Krajobrazy Polski – krajobraz pojezierny na Pojezierzu Mazurskim (uzupełnienie)
Pojezierze Mazurskie to region wyjątkowy pod względem krajobrazowym. Jego urok kilka lat temu doceniło jury konkursu „New 7 Wonders of the World”, czyli 7 Nowych Cudów Świata. Pod nazwą „Mazury Cud Natury” region dostał się do finału i znalazł się w gronie czternastu najpiękniejszych i najbardziej wyjątkowych miejsc na świecie. Poznajmy wyjątkowy krajobraz Pojezierza Mazurskiego.
jakie cechy ma krajobraz pojezierzy;
czym jest lądolód i jak wpłynął na ukształtowanie terenu pojezierzy.
Określisz położenie Pojezierza Mazurskiego na mapie.
Omówisz podstawowe zależności między elementami środowiska przyrodniczego Pojezierza Mazurskiego.
Scharakteryzujesz na przykładzie Pojezierza Mazurskiego główne cechy krajobrazu pojezierzy.
Opiszesz gospodarkę i dziedzictwo kulturowe Pojezierza Mazurskiego.
Wymienisz zmiany w krajobrazie Pojezierza Mazurskiego spowodowane działalnością człowieka.
Położenie Pojezierza Mazurskiego
Pojezierze Mazurskie, o powierzchni ok. 13,2 tys. km², leży we wschodniej części pasa pojezierzy, pomiędzy Pojezierzem Iławskim na zachodzie, Pojezierzem Litewskim na wschodzie i Niziną Mazowiecką na południu. Kulminację terenu stanowią Wzgórza Szeskie, zaznaczające się wyraźnie w krajobrazie regionu, w obrębie których wysokości względne przekraczają 100 m. Najwyższym wzniesieniem jest Góra Szeska (309 m n.p.m.). Niewiele niższe są Góra Rudzka (284 m n.p.m.), Góra Tatarska (308 m n.p.m.) i Gołdapska Góra, zwana też Piękną Górą (272 m n.p.m.). Wysokość wzgórz od podstawy do szczytu przekracza często 100 m. Najniżej położony teren leżący w granicach Pojezierza Olsztyńskiego osiąga 47 m n.p.m. Różnica wysokości terenu w granicach Pojezierza Mazurskiego wynosi więc 262 m.
W skład Pojezierza Mazurskiego wchodzą następujące regiony:
Kraina Węgorapy,
Kraina Wielkich Jezior Mazurskich,
Pojezierze Ełckie,
Pojezierze Mrągowskie,
Pojezierze Olsztyńskie,
Równina Mazurska,
Równina Olsztynka,
Wzgórza Szeskie,
Wysoczyzna Jeziorańsko‑Bisztynecka.
Pojezierze Mazurskie – mapa interaktywna
Na podstawie mapy interaktywnej wskaż 3 miejscowości, które zamieszkuje ponad 10 000 osób.
Na podstawie mapy interaktywnej opisz, z jakimi regionami sąsiaduje Równina Olsztynka, i podaj największe miasta tego regionu.
Wskaż poprawne zakończenie zdania.
Krajobraz Pojezierza Mazurskiego
Teren Polski był kilkakrotnie objęty zlodowaceniami. Krajobraz Pojezierza Mazurskiego został ukształtowany podczas ostatniego zlodowacenia (nazywanego zlodowaceniem północnopolskim albo zlodowaceniem bałtyckim). Charakteryzuje go specyficzna, bardzo urozmaicona rzeźba terenu, którą tworzą różnej wielkości wzgórza, pagórki, równiny i obniżenia wypełnione wodą zajęte przez jeziora polodowcowejeziora polodowcowe. Lądolód pozostawił na powierzchni terenu gliny, piaski i żwiry. Wytworzyły się na nich gleby o zróżnicowanej żyzności – żyzne na glinach i mało żyzne na piaskach i żwirach.
Występują tu m.in.:
rozległe, płaskie, faliste i pagórkowate równiny powstałe w wyniku nagromadzenia glin oraz piasków i żwirów osadzonych przez wody z topniejącego lądolodu,
pagóry, wzgórza, wały zbudowane z piasków i glin tworzące równoległe pasy o przebiegu na ogół równoleżnikowym (kierunek wschód–zachód), powstałe w wyniku albo intensywnego gromadzenia materiału skalnego z topniejącego lodu albo spiętrzenia materiału skalnego pchanego przez lądolód,
pagóry i wały zbudowane z piasków i żwirów osadzających się w tunelach pod lodowcem i w szczelinach pomiędzy wielkimi bryłami topniejącego lądolodu,
zagłębienia o płaskim dnie, rynny, rozległe doliny (tzw. pradoliny), którymi odpływały wody z topniejącego lądolodu, wykorzystywane przez współczesne rzeki, obniżenia po wytapiających się bryłach lodu i in.; wiele z tych form wypełnionych jest wodą i tworzy jeziora polodowcowe.
Krajobraz Pojezierza Mazurskiego – galeria zdjęć
Zróżnicowanie form rzeźby terenu i skał występujących w podłożu wpływa na układ sieci rzecznej i występowanie jezior. Jeziora zajmują ok. 7% powierzchni regionu, a ponad 2,5 tys. ma powierzchnię większą niż 1 ha. Jest ich znacznie mniej niż na Pojezierzu Pomorskim, gdzie występuje ok. 5 tys. jezior, ale to właśnie jeziora mazurskie uważane są za „cud natury”. Największe nagromadzenie jezior, zwłaszcza tych o dużej powierzchni, występuje w środkowej części pojezierza. Dlatego region ten jest nazywany Krainą Wielkich Jezior Mazurskich. Znajdują się tu dwa największe jeziora w Polsce – Śniardwy (powierzchnia 113,8 km²) i Mamry (105 km²). Do dużych jezior należą także Jeziorak (32,2 km²), Niegocin (26,0 km²), Roś, (18,9 km²), Tałty (18,3 km²) i Nidzkie (18,1 km²). Zbiorniki te połączone są wieloma ciekami spływającymi ku północy i południu.
Do głównych rzek regionu należą m.in.: Omulew, Rozoga, Szkwa, Pisa, Ełk, Łyna z Gubrem i Węgorapa. Ich źródła znajdują się z reguły w obrębie wzniesień biegnących w poprzek Pojezierza Mazurskiego. Rzeki te uchodzą do Narwi i Pregoły oraz ich dopływów.
Pod względem klimatycznym Pojezierze Mazurskie różni się nieco od leżących na południe obszarów. Dane z wieloletnich pomiarów wskazują, że roczna suma opadów wynosi ok. 700 mm i jest nieco wyższa w porównaniu z regionami położonymi na południu. Przeciętnie w ciągu roku opady występują przez ok. 100 dni. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi ok. 8°C. Najwyższa temperatura występuje w lipcu (ok. 19°C), a najniższa w styczniu (ok. −5,0°C). Panują tu stosunkowo długie i mroźne zimy, a okres, w którym możliwy jest rozwój roślinności (tzw. okres wegetacyjny), jest krótki jak na polskie warunki. Wynosi 180–190 dni. Przymrozki występują przeciętnie przez 140 dni, natomiast pokrywa śnieżna zalega średnio przez 83 dni. W ciągu całego roku dominują wiatry południowo‑zachodnie i zachodnie. Jesienią i zimą wzrasta udział wiatrów południowych, a wiosną i latem północno‑zachodnich.
Wyjaśnij, dlaczego klimat Pojezierza Mazurskiego różni się od klimatu sąsiednich regionów.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1Ilj75hMBAJe
Film nawiązujący do treści materiału
Wskaż miejsca, gdzie leży najniższy i najwyższy punkt Pojezierza Mazurskiego.
Wyjaśnij, dlaczego na Pojezierzu Mazurskim występują większe opady niż w sąsiednich regionach.
Wskaż, jakie typy jezior występują w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich.
Na obszarze Pojezierza Mazurskiego pod względem powierzchni przeważają tereny rolnicze – grunty orne, uprawy trwałe, łąki i pastwiska. Zajmują one 51% powierzchni regionu, lasy zaś 39% (2018 rok). Przewaga terenów rolniczych związana jest z występowaniem żyznych, urodzajnych gleb. Dominujące w regionie lasy iglaste porastają głównie tereny piaszczyste. Z kolei lasy liściaste i mieszane występują na glebach wykształconych z glin. W dolinach rzecznych pojawiają się lasy i zarośla z wierzbą, olchą, topolą, wierzbą, wiązem i jesionem. Wilgotne gleby bagienne porastają lasy olchowe i brzozowe, a także różnorodne mchy, trzciny i turzyce. Część podmokłych terenów została osuszona, dzięki czemu przekształciła się w łąki.
Największymi kompleksami leśnymi są Puszcza Nidzicka (590 tys. ha) i Puszcza Piska (ok. 100 tys. ha). Znaczna część Puszczy Piskiej jest chroniona w granicach Mazurskiego Parku Krajobrazowego. W drzewostanie występuje sosna i świerk z niewielkim udziałem brzozy, osiki, klonu, olchy i dębu. Osobliwością tych kompleksów leśnych jest występowanie tzw. „sosny mazurskiej”, osiągającej wysokość 40 m i wiek ok. 200 lat. Dużą powierzchnią charakteryzują się także Lasy Napiwodzko‑Ramuckie, Lasy Iławskie i Rezerwat Przyrody Sosny Taborskiej.
Na terenie Pojezierza Mazurskiego występuje ponad 1200 gatunków roślin. Niektóre z nich przetrwały od czasu zlodowaceń. Do najcenniejszych gatunków należą m.in.: cis, chamedafne, zimoziół, wełnianka, kosaciec, orlik i różne gatunki storczyków.
Flora Pojezierza Mazurskiego – galeria zdjęć
Najbardziej pospolitymi gatunkami ssaków na terenie Pojezierza Mazurskiego są jelenie, sarny, dziki, wiewiórki, zające i borsuki. Na terenach podmokłych można spotkać m.in. łosie, bobry i wydry, a także liczne gatunki ptaków wodno‑błotnych, np. kormorana czarnego, żurawia zwyczajnego, czaplę siwą, łabędzia niemego, bociana białego (rzadziej czarnego). Liczne są gatunki drapieżne: puchacze, rybołowy, orły bieliki i orły krzykliwe. Spośród gadów występują: padalce, zaskrońce, jaszczurki zwinki, żmije zygzakowate i żółwie błotne, natomiast płazy reprezentowane są przez: kumaki nizinne, traszki, ropuchy, rzekotki drzewne i żaby. Jeziora i rzeki są miejscem życia licznych gatunków ryb: płoci, uklei, linów, szczupaków, sumów, miętusów, węgorzy, sielaw i sandaczy.
Fauna Pojezierza Mazurskiego – galeria zdjęć
Ochrona przyrody
Najcenniejsze pod względem przyrodniczym tereny Pojezierza Mazurskiego są chronione w granicach utworzonego w 1977 roku Mazurskiego Parku Krajobrazowego o powierzchni ok. 30 tys. ha km². Lasy zajmują 29 tys. ha, a wody powierzchniowe, rzeki, jeziora i kanały – 18 tys. ha. Na jego obszarze występują jeziora – Śniardwy, Bełdany, Mokre, Łuknajno, Mikołajskie, Warnołty i Zdróżno. Między jeziorami ciągną się wzniesienia sięgające 190 m n.p.m. W skład parku wchodzi północna część Puszczy Piskiej z rzeką Krutynią. Na tym obszarze powołano liczne rezerwaty przyrody, głównie ornitologiczne, w których chronione są gatunki ptaków wodno‑błotnych. W kilku prowadzona jest ochrona ścisła: Jezioro Łuknajno (światowy rezerwat biosfery objęty konwencją międzynarodową, chroniący największą w Europie kolonię łabędzia niemego), Czapliniec, Jezioro Kożuchy, Perkuny i Torfowisko Spytkowo. Od lat trwają starania o przekształcenie Mazurskiego Parku Krajobrazowego w park narodowy. Niestety, nie zostały one zakończone powodzeniem, chociaż środowisko przyrodnicze tego regionu ma unikatowe cechy nie tylko w skali kraju, ale także Europy. Formą ochrony przyrody obejmującą największą powierzchnię w regionie są obszary chronionego krajobrazu.
Zagospodarowanie Pojezierza Mazurskiego
Największe miasta regionu to Olsztyn (159,2 tys. – 2022 r.), Ełk (60,1 tys. – 2022 r.) i Giżycko (27,6 tys. – 2022 r.). Są one ważnymi ośrodkami lokalnymi, spełniającymi przede wszystkim funkcje usługowe. Pozostałe jednostki osadnicze to małe miasta i wsie.
Przemysł w regionie jest słabo rozwinięty – działają tu głównie małe firmy z branży spożywczej (przemysł mleczarski, mięsny, młynarski, rybny, piwowarski), drzewnej (przemysł tartaczny, meblowy), chemicznej (przemysł gumowy), rozwija się także przemysł maszynowy i elektromaszynowy. Zakłady zlokalizowane są głównie na terenie Warmińsko‑Mazurskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Największym zakładem przemysłowym jest fabryka opon Michelin w Olsztynie. Z kolei w Mrągowie siedzibę ma jedna z największych w kraju mleczarni – Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska „Mlekpol”.
Rolnictwo rozwija się głównie na obszarach żyznych gleb wykształconych z glin. Uprawia się tu głównie pszenicę, jęczmień, rzepak i tytoń. Znaczne obszary zajmują też łąki i pastwiska, na których prowadzony jest wypas bydła. W mazurskich jeziorach poławiane są ryby słodkowodne: szczupaki, sandacze, sieje, sielawy, węgorze. Drewno z okolicznych lasów wykorzystywane jest m.in. do produkcji mebli.
Wyjaśnij, dlaczego największe kompleksy leśne (puszcze) Pojezierza Mazurskiego występują na glebach piaszczystych, a gleby gliniaste są użytkowane przede wszystkim rolniczo.
Intensywnie rozwija się także turystyka. Zainteresowaniem turystów cieszą się malowniczy krajobraz, liczne jeziora umożliwiające rozwój turystyki wodnej i lasy oraz czyste środowisko (Pojezierze Mazurskie należy do Zielonych Płuc Polski). Atrakcyjność turystyczną regionu podnoszą: szlaki wodne (m.in. Wielkie Jeziora, dolina Krutyni), hodowle dzikich zwierząt (żubrów, jeleni, koników polskich), jarmarki regionalne i inne cykliczne imprezy plenerowe (np. Mazurskie Noce Kabaretowe czy Piknik Country w Mrągowie) oraz liczne zabytki i muzea (np. gotyckie zamki w Kętrzynie, Reszlu), bunkry z czasów II wojny światowej w Gierłoży i okolicach Kętrzyna i wiele innych. Dobrze zorganizowana jest także infrastruktura komunikacyjna (gęsta sieć kolejowa i drogowa), noclegowa i gastronomiczna w miejscowościach turystycznych, np. Mikołajki, Ruciane‑Nida, Ełk, Giżycko, Węgorzewo, Mrągowo.
Dziedzictwo kulturowe Pojezierza Mazurskiego
Pojezierze Mazurskie obejmuje dwa regiony kulturowe – Warmię i Mazury. Nazwa Warmii wywodzi się prawdopodobnie od pruskiego ludu Warmów zamieszkującego zachodnią część Pojezierza Mazurskiego, a nazwa Mazury od słowa „maź”, które oznaczało smołę i dziegieć wytwarzane przez zamieszkujących tutejsze lasy smolarzy.
Charakterystycznymi elementami krajobrazu kulturowego regionu są:
mozaika pól, łąk, lasów i jezior,
przydrożne aleje drzew,
zabudowa wsi – drewniana i murowana, z czerwonej cegły z dachami krytymi dachówką,
pałace i dwory z kompleksami parkowo‑ogrodowymi,
murowane kapliczki przydrożne i in.
Tradycyjna zabudowa wsi Pojezierza Mazurskiego składała się przede wszystkim z kościoła z wysoką wieżą, karczmy oraz folwarku. W granicach wsi znajdowały się też często kuźnie, wiatraki i młyny. Budynki mieszkalne i gospodarcze wznoszone były z drewna i kryte słomą, gontem lub dachówką lub były murowane z czerwonej cegły. Przykłady tradycyjnej zabudowy regionu można zobaczyć w Muzeum Budownictwa Ludowego – Parku Etnograficznym w Olsztynku oraz w Muzeum Kultury Ludowej w Węgorzewie.
Mieszkańcy regionu posługiwali się gwarą warmińską i mazurską, która dziś zachowała się jedynie wśród ludności wiejskiej starszego pokolenia. Ich tradycyjnym zajęciem była uprawa ziemi. Dziś znaczna część mieszkańców zatrudniona jest w usługach, głównie w turystyce.
Tradycyjny męski strój mieszkańców regionu składał się z koszuli z grubego, białego płótna, na którą nakładano westę – kamizelkę z sukna w drobne prążki w kolorze czerwonym, niebieskim, granatowym, zielonym lub brązowym. Do tego noszono czarne, granatowe lub niebieskie spodnie i kapelusze z filcu. Całości dopełniały brązowe lub czarne, sięgające do łydki buty, tzw. skórznie. Strój kobiecy również składał się z białej koszuli z lnianego płótna, czerwonej kamizelki (westki) i dopasowanego kabata ozdobionego koronkami i plisami lub jubki – luźnego kaftanika z długimi rękawami. Do tego wkładano szerokie spódnice, zwane kitlami, w kolorach czarnym, brązowym, granatowym i czerwonym, często w kratę. Uzupełnieniem kobiecego stroju były bogato zdobione trójkątne chusty i czepce wiązane pod brodą na kokardę.
W tradycyjnej kuchni wykorzystywano lokalne produkty – mięso, ryby, sery (z mleka krowiego lub owczego) i miód. Wśród dań występują np. dzyndzałki, czyli lokalne pierogi z farszem z dziczyzny lub mielonej wołowiny i boczku, plińce z pomoćką, czyli placki ziemniaczane serwowane z twarożkiem, a także zupa gulaszowa (karmuszka) z białej fasoli, cieciorki, kapusty, marchwi i śmietany.
Niezwykle różnorodny jest świat podań i legend, w których pojawiają się mieszkające w lasach i na bagnach dobre i złe diabły przybierające postacie zwierząt, topniki, ogniki i mary, a nawet… chytra baba.
Zabytki
Na obszarze Pojezierza Mazurskiego znajduje się wiele zabytkowych obiektów będących świadectwem burzliwej historii Warmii i Mazur, stanowiących jednocześnie atrakcje turystyczne. Znajdują się tu m.in. kurhany, gotyckie zamki biskupie i krzyżackie, kościoły w różnych stylach architektonicznych, obiekty architektury militarnej z różnych okresów, skanseny gromadzące pozostałości tradycyjnej zabudowy wiejskiej. Licznie występują zabytkowe dwory i pałace otoczone z reguły rozległymi parkami bądź ogrodami. Niektóre z tych obiektów możesz zobaczyć na mapie.
Wyjaśnij, dlaczego warto chronić przyrodę i dziedzictwo kulturowe Pojezierza Mazurskiego.
Podsumowanie
Krajobraz Pojezierza Mazurskiego został ukształtowany przez lądolód skandynawski w okresie ostatniego zlodowacenia północnopolskiego (Wisły).
Na Pojezierzu Mazurskim występuje urozmaicona rzeźba, której cechą charakterystyczną są zróżnicowane formy terenu i znaczne różnice wysokości.
W rzeźbie dominują równiny o powierzchni pagórkowatej lub falistej, pagóry i pagórki, wzgórza, wały oraz zagłębienia, rynny i pradoliny.
Właściwości gleb zależą od skały macierzystej – gleby żyzne i zasobne są wykształcone z glin, natomiast na utworach piaszczystych powstały słabe gleby. Rolnictwo rozwija się głównie na obszarach żyznych gleb brunatnych wykształconych na utworach gliniastych.
Tereny piaszczyste porastają lasy iglaste, natomiast lasy liściaste i mieszane występują na glebach wykształconych z glin lub w dolinach rzecznych i na obszarach bagiennych.
W drzewostanie dominuje sosna i świerk z domieszką brzozy, osiki, klonu, olchy i dębu.
Najcenniejsze pod względem przyrodniczym tereny Pojezierza Mazurskiego są chronione w granicach Mazurskiego Parku Krajobrazowego.
Przemysł w regionie jest słabo rozwinięty.
Głównym kierunkiem rozwoju gospodarczego regionu jest turystyka.
Słownik
jezioro powstałe w wyniku działania lądolodu podczas zlodowaceń
procentowy udział powierzchni lasów w ogólnej powierzchni analizowanego obszaru
typ rzeźby terenu powstały i ukształtowany w okresie ostatniego zlodowacenia, charakteryzujący się dużymi różnicami wysokości i dużymi spadkami, obecnością licznych form wypukłych (pagóry, wzgórza, wały morenowe) i wklęsłych (zagłębienia wytopiskowe, pradoliny) oraz jezior
Ćwiczenia
Wypisz 3 typowe cechy krajobrazu Pojezierza Mazurskiego.
Określ, czy podane stwierdzenia dotyczące Pojezierza Mazurskiego są prawdziwe czy fałszywe.
Dopasuj nazwy form rzeźby Pojezierza Mazurskiego do zdjęć.
Korzystając z informacji zamieszczonych w e‑materiale, scharakteryzuj poniższe formy rzeźby Pojezierza Mazurskiego:
równina, pagórek, wał, wzgórze, równina falista.
Skorzystaj z mapy ogólnogeograficznej i dopasuj nazwy jezior do poszczególnych pojezierzy.
Wskaż, co łączy następujące miejscowości zlokalizowane na Pojezierzu Mazurskim: Mikołajki, Giżycko, Pisz, Ruciane‑Nida, Węgorzewo.
Wskaż poprawne zakończenie zdania.
Krajobraz Pojezierza Mazurskiego jest: Możliwe odpowiedzi: 1. ukształtowany przez procesy przyrodnicze i działalność człowieka, 2. zdegradowany wskutek rozwoju przemysłu i intensywnego rolnictwa, 3. podobny do innych regionów nizinnych w Polsce, 4. zdegradowany wskutek rozwoju przemysłu i intensywnego rolnictwa
Opisz region o cechach krajobrazu najbardziej zbliżonych do Pojezierza Mazurskiego.
Uzupełnij tekst, korzystając z zestawu zamieszczonego poniżej.
Notatnik
Bibliografia
Gotkiewicz J., Smolucha J., (1996), Ogólna charakterystyka przyrodnicza Pojezierza Mazurskiego i Równiny Sępopolskiej, [w:] Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych, nr 431, s. 9‑19.