiąz, jesion. W podszycie występuje m.in. czeremcha, kalina, kruszyna oraz niektóre gatunki wierzb, a w runie bluszczyk kurdybanek, kosaciec, podagrycznik, kostrzewa, pokrzywa i wiązówka błotna. Symbolem Niziny Mazowieckiej jest wierzba głowiasta. Ale uwaga! Wierzba głowiasta to nie gatunek ani odmiana wierzby, choć za taką jest powszechnie uważana. Jest to forma drzewa ukształtowana przez człowieka w wyniku corocznego ogławiania czyli wycinania pędów wyrastających z pnia.
Galeria roślin występujących na Nizinie Mazowieckiej
W lasach żyją: jelenie, łosie, daniele, sarny, dziki oraz rysie, lisy i wilki. Można tu spotkać borsuki, kuny i łasice, a na terenach podmokłych bobry. Bardzo liczne są różne gatunki płazów i gadów, m.in.: padalec, zaskroniec, żmija zygzakowata, żaba trawna, ropucha zwyczajna. Bogaty jest również świat ptaków. Lasy zamieszkują m.in.: dzięcioł czarny, kowalik, mysikrólik, bocian czarny, bielik, żuraw, czapla siwa, derkacz, bąk, trzmielojad, orlik grubodzioby, batalion.
Galeria zwierząt występujących na Nizinie Mazowieckiej
Ochrona przyrody i krajobrazu
Chociaż powszechnie uważa się, że przyroda i krajobraz Niziny Mazowieckiej nie charakteryzują się, w porównaniu z innymi regionami Polski, wyjątkowymi walorami, to można tu spotkać cenne pod tym względem obszary. Są one chronione w granicach różnych form ochrony przyrody. Do najważniejszych należy niewątpliwie zaliczyć utworzony w 1959 roku Kampinoski Park Narodowy, wpisany na światową listę rezerwatów biosfery UNESCO. Oprócz parku narodowego na obszarze Niziny Mazowieckiej leżą (w całości lub w części) 224 rezerwaty przyrody, 9 parków krajobrazowych i zajmujące ponad 20% powierzchni regionu 34 obszary chronionego krajobrazu.
Zagospodarowanie Niziny Mazowieckiej
Lasów na Nizinie Mazowieckiej jest mniej niż przeciętnie w kraju, zajmują one ok. 22% powierzchni regionu. Większość naturalnych lasów liściastych i mieszanych porastających bardziej żyzne gleby została bowiem wycięta i przekształcona w pola orne i uprawy trwałe – sady i plantacje. W dolinach rzecznych powszechnie występują łąki i pastwiska i jest prowadzona gospodarka łąkarskagospodarka łąkarska. Dziś właśnie te tereny dominują w krajobrazie Niziny Mazowieckiej, zajmując ok. 60% powierzchni regionu, zwłaszcza w jego zachodniej części. Uprawie rolniczej sprzyja równinne ukształtowanie terenu. Uprawia się tu m.in. zboża, w tym żyto i owies, rzepak, ziemniaki, oraz hoduje bydło i drób. W dolinach rzecznych powszechnie występują łąki i pastwiska. Dużą powierzchnię na Nizinie Mazowieckiej zajmują tereny antropogenicznie przekształcone, zwłaszcza tereny miejskie i przemysłowe stanowiące ponad 15% terenu. Największym miastem regionu jest Warszawa licząca 1,8 mln mieszkańców (dane na 2022 rok). Do dużych miast regionu należą także Radom, Grójec, Ciechanów, Ostrołęka i Mława.
Zagrożenia krajobrazu
Na terenie Niziny Mazowieckiej największe zagrożenia środowiska przyrodniczego wywołane działalnością człowieka są związane przede wszystkim z rozwojem przemysłu i urbanizacją. Szczególne zagrożenie stwarza przemysł energetyczny (elektrownie w Kozienicach i Ostrołęce, elektrociepłownie Siekierki i Żerań w Warszawie i in.) oraz chemiczny (zakłady rafineryjne i petrochemiczne ORLEN w Płocku), a także rozwój transportu i komunikacji. Uwalnianie zanieczyszczeń gazowych i pyłowych, zrzut ścieków, składowanie odpadów itp. powoduje znaczne zanieczyszczenie poszczególnych komponentów środowiska przyrodniczego – powietrza, wód powierzchniowych i podziemnych, gleb, roślin. Istotne zagrożenie stwarza także napływ zanieczyszczeń z sąsiednich regionów – zanieczyszczenia powietrza docierają nad Nizinę Mazowiecką głównie z regionów położonych na zachód od regionu (Bełchatów, Łódź, Konin). Zanieczyszczenia pyłowe i gazowe powodują uszkodzenie lasów i skażenie gleb. Na teren Niziny Mazowieckiej przedostają się również zanieczyszczenia niesione z wodami rzek, których źródła znajdują się poza granicami regionu (Wisły, Narwi, Bugu, Bzury i Pilicy). Wśród zagrożeń wymienić należy także intensywne rozrastanie się miast powodujące ubytek terenów rolniczych i leśnych oraz degradację krajobrazu związaną z ekspansją zabudowy. Ma to miejsce głównie w granicach aglomeracji warszawskiej i w sąsiedztwie innych, dużych miast.
Galeria obiektów powodujących zagrożenie środowiska na Nizinie Mazowieckiej
Wymień główne zagrożenia krajobrazu na obszarze Niziny Mazowieckiej.
Dziedzictwo kulturowe
Mazowsze to region historyczny o odmiennych granicach niż Nizina Mazowiecka w rozumieniu fizycznogeograficznym. Nie stanowi on jednak obszaru jednorodnego kulturowo. Wyróżnia się tu kilka regionów, zachowujących odrębność kulturową i krajobrazową, różniących się architekturą, folklorem, tradycją, gwarą od pozostałej części Mazowsza.
Ponieważ podmokłe, bagniste tereny i lasy nie sprzyjały rozwojowi rolnictwa, mieszkańcy tego regionu (Kurpie, Łowiczanie, zwani także Księżakami łowickimi) początkowo zajmowali się rybołówstwem, myślistwem i bartnictwem, rzemiosłami drzewnymi i tkactwem. Pracowali też jako smolarze, węglarze i flisacy. Rozwój rolnictwa nastąpił dopiero w XVII–XIX wieku, wtedy też, wraz z masową wycinką lasów osady, początkowo oddalone od siebie, zaczęły się skupiać w większe wsie. W dolinie Wisły i jej dopływów od XIV do XVII wieku osiedlali się Olendrzy, osadnicy z Fryzji i Niderlandów. Zajmowali się głównie rolnictwem, a pod uprawę przeznaczali zmeliorowane i osuszone tereny położone w dnach dolin rzecznych.
Domy mieszkalne i budynki gospodarcze wznoszone były na ogół z drewna (czasem także z kamieni polnych i rzecznych otoczaków) oraz kryte strzechą lub gontem. W zależności od regionu różniły się jednak architekturą, zdobieniami, wielkością, kształtem czy posadowieniem względem głównej drogi oraz zagospodarowaniem zagrody. Na przykład chaty kurpiowskie były małe, posiadały okiennice i zdobienia wokół drzwi i okien, co upodabniało je częściowo do zabudowy Podlasia. Z kolei drewniane domy Olędrów charakteryzowały się umieszczeniem części gospodarczej i mieszkalnej pod jednym dachem, w linii prostej. Budowane były na usypanych wzniesieniach (tzw. terpach) w celu zabezpieczenia przed zalaniem w czasie powodzi. W sąsiedztwie zabudowań sadzono topole i wierzby. Domy wznoszone na pograniczu Mazowsza i Podlasia wzdłuż doliny Bugu miały charakterystyczne załamania w górnej części dachu od strony ścian szczytowych, zwane naczółkami. Chaty Łowiczan charakteryzowały się szerokim frontem i przelotową sienią, a ich zewnętrzne ściany były bielone wapnem lub malowane na niebiesko i dekorowane motywami roślinnymi. Natomiast niewielkie bielone chaty z rejonu Radomia i Kozienic miały dachy czterospadowe.
Tradycyjna zabudowa przetrwała do dziś w wielu wsiach regionu, niestety z każdym rokiem jej pozostałości jest coraz mniej. Dlatego tak ważna jest ochrona tradycyjnego krajobrazu kulturowego będącego świadectwem przeszłości.
Przykłady różnorodnej zabudowy Mazowsza, zdobnictwa i wyposażenia wnętrz można zobaczyć m.in. w Skansenie Kurpiowskim w Nowogrodzie, Muzeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu, Łowickim Parku Etnograficznym w Maurzycach, Muzeum Wsi Radomskiej czy w Skansenie Osadnictwa Nadwiślańskiego w Wiączeminie. W wielu miejscowościach pielęgnuje się dawne tradycje ludowe. Miejscem organizacji imprez folklorystycznych są m.in. wymienione powyżej skanseny. We wsi Łyse szczególnie uroczyście obchodzona jest Niedziela Palmowa, podczas której organizowany jest konkurs na najpiękniejszą i największą palmę kurpiowską. W Myszyńcu odbywa się Miodobranie Kurpiowskie, a w Przejmie Festiwal Powideł Olenderskich „Olenderfest”.
Zaznacz trzy najważniejsze elementy dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego Niziny Mazowieckiej.
Zabytki
Na obszarze Niziny Mazowieckiej znajduje się wiele zabytkowych obiektów będących świadectwem historii tego regionu stanowiących jednocześnie atrakcję turystyczną. Znajdują się tu m.in.: kurhany, zamki budowane w stylu gotyku mazowieckiego, kościoły w różnych stylach architektonicznych, obiekty architektury militarnej z różnych okresów, skanseny gromadzące pozostałości tradycyjnej zabudowy wiejskiej. Licznie występują zabytkowe dwory i pałace otoczone z reguły rozległymi parkami bądź ogrodami. Niektóre z tych obiektów możesz zobaczyć na mapie.
Stwórz listę obszarów i obiektów (przyrodniczych i kulturowych) znajdujących się na Nizinie Mazowieckiej, które powinien zobaczyć turysta, żeby poznać krajobraz tego regionu. Wybór uzasadnij.
Podsumowanie
Krajobraz Niziny Mazowieckiej został ukształtowany przez lądolód w okresie starszych zlodowaceń (środkowopolskich).
Na Nizinie Mazowieckiej występują rozległe równiny z wydmami śródlądowymi porozcinane szerokimi dolinami Wisły i jej dopływów.
Tereny piaszczyste porastają głównie lasy iglaste.
Równinny teren Niziny Mazowieckiej sprzyja rozwojowi rolnictwa, dlatego przeważają tam pola uprawne, łąki i pastwiska.
W granicach Niziny Mazowieckiej występuje kilka regionów kulturowych wyróżniających się tradycyjną zabudową, strojami, tańcami oraz tradycyjnymi wyrobami (wycinanki, hafty i palmy wielkanocne).
Najcenniejsze pod względem przyrodniczym tereny Niziny Mazowieckiej są chronione w granicach Kampinoskiego Parku Narodowego i kilku parków krajobrazowych.
Na Nizinie Mazowieckiej leży Warszawa – stolica i największe miasto Polski.
Główną przyczyną zagrożenia środowiska Niziny Mazowieckiej jest rozwój przemysłu i miast.
Słownik
działalność gospodarcza, której zadaniem jest pozyskiwanie możliwie wysokich plonów pełnowartościowej paszy (paszy zielonej i siana) dla zwierząt gospodarskich
Ćwiczenia
Zaznacz trzy typowe cechy krajobrazu Niziny Mazowieckiej.
Zaznacz region sąsiadujący z Niziną Mazowiecką.
Wskaż, czy podane stwierdzenie dotyczące Niziny Mazowieckiej jest prawdziwe, czy fałszywe.
Wskaż, co łączy następujące miejscowości zlokalizowane na Nizinie Mazowieckiej: Ciechanów, Liw, Czersk.
Zdecyduj, jakim terenom odpowiadają podane nazwy, i uporządkuj je.
Uzasadnij stwierdzenie, że Nizina Mazowiecka jest atrakcyjna dla turystów.
Dokończ zdanie.
Tradycyjny krajobraz kulturowy Niziny Mazowieckiej
Tradycyjny krajobraz kulturowy Niziny Mazowieckiej Możliwe odpowiedzi: 1. jest podobny do krajobrazu kulturowego terenów pojeziernych, 2. przetrwał tylko w skansenach, 3. został ukształtowany zarówno przez procesy przyrodnicze, jak i działalność człowieka, 4. wygląda tak samo na obszarze całego regionu
Opisz krajobraz Niziny Mazowieckiej.
Zaznacz region o cechach krajobrazu najbardziej zbliżonych do Niziny Mazowieckiej.
Dopasuj numery odsyłające do zdjęć przedstawiających różne typy krajobrazu (zdjęcia zamieszczono pod ryciną) do miejsc zaznaczonych na mapie Niziny Mazowieckiej.
Korzystając z informacji zamieszczonych w e‑materiale, określ, jaki typ krajobrazu cechuje region Niziny Mazowieckiej. Podaj przykłady.
Notatnik
Bibliografia
Kondracki J., (2002), Geografia regionalna Polski, Warszawa: PWN.
gios.gov.pl [data dostępu: 22.09.2023].
land.copernicus.eu [data dostępu: 22.09.2023].
mazowieckiszlaktradycji.com [data dostępu: 22.09.2023].