Krajobrazy Polski – krajobraz rolniczy na Wyżynie Lubelskiej (uzupełnienie)
Wprowadzenie
Wyżyna Lubelska i sąsiadujące z nią od południa Roztocze to krainy pełne kontrastów i osobliwości zarówno w sferze przyrodniczej, jak i kulturowej. Występuje tu jedyny w swoim rodzaju krajobraz lessowy, który jednocześnie ze względu na swoje cechy w znacznym stopniu jest przekształcony przez działalność gospodarczą człowieka. Krzyżują się tu wpływy różnych kultur i narodowości, dając mozaikę niespotykanych gdzie indziej materialnych i niematerialnych form dziedzictwa kulturowego. Warto poznać ten ciekawy region, a pomoże Ci w tym e‑materiał.
jakie cechy ma krajobraz rolniczy;
jakie zagrożenia środowiska przyrodniczego są związane z gospodarką człowieka;
jakie czynniki przyrodnicze wpływają na rozwój rolnictwa.
Określisz na mapie położenie Wyżyny Lubelskiej i Roztocza.
Omówisz podstawowe zależności między elementami środowiska przyrodniczego Wyżyny Lubelskiej i Roztocza.
Scharakteryzujesz główne cechy krajobrazu Wyżyny Lubelskiej i Roztocza.
Opiszesz gospodarkę i dziedzictwo kulturowe Wyżyny Lubelskiej i Roztocza.
Wymienisz zmiany w krajobrazie Wyżyny Lubelskiej i Roztocza spowodowane działalnością człowieka.
Położenie Wyżyny Lubelskiej i Roztocza
Wyżyna Lubelska leży w południowo‑wschodniej części Polski w pasie Wyżyn Polskich, pomiędzy doliną Wisły na zachodzie i doliną Bugu na wschodzie. Od północy sąsiaduje z Polesiem Lubelskim i Niziną Południowopodlaską, od południa z Roztoczem i Kotliną Sandomierską. Często jednak, zwłaszcza w podręcznikach szkolnych, określenie Wyżyna Lubelska stosowane jest do całego obszaru wyżynnego położonego na wschód od Wisły obejmującego także Roztocze – pas wzniesień o długości ok. 110 km oraz szerokości od kilkunastu do dwudziestu kilku kilometrów. W takim właśnie zasięgu region ten jest omawiany w niniejszym e‑materiale.
Wyżyna Lubelska zajmuje powierzchnię około 7000 km², a jej wysokość dochodzi do 313,7 m n.p.m. (wzniesienie w granicach tzw. Działów Grabowieckich). Przylegający od południa wał Roztocza liczy około 2400 kmIndeks górny 22,a najwyższymi wzniesieniami terenu są (na obszarze Polski) Długi Goraj (391 m n.p.m.) i Wielki Dział (390 m n.p.m.).
Na obszarze Wyżyny Lubelskiej występują różne typy krajobrazów naturalnych i kulturowych. Niektóre z nich możesz zobaczyć klikając na mapę. Więcej informacji o nich uzyskasz w dalszej części e‑materiału.
Scharakteryzuj na podstawie zdjęć cechy krajobrazu Wyżyny Lubelskiej i Roztocza.
Scharakteryzuj cechy krajobrazu Wyżyny Lubelskiej i Roztocza.
Krajobraz Wyżyny Lubelskiej i Roztocza
Wyżyna Lubelska charakteryzuje się bardzo zróżnicowaną rzeźbą. Jej zachodnia część sąsiadująca z doliną Wisły ma równinne ukształtowanie. W centralnej części regionu wysokość terenu wzrasta. Teren jest silnie rozczłonkowany przez wąwozy i doliny rzeczne. Tu właśnie znajduje się najwyższy punkt Wyżyny Lubelskiej o wysokości 313,7 m.
Zlokalizuj na mapie hipsometrycznej Wyżyny Lubelskiej i Roztocza najwyżej i najniżej położone tereny. Następnie wypisz je poniżej.
Na podstawie informacji zawartych w e‑materiale wypisz najwyżej i najniżej położone tereny Wyżyny Lubelskiej i Roztocza.
Na podstawie mapy interaktywnej wskaż w jakiej części Wyżyny Lubelskiej i Roztocza znajduje się miasto Chełm.
Na podstawie mapy interaktywnej wskaż w jakim makroregionie znajduje się Grzęda Horodelska, Kotlina Hrubieszowska i Grzęda Sokalska.
Cechy krajobrazu zarówno naturalnego, jak i w znacznej mierze kulturowego regionu zależą przede wszystkim od charakteru skał. Na niemal całym obszarze Wyżyny Lubelskiej i Roztocza zalegają w podłożu różne skały wapienne zawierające liczne skamieniałości oraz grube pokrywy lessu - miękkiej skały osadowej, składającej się z pyłów naniesionych przez wiatr.
Lessy są skałą bardzo podatną na wywiewanie przez wiatr i wypłukiwanie przez wodę, dlatego cechą charakterystyczną krajobrazu tego regionu są liczne, głębokie wąwozy. Formy te powstały dzięki opadom. Powstają one po ulewnych deszczach, kiedy spływająca woda rzeźbi niewielkie dolinki, które wskutek dalszego spływu wody po kolejnych opadach z czasem przekształcają się w wąwozy. Mają one płaskie dno i wysokie, strome, niemal pionowe ściany, w których odsłaniają się korzenie drzew i krzewów porastających powierzchnię terenu. Kolejne opady powodują powiększenie rozmiarów wąwozu – staje się on głębszy, a jego dno szersze i płaskie. Woda opadowa spływająca po ścianach głównego wąwozu powoduje rozwój bocznych wąwozów o mniejszych rozmiarach. Dzięki temu wąwozy tworzą gęstą i rozgałęzioną sieć.
Wąwozy szczególnie licznie występują w okolicach Kazimierza Dolnego, Bochotnicy, Nałęczowa i Kraśnika. Jeden z najpiękniejszych i najgłębszych wąwozów lessowych, Korzeniowy Dół, znajduje się koło Kazimierza Dolnego.
Wyjaśnij, jak powstają wąwozy lessowe.
Na lessach powstają jedne z najbardziej żyznych gleb Polski – czarnoziemy. Charakteryzują się one bardzo dużą zawartością składników pokarmowych i próchnicy. Żyzne gleby, o nazwie rędziny, tworzą się także na skałach wapiennych. Bogate w próchnicę są także gleby brunatne wykształcone na glinach i lessach oraz mady w dolinach rzecznych. Dzięki występowaniu żyznych i urodzajnych gleb Wyżyna Lubelska i Roztocze są jednym z najbardziej rozwiniętych rolniczo obszarów kraju.
Klimat Wyżyny Lubelskiej i Roztocza charakteryzuje się umiarkowanymi opadami (roczna suma opadu 620–680 mm). Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 7,2–7,4°C. Występuje tu ok. 90 dni z pogodą bardzo ciepłą. Przeważają wiatry z kierunku zachodniego. Okres, w którym możliwy jest rozwój roślinności (tzw. okres wegetacyjny) wynosi ok. 210 dni.
Wyżyna Lubelska i Roztocze należy do obszarów o najmniejszej gęstości sieci rzecznej w Polsce. Do głównych rzek należą m.in.: Wieprz, Bystrzyca, Huczwa, Por, Sanna. W miejscach występowania grubych warstw lessu wody podziemne zalegają głęboko, nawet 20–40 m pod powierzchnią terenu. W niektórych częściach regionu występują wody mineralne o właściwościach leczniczych – powstały tam uzdrowiska Nałęczów i Horyniec‑Zdrój.
Wyżyna Lubelska to niemal bezleśna kraina. Lasy zajmują nieco ponad 20% powierzchni regionu i są silnie rozdrobnione. Nieco więcej jest ich na Roztoczu, znajduje się tu m.in. północno‑wschodnia część Puszczy Solskiej. Przyczyną tak małej lesistości jest występowanie żyznych, urodzajnych gleb. Większość lasów została wycięta i przekształcona w pola orne, sady i plantacje. Dziś lasy liściaste występują głównie w dolinach rzecznych i w miejscach, gdzie powierzchnia terenu jest rozcięta przez wąwozy, co utrudnia uprawę. Rosną w nich buki, dęby, graby, wiązy, klony, jawory oraz lipy. Oprócz nich występują także lasy iglaste, sosnowe, jodłowe i świerkowe.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RflsA0zdqYC1k
Film nawiązujący do treści materiału
Na podstawie filmu i własnej wiedzy uzasadnij stwierdzenie, że Wyżyna Lubelska jest krainą rolniczą.
Wskaż poprawne zakończenie zdania.
Na Wyżynie Lubelskiej w kopalni Bogdanka wydobywa się
Wyjaśnij, dlaczego obszar Wyżyny Lubelskiej i Roztocza charakteryzuje się bardzo małą powierzchnią lasów.
Wyżynę Lubelską i Roztocze charakteryzuje duży udział rzadkich gatunków roślin. Występują tu m.in.: dziurawiec, gorysz, ostnice, kosaćce, obuwik, śnieżyczka przebiśnieg, dzwonecznik i dziewięćsił.
Przyrodniczą osobliwością regionu są niskie trawy porastające strome, suche, nasłonecznione skały wapienne, nazywane ciepłolubnymi murawami. Są one nieco podobne do roślinności występującej w basenie Morza Śródziemnego.
Galeria roślin
Lasy i pola regionu zamieszkują liczne gatunki zwierząt. Oprócz gatunków charakterystycznych dla lasów Polski – jeleni, saren, dzików, zajęcy, wilków, lisów, borsuków czy bobrów – pojawiają się tutaj: jenoty, wydry, orzesznice, chomiki europejskie, susły perełkowane i tchórze stepowe. Na terenie Wyżyny Lubelskiej i Roztocza przeprowadzono reintrodukcjęreintrodukcję konika polskiego. Zwierzęta te można spotkać na terenach rezerwatów przyrody i parków narodowych. Szczególnie bogaty jest świat ptaków. Żyją tu m.in.: kruki, myszołowy, grubodzioby, wilgi, dzięcioły czarne, pełzacze, perkozy, bociany czarne, trzmielojady i różne gatunki sów. Spośród płazów należy wymienić rzekotki, ropuchy oraz kumaki.
Galeria zwierząt
Ochrona przyrody i krajobrazu
Chociaż powszechnie uważa się, że przyroda i krajobraz Wyżyny Lubelskiej i Roztocza są silnie przekształcone przez działalność gospodarczą (głównie rolnictwo) zachowały się tu naturalne obszary o dużej wartości przyrodniczej. Są one chronione w granicach różnych form ochrony przyrody. Do najważniejszych należy niewątpliwie zaliczyć utworzony w 1974 roku Roztoczański Park Narodowy. Oprócz parku narodowego na omawianym obszarze leży (w całości lub w części) 47 rezerwatów przyrody, 10 parków krajobrazowych i 10 obszarów chronionego krajobrazu.
Wyjaśnij, dlaczego ochroną w parku narodowym i parkach krajobrazowych są objęte duże kompleksy leśne i wąwozy lessowe.
Zagospodarowanie Wyżyny Lubelskiej i Roztocza
Większość obszaru Wyżyny Lubelskiej i Roztocza (ponad 60%) jest użytkowana jako grunty orne. Na żyznych glebach uprawia się m.in.: pszenicę, buraki cukrowe, rzepak, rzepik, tytoń, chmiel. W zachodniej części dominują uprawy trwałe, sady i plantacje jabłoni, porzeczek, malin, agrestu, truskawek i poziomek gruntowych. Pasmowy układ pól z zakrzewieniami śródpolnymi jest charakterystyczny zwłaszcza dla Roztocza. W dnach dolin rzecznych prowadzona jest gospodarka łąkarska.
Krajobraz Wyżyny Lubelskiej i Roztocza – galeria zdjęć
Uprawie rolniczej towarzyszy rozwój usług, w tym turystyki i przemysłu (przemysł motoryzacyjny, chemiczny, spożywczy, lotniczy i in.). Z przetwórstwa mleka znane są Krasnystaw, Bychawa i Piaski. Z produkcji ceramiki sanitarnej i wyposażenia łazienek słynie Krasnystaw. Głównymi miastami są: Lublin, Zamość, Kraśnik, Tomaszów Lubelski, Janów Lubelski, Szczebrzeszyn i Krasnobród. Natomiast znanymi ośrodkami turystycznymi są leżące w regionie uzdrowiska Nałęczów i Horyniec Zdrój oraz Kazimierz Dolny, Krasnobród i Zwierzyniec.
Na Wyżynie Lubelskiej i w jej bezpośrednim sąsiedztwie rozwinęło się także górnictwo. W wielu miejscach, m.in. na zboczach doliny Wisły, gdzie w podłożu występują skały wapienne, powstały kamieniołomy, np. w Kazimierzu Dolnym, Bochotnicy i Józefowie oraz kopalnie odkrywkowe w Rejowcu Fabrycznym i Chełmie. Eksploatowane w nich skały mają zastosowanie w budownictwie (o czym najlepiej świadczy charakterystyczna zabudowa Kazimierza Dolnego i sąsiednich miejscowości), przemyśle chemicznym i cementowym. Cementownie znajdują się w Chełmie i Rejowcu Fabrycznym. Na terenie Wyżyny Lubelskiej znajdują się także złoża węgla kamiennego (tzw. Lubelskie Zagłębie Węglowe). Ich eksploatacja występuje w kopalni Bogdanka koło Łęcznej.
Górnictwo – galeria zdjęć
Zagrożenia krajobrazu
Zagrożenia krajobrazu na Wyżynie Lubelskiej i Roztoczu związane są przede wszystkim z działalnością rolniczą i przemysłową oraz rozwojem miast. Uprawa żyznych gleb powoduje wylesianie terenu i przyczynia się do niszczenia naturalnych siedlisk roślin i zwierząt. Uwalnianie zanieczyszczeń pyłowych z cementowni, zrzut ścieków, składowanie odpadów itp. powodują znaczne zanieczyszczenie powietrza, wód powierzchniowych i podziemnych, gleb i roślin. Niekorzystne zmiany krajobrazu przynosi także eksploatacja surowców prowadzona zwłaszcza metodą odkrywkową, prowadząca do powstania rozległych wyrobisk. Wśród zagrożeń wymienić należy także intensywne rozrastanie się miast powodujące ubytek terenów rolniczych i leśnych oraz degradację krajobrazu związaną z ekspansją zabudowy. Ma to miejsce głównie w sąsiedztwie Lublina i innych dużych miast regionu. Zwiększony pobór wód podziemnych do celów komunalnych i przemysłowych powoduje obniżenie ich poziomu nawet o kilka metrów.
Dziedzictwo kulturowe
Wyżyna Lubelska i Roztocze, podobnie jak inne tereny pogranicza, są bardzo zróżnicowane kulturowo. Od wieków przybywali tu osadnicy innych narodowości (Ukraińcy, Niemcy, Holendrzy, Żydzi, Tatarzy) znajdując dogodne warunki do życia i kultywowania swoich tradycji i religii. W wielu miejscowościach żyły obok siebie różne grupy narodowościowe, a pamiątką po nich są synagogi, cerkwie, kościoły, a także cmentarze katolickie, prawosławne i żydowskie (kirkuty). Bardzo ważną przyczyną zróżnicowania kulturowego są także wpływy sąsiednich regionów – Mazowsza, Podlasia i Małopolski. Wszystko to sprawiło, że region ten jest określany jako wielokulturowy.
Religie regionu – galeria zdjęć
Tradycyjnym zajęciem mieszkańców regionu była uprawa ziemi oraz gospodarka leśna. Ludzie mieszkali w drewnianych chałupach podzielonych przelotową sienią, gdzie po jednej stronie mieściła się izba, a po przeciwnej komora. Budynek przykrywał dwu- lub czterospadowy dach kryty strzechą lub gontem. Przy zabudowaniach znajdowała się zwykle studnia z kołowrotem, a na rzekach budowano młyny wodne. Tam, gdzie w podłożu występowały wapienne skały, pojawiały się budowane z nich budynki (lub budynki drewniane na kamiennej podmurówce). Wnętrza domów były skromnie dekorowane, głównie wycinankami i malunkami z motywami kwiatów. Cechą charakterystyczną architektury regionu są także drewniane kościoły o prostej bryle, przykryte dwuspadowym dachem z niewielką wieżyczką usytuowaną w połowie długości dachu. Tradycyjną zabudowę regionu można zobaczyć m.in. w Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie i w skansenie „Zagroda Guciów” w Guciowie.
Architektura – galeria zdjęć
Lubelszczyzna słynęła także z tradycyjnego kowalstwa artystycznego. W wielu kuźniach wytwarzano m.in.: krzyże żelazne zdobiące drewniane krzyże przydrożne, drewniane i murowane kapliczki oraz krzyże cmentarne. Wyroby kowalskie były dekoracyjne i wyróżniały się bogactwem form. Przedmioty te można zobaczyć w Muzeum Kowalstwa w Wojciechowie. Tam też co roku odbywają się Ogólnopolskie Warsztaty Kowalskie i Targi Sztuki Kowalskiej.
Charakterystycznym elementem sztuki ludowej regionu są pisanki wykonywane techniką batikową, polegającą na nakładaniu na jajko gorącego wosku pszczelego i kilkukrotnym jego barwieniu oraz wycinanki z motywem prostych równoległych pasków oraz ośmioboków.
W regionie rozwijało się także tkactwo. Produkowano tu m.in. pasiaste tkaniny (tzw. pasiaki), o różnorodnych kolorach i wzorach, które używane były m.in. do szycia strojów kobiecych, zwłaszcza spódnic i zapasek. Częścią tradycyjnego stroju były białe koszule z haftami na kołnierzach i mankietach oraz gorsety z czarnego aksamitu bogato zdobione, głównie kolorowymi wstążeczkami i tasiemkami. Na głowie wiązano głowy kolorowe, wzorzyste chusty. Mężczyźni także nosili białe, haftowane koszule, spodnie z czarnego sukna wkładane w cholewy wysokich butów i szerokie pasy ozdobione tasiemkami, cekinami, szklanymi paciorkami. Na wierzch zakładali kaftany z czarnej satyny zdobione haftowanymi tasiemkami i wstążkami, a w dni świąteczne sukmany. Uzupełnieniem męskiego stroju był słomiany kapelusz. Ten efektowny strój ludowy jest dziś chętnie używane przez zespoły folklorystyczne.
Tradycyjna kuchnia regionu bazuje na lokalnych, łatwo dostępnych składnikach. Jej podstawą są: mąka, kasza, biały ser (twaróg) oraz świeże warzywa (głównie cebula), z których przygotowuje się m.in. cebularz, czyli pszenny placek pokryty pokrojoną w kostkę cebulą wymieszaną z makiem, pierogi z kaszą gryczaną (gryczaki), forszmak będący rodzajem gulaszu na bazie mięsa wieprzowego, drobiowego oraz kiszonych ogórków, ziemniaków i pomidorów. Szczególnym daniem jest korowaj – rodzaj kołacza pieczonego z mąki żytniej lub pszennej, ozdobionego dekoracjami z ciasta (zajączki, ptaszki), jagód lub kwiatów. Tradycyjnym i powszechnie znanym symbolem Kazimierza Dolnego są koguty wypiekane z drożdżowo‑maślanego ciasta. Charakterystyczne dla tego regionu Polski są również różnego rodzaju miody (np. miód gryczany, malinowy, wrzosowy oraz fasolowy).
Zabytki
Śladem wielokulturowego dziedzictwa na Wyżynie Lubelskiej i Roztoczu są liczne zabytki stanowiące jednocześnie atrakcję turystyczną. Znajdują się tu m.in. świątynie różnych wyznań, obiekty architektury militarnej z różnych okresów, spichlerze, skanseny gromadzące pozostałości tradycyjnej zabudowy wiejskiej. Licznie występują zabytkowe dwory i pałace otoczone z reguły rozległymi parkami bądź ogrodami, będące pozostałością wielkich majątków ziemskich, zwłaszcza ordynacji Zamojskich. Niektóre z tych obiektów możesz zobaczyć na mapie.
Podsumowanie
Wyżyna Lubelska leży w południowo‑wschodniej części Polski w pasie Wyżyn Polskich, pomiędzy doliną Wisły na zachodzie i doliną Bugu na wschodzie.
Krajobraz Wyżyny Lubelskiej i Roztocza jest urozmaicony; wpływ ma na to przede wszystkim różnorodna, pagórkowata i równinna rzeźba terenu oraz występowanie gęstej sieci wąwozów.
Cechy krajobrazu zależą od skał występujących w podłożu – lessów i skał wapiennych.
Żyzne gleby sprzyjają rozwojowi rolnictwa, dlatego w regionie przeważają pola uprawne, sady i plantacje, natomiast lasy zajmują małą powierzchnię.
Na obszarze regionu występują złoża węgla kamiennego i skał budowlanych.
Najcenniejsze pod względem przyrodniczym tereny Wyżyny Lubelskiej i Roztocza są chronione w granicach Roztoczańskiego Parku Narodowego i w kilku parkach krajobrazowych.
Przemysł i urbanizacja rozwija się głównie w północnej części regionu.
Wyżyna Lubelska i Roztocze są bardzo zróżnicowane pod względem kulturowych – cechuje je wielokulturowość.
Zagrożenia krajobrazu na Wyżynie Lubelskiej i Roztoczu związane są przede wszystkim z działalnością rolniczą i przemysłową oraz rozwojem miast.
Słownik
proces przywracania roślin lub zwierząt, które zostały wcześniej wyeliminowane lub zanikły w danym obszarze, do naturalnego środowiska; oznacza to przeniesienie tych organizmów z innego miejsca, w którym nadal istnieją, do obszaru, gdzie kiedyś występowały lub gdzie mogą przyczynić się do przywrócenia równowagi ekologicznej; jest to działanie podejmowane w celu ochrony zagrożonych gatunków lub przywrócenia różnorodności biologicznej w danym regionie; reintrodukcja pomaga organizmom powrócić do swoich naturalnych siedlisk i jest ważnym narzędziem w ochronie przyrody i środowiska naturalnego
Stwórz listę obszarów i obiektów (przyrodniczych i kulturowych) znajdujących się na Wyżynie Lubelskiej i Roztoczu, które powinien zobaczyć turysta, żeby poznać zróżnicowane krajobrazy tego regionu. Wybór uzasadnij.
Ćwiczenia
Zaznacz trzy typowe cechy krajobrazu Wyżyny Lubelskiej i Roztocza.
Zaznacz, czy podane stwierdzenie dotyczące Wyżyny Lubelskiej i Roztocza jest prawdziwe, czy fałszywe.
Opisz, co łączy następujące miejscowości zlokalizowane na Wyżynie Lubelskiej i Roztoczu: Kazimierz Dolny, Nałęczów, Zwierzyniec.
Dopasuj obiekty przyrodnicze i kulturowe do regionów.
Wskaż poprawne zakończenie zdania.
Uzupełnij tekst, korzystając z zestawu zamieszczonego poniżej.
Rysunek przedstawia powstawanie formy rzeźby charakterystycznej dla krajobrazu Wyżyny Lubelskiej. Dopasuj opisy etapów jej powstawania do odpowiednich punktów: 1, 2 i 3.
Wymień parki krajobrazowe na terenach Wyżyny Lubelskiej i Roztocza.
Opisz zagrożenia dla krajobrazu Wyżyny Lubelskiej związane z rozwojem rolnictwa.
Notatnik
Bibliografia
Dobrowolski R., Harasimiuk M., Brzezińska‑Wójcik T., (2014), Strukturalne uwarunkowania rzeźby Wyżyny Lubelskiej i Roztocza, [w:] „Przegląd Geologiczny”, Warszawa: Wydawnictwa Geologiczne.