Krajobrazy Polski – krajobraz wysokogórski w Tatrach

Tatry to jedyny w Polsce obszar o krajobrazie wysokogórskim. Być może to właśnie sprawia, że corocznie przybywają tu miliony turystów chcących choć przez chwilę poczuć się jak w „małych Alpach”. Skojarzenie to nie jest przypadkowe, bowiem w Tatrach mogą oni zobaczyć urwiste skalne graniegrańgranie, strome stoki, piargipiargpiargi, głęboko wcięte doliny czy polodowcowe jeziora tak charakterystyczne dla alpejskiego krajobrazu. Poznajmy zatem ten unikatowy w skali naszego kraju krajobraz.

Położenie Tatr

Tatry to najwyższe pasmo górskie w Karpatach położone na pograniczu Polski i Słowacji, ciągnące się od Przełęczy Huciańskiej na zachodzie do Przełęczy Ździarskiej na wschodzie. Długość pasma wynosi w linii prostej 57 km, a wzdłuż głównej grani – 75 km. Szerokość sięga 19 km, a powierzchnia ok. 700 kmIndeks górny 2² (w Polsce ok. 170 kmIndeks górny 2²). Tatry dzielą się na Tatry Zachodnie i Tatry Wschodnie (Wysokie) – rozdziela je przełęcz Liliowe (1952 m n.p.m.) oraz doliny Suchej Wody (po stronie polskiej) i Cicha (po stronie słowackiej). W Tatrach Wschodnich wyróżnia się Tatry Wysokie (leżące w Polsce i częściowo na Słowacji) oraz Tatry Bielskie (w całości leżące na Słowacji).

Środowisko Tatr

Skorupa ziemska podzielona jest na wielkie płyty, które pozostają w ciągłym, choć powolnym ruchu. Czasem następuje zderzenie płyt i wtedy osady zalegające w dnie rozdzielających je mórz ulegają pofałdowaniu i wypiętrzeniu. Procesy te nazywane są ruchami górotwórczymi. Geolodzy obrazowo porównują je do fałdowania obrusa na płaskiej powierzchni stołu. Wielkie, skalne fałdy, zwane płaszczowinami, odrywają się od podłoża, przechylają i nasuwają na siebie i na obszar lądu. To dlatego góry powstałe w wyniku opisanych procesów nazywane są górami fałdowymi.

W ten właśnie sposób, mniej więcej 100 mln lat temu, wskutek nacisku płyty afrykańskiej na płytę euroazjatycką, zaczęły tworzyć się Karpaty, których najwyższym pasmem są Tatry. Ruchy górotwórcze na tym obszarze wciąż trwają, a najwyższe szczyty pasma stale rosną.

Skały, z których zbudowane są Tatry, mają różne pochodzenie i powstawały w różnym czasie. Najstarsze liczą nawet 300‑400 mln lat. Niektóre z nich formowały się z magmy zastygającej w głębi skorupy ziemskiej. Ze skał magmowych (głównie granitów) powstał masyw Tatr Wysokich. Są one odporne na niszczenie pod wpływem wiatru, deszczu, płynącej wody czy zmian temperatury powietrza, dlatego w tej części Tatr szczyty i grzbiety są wysokie i ostre.

Skały budujące Tatry powstawały także z osadów gromadzących się na dnie mórz pokrywających obszar dzisiejszych Tatr, których głębokość i zasięg ulegał wielokrotnym zmianom. Osady tworzyły się ze szczątków organizmów żyjących w morzach oraz rozdrobnionych cząstek skał przynoszonych z leżących w pobliżu lądów. Dlatego skały te nazywane są osadowymi, a należą do nich np. wapienie, w których zachowały się skamieniałości dawnych organizmów i piaskowce. Występują one głównie w północnej części Tatr. Pod wpływem wody rozpuszczającej wapienne skały powstały tu liczne jaskinie, których łączna długość korytarzy przekracza 130 km. Największą z nich jest Jaskinia Wielka Śnieżna.

Czasem pod wpływem różnych procesów zachodzących pod powierzchnią Ziemi, np. zmian temperatury i ciśnienia, skały magmowe i osadowe ulegały przeobrażeniu, dlatego nazywane są skałami metamorficznymi. Zbudowane są z nich Tatry Zachodnie. Skały te ulegają łatwo niszczeniu, dlatego grzbiety i szczyty w tej części Tatr są łagodne i stosunkowo niskie.

R1UYRWLGqACOE

Ilustracja przedstawiająca zróżnicowanie skał na obszarze Tatr za pomocą przekroju z północy na południe. Kształt ilustracji jest poziomy, w lewym górnym rogu oznaczenie północy, w prawym górnym oznaczenie południa. Na północy znajdują się partie niższe, w stronę południa ich wysokość się zwiększa. Na początku znajduje się Rów Podtatrzański, następnie Tatry Reglowe i Tatry Zachodnie. Wszystkie trzy wymienione partie opisano u góry jako partie składające się z różnych skał osadowych, zajmują połowę szerokości przekroju. Na ilustracji tworzące je skały oznaczono różnymi kolorami i wzorami. Pozostałą część stanowią najwyższe Tatry Wschodnie (Tatry Wysokie). U góry opisane jako składające się ze skał magmowych (głównie z granitu). Oznaczone jednolitym, brązowym kolorem.

Rzeźba Tatr została ukształtowana przez lodowce górskie, ale wpływ na nią ma także omówiony powyżej rodzaj występujących w podłożu skał. Rzeźba Tatr Wysokich ma cechy rzeźby wysokogórskiej. W podłożu występują skały odporne na niszczenie. Dodatkowy wpływ na rzeźbę wywarły lodowce górskie. Występują tu wysokie, ostre granie i szczyty (turnie), charakterystyczne doliny w kształcie litery U, skalne rynny i wały, jeziora polodowcowe i in. Stoki są strome, pokryte w dolnej części rumowiskiem skalnym nazywanym piargiem. Podobne formy rzeźby można spotkać w Alpach, dlatego rzeźbę wysokogórską nazywa się także rzeźbą alpejską.

RGCxIfz1uIXZI

Film nawiązujący do treści materiału

Film nawiązujący do treści materiału

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RGCxIfz1uIXZI

Film nawiązujący do treści materiału

W porównaniu z Tatrami Wysokimi, w Tatrach Zachodnich, zbudowanych ze skał bardziej podatnych na niszczenie, formy rzeźby są łagodniejsze, a samo pasmo jest niższe.

Krajobraz wysokogórski Tatr

Turnie – pojedyncze, skaliste, ostre szczyty  (od lewej: Niebieska Turnia, Gąsienicowa Turnia, Świnicka Kopa)

R1elxhhmKeGd6

Na zdjęciu obok siebie trzy turnie. Są to kolejno do lewej - Niebieska Turnia, Gąsienicowa Turnia, Świnicka Kopa. Masywne skały o czarno‑szarej barwie. Można rozpoznać trzy wystające ponad masyw wzniesienia szczyty. Struktura skał jest spękana, ich boki posiadają nieregularne kształty. Gdzieniegdzie stoki pokryte śniegiem.

Fragment grani Tatr
Grań to grzbiet górski łączący kilka szczytów i przełęczy 

RkA0HhZtJWjrl

Na zdjęciu tatrzańskie granie. W centralnej części zdjęcia rozległy masyw górski o stromych skalistych zboczach. Skały spękane, o chropowatej strukturze, gdzieniegdzie pokryte niewielką ilością śniegu, a także zielonymi porostami. Granie o charakterystycznych strzelistych, ostrych kształtach.

Cyrk (kocioł) lodowcowy – zagłębienie terenu leżące u początku lodowca górskiego, powyżej linii wieloletniego śniegu; w zagłębieniu tym gromadzi się śnieg przekształcający się w lód (Dolina Młynicka)

RxFnQLLTOuLHy

Centralną część fotografii zajmuje cyrk lodowcowy. Jest to zagłębienie w skale w kształcie zbliżonym do koła, wypełnione licznymi drobnymi odłamkami skalnymi, w niektórych częściach pokryte porostami. Po bokach znajdują się zbocza gór o dość stromym nachyleniu. W oddali, na drugim planie, rozległa dolina.

Dolina U‑kształtna – dawna dolina rzeczna przekształcona przez jęzor lodowca górskiego, przyjmująca w przekroju poprzecznym kształt litery U (Dolina Roztoki)

RmgWD6B4bElef

Na zdjęciu rozległa dolina U‑kształtna. Stoki po bokach są bardzo wysokie, a sama dolina szeroka i płaska. W ten sposób utworzony profil terenu swoim przekrojem przypomina literę „u”. Dolina i niższe partie stoków pokryte są lasem iglastym lub porostami. Na drugim planie pasmo górskie z licznymi strzelistymi szczytami.

Piargi – nagromadzenie rumowiska skalnego u podnóża żlebu – szerokiej rynny przecinającej skalną ścianę, wyrzeźbioną przez osypujący się materiał skalny (podnóże Mięguszowieckich Szczytów nad Morskim Okiem)

RaO23MENJCNjj

Stromy stok góry. Pośrodku niego znajduje się żleb, czyli podłużne, pionowe wcięcie w jego ścianie. U podnóża szczeliny mieści się piarg, czyli nagromadzenie drobnego materiału skalnego. Piarg tworzy kształt stożka, zebrany materiał ma szary kolor, nieco jaśniejszy od stoku powyżej.

Jezioro polodowcowe – wypełnione wodą zagłębienie terenu wyrzeźbione przez lodowiec górski lub powstające w wyniku wytapiania brył lodu (Zadni Staw Polski)

R1UlGWhhutAP3

Zdjęcie przedstawiające jezioro polodowcowe. Tafla wody jest w kolorze ciemnogranatowym, jezioro ma okrągły kształt, ma średnicę kilkudziesięciu metrów. Otoczone jest stromymi i wysokimi stokami, które w dolnych partiach pokryte są bardzo dużą ilością drobnych odłamków skalnych, a nieco wyżej porostami i roślinnością trawiastą.

R1eEGhjLS2Fm8

Fotografia przedstawiająca rozległą panoramę gór. Łańcuchy górskie są masywne, o dużych wysokościach względnych i stromych stokach. Fotografia wykonana latem, brak śniegu, w niższych partiach skały pokryte porostami i inną roślinnością. Między wzniesieniami jeziora. Na pierwszym planie turyści na szlaku.

Tatry sprawiają wrażenie wyniosłego masywu, z każdej strony są bowiem otoczone głębokimi obniżeniami (kotlinami), których dna leżą na wysokości 500–700 m n.p.m. Większość najwyższych szczytów leży w Tatrach Wysokich po stronie słowackiej, włącznie z  najwyższym szczytem nie tylko Tatr, ale całego łańcucha Karpat – Gerlachem (2655 m n.p.m). Po stronie polskiej najwyższym szczytem w Tatrach Wysokich są Rysy (2499 m n.p.m.). Szczyty położone w Tatrach Zachodnich są nieco niższe - najwyższy z nich, Starorobociański Wierch, ma 2176 m n.p.m..

Cechą charakterystyczną rzeźby Tatr są także doliny. Największe z nich to: Dolina Białki, Dolina Bystrej, Dolina Kościeliska, Dolina Suchej Wody czy Dolina Chochołowska. W okresie zlodowacenia spływały nimi lodowce górskie. W dolinach tych występują wypełnione wodą zagłębienia (kotły) oraz progi, po których spływają wodospady (m.in. Siklawa, Wodogrzmoty Mickiewicza). Doliny potoków są wąskie i głęboko wcięte w skalne podłoże. Ich dna pokrywają kamienie i głazy.

Łączna długość potoków płynących przez obszar Tatr przekracza 300 km. Biorą one swój początek z różnych wycieków i źródeł. Niektóre wypływają z jezior. Mają zazwyczaj duży spadek i niewielką długość, tylko nieliczne osiągają ponad 10 km. Ich wody są zimne. Największymi potokami są: Siwa Woda, Kirowa Woda, Zimna Woda, Jaworowy Potok. W obszarach zbudowanych ze skał wapiennych woda, rozpuszczając skały, często płynie pod powierzchnią terenu.

W Tatrach występuje około 120 różnej wielkości jezior nazywanych stawami, w tym 43 po stronie polskiej. Znaczna większość stawów znajduje się na terenie Tatr Wysokich, w Tatrach Zachodnich jest ich mniej. Do największych należą Morskie Oko i Wielki Staw Polski. Stawy tatrzańskie z reguły są pochodzenia polodowcowego.

Potoki w Tatrach

R144QmbhSWUUe

Pośrodku zdjęcia rwący górski potok. Nie jest głęboki, jego woda jest przezroczysta. Na jego dnie, a także nad wodą leżą głazy skalne o dość dużej wielkości. Ich średnice dochodzą do blisko metra, jest ich bardzo dużo na całej długości koryta. Po bokach potoku bujna roślinność, są to głównie zielone krzewy. Nieco dalej cienkie i wysokie drzewa iglaste, posiadające korony od kilku do kilkunastu metrów nad ziemią, ich pienie w niższych partiach są gładkie. W oddali znajduje się masywne wniesienie, w większości pokryte roślinnością.

RiQnwaeGkD9Ri

Górski potok. Znajduje się w centralnej części fotografii. Jest wąski, jego nurt jest bardzo wartki. Posiada liczne meandry, mieści się w głębokim wyżłobieniu w skale. Po obu stronach potoku wysokie, skaliste i bardzo strome stoki. Znajdujący się po prawej stronie stok pokryty jest gdzieniegdzie trawą, na stoku po lewej rosną drzewa iglaste.

RYswbDnCLZX6s

Lekko meandrujący potok górski. Bardzo silny nurt, woda piętrzy się na licznych barierach w postaci kamieni o kilkudziesięciocentymetrowej średnicy, przybiera białą barwę. Po obu stronach koryta niewysoka roślinność krzewiasta.

R1Nlff7l7Zc4u

Szerokie koryto górskiego potoku. Jego nurt nie jest zbyt intensywny, potok ma szerokość kilku metrów, na jego dnie kamienie, bardzo czysta woda. Wzdłuż brzegów leżące kamienie oraz rosnące drzewa iglaste.

W Tatrach panuje klimat górski. Charakteryzuje się on m.in. dużymi wahaniami temperatury powietrza w czasie doby. Średnia roczna suma opadów przekracza 1000 mm, a w wyższych partiach gór – 1500 mm, przy czym ich największe wartości występują latem. Dla porównania średnie opady roczne wynoszą w Polsce ok. 600 mm, a w pewnych regionach, np. na Kujawach, poniżej 500 mm. Pokrywa śnieżna zalega w Tatrach średnio aż 5–8 miesięcy. Charakterystyczną cechą klimatu jest ponadto znaczna zmienność pogody w ciągu dnia. Ponieważ Tatry są barierą dla ruchu powietrza napływającego od południa, okresowo występują duże różnice pogody po słowackiej i polskiej stronie gór, a także pojawia się suchy i ciepły wiatr halnyhalnyhalny.

Pogoda w Tatrach

RK1tG0WzT0HFR

Ilustracja w symboliczny sposób przedstawiająca wzniesienie symbolizujące Tatry na granicy Polski i Słowacji. Po lewej, słowackiej stronie, za pomocą niebieskich strzałek przedstawiono wznoszące się ku górze po stoku powietrze. Nad strzałkami chmury, z których następują opady. W lewym górnym rogu pole tekstowe o treści: „Pogoda w słowackiej części Tatr: chłodny, wilgotny wiatr; duże zachmurzenie; opady deszczu i śniegu; niższa temperatura powietrza”. Po polskiej części stoku umieszczono czerwone strzałki kierujące się w dół. U podnóża stoku napis „Zakopane”. W prawym górnym rogu pole tekstowe o treści: „Pogoda w polskiej części Tatr: ciepły, suchy wiatr (halny); małe zachmurzenie; brak opadów; wyższa temperatura powietrza”. Po prawej stronie ilustracji pionowa podziałka z wyznaczonymi wysokościami nad poziomem co trzysta metrów. U podnóża wysokość wynosi około sześćset, a na szczycie ponad dwa tysiące sto metrów.

Dla zainteresowanych

RCx9s6NerKco4

Animacja przedstawiająca schemat powstawania wiatru halnego. W centralnej części znajduje się górskie wzniesienie o kształcie zbliżonym do odwróconej litery „u”, po bokach płaski teren. Animacja pokazuje kolejne etapy powstawania tego rodzaju wiatru, po lewej stronie wniesienia zaznaczono wyż, po prawej niż. Przedstawiono nacierającą masę powietrza od wyżu do niżu i zmieniające się wartości temperatur w miarę wznoszenia się powietrza po stoku, a następnie jego opadania. Ośrodek wyżowy zlokalizowany jest na północy, a niż na południowym stoku wzniesienia.

Animacja przedstawiająca schemat powstawania wiatru halnego. W centralnej części znajduje się górskie wzniesienie o kształcie zbliżonym do odwróconej litery „u”, po bokach płaski teren. Animacja pokazuje kolejne etapy powstawania tego rodzaju wiatru, po lewej stronie wniesienia zaznaczono wyż, po prawej niż. Przedstawiono nacierającą masę powietrza od wyżu do niżu i zmieniające się wartości temperatur w miarę wznoszenia się powietrza po stoku, a następnie jego opadania. Ośrodek wyżowy zlokalizowany jest na północy, a niż na południowym stoku wzniesienia.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RCx9s6NerKco4

Animacja przedstawiająca schemat powstawania wiatru halnego. W centralnej części znajduje się górskie wzniesienie o kształcie zbliżonym do odwróconej litery „u”, po bokach płaski teren. Animacja pokazuje kolejne etapy powstawania tego rodzaju wiatru, po lewej stronie wniesienia zaznaczono wyż, po prawej niż. Przedstawiono nacierającą masę powietrza od wyżu do niżu i zmieniające się wartości temperatur w miarę wznoszenia się powietrza po stoku, a następnie jego opadania. Ośrodek wyżowy zlokalizowany jest na północy, a niż na południowym stoku wzniesienia.

Cechy klimatu są bardzo silnie powiązane z wysokością nad poziomem morza – im jest ona większa, tym występuje m.in. silniejszy wiatr, niższa temperatura powietrza, większy udział opadów śniegu i dłuższe zaleganie pokrywy śnieżnej. Wyraźnie wzrasta także wielkość opadów. W latach 1966–2006 średnia roczna suma opadów wynosiła w leżącym u podnóża Tatr Zakopanem 1117,6 mm, a na Kasprowym Wierchu 1797,7 mm. Duże znaczenie dla pionowego zróżnicowania klimatu ma także ustawienie stoku w stosunku do kierunku padania promieni słonecznych – największy dopływ promieniowania słonecznego występuje na stokach południowych, najmniejszy na północnych. W efekcie granice pięter klimatycznych przebiegają na tych stokach na różnej wysokości. Wyraźna zmiana cech klimatu wraz z wysokością wskazuje, że w Tatrach występuje piętrowość klimatyczna.

Indeks górny Źródło: Gromar sp. z o. o., licencja: CC BY‑SA 3.0 Indeks górny koniec^{Źródło: Gromar sp. z o. o., licencja: CC BY‑SA 3.0}

Roślinność jest silnie powiązana z warunkami klimatycznymi, a więc także wykazuje układ piętrowy. Dlatego w Tatrach z reguły wyróżnia się piętra klimatyczno‑roślinne. Występuje tu około 200 gatunków roślin, których nie spotkamy w żadnym innym miejscu w Polsce. Są to tzw. gatunki endemiczne (endemity). Należą do nich m.in. wiechlina granitowa i warzucha tatrzańska. Spotkać tu można także gatunki, które przetrwały od okresu epoki lodowcowej. Są to tzw. gatunki reliktowe, takie jak m.in.: dębik ośmiopłatkowy, wierzba żyłkowana, ostróżka tatrzańska, skalnica tatrzańska. Ich występowaniu, głównie w piętrze hal, sprzyja m.in. chłodny klimat.

1

Polecenie 11

Określ, jakie piętra roślinne widać na zdjęciu przedstawiającym Halę Gąsienicową.

RC1WZIKuTufBG

Hala Gąsienicowa w Tatrach Wysokich

Rt8f2nip6fIMt

(Uzupełnij).

Wskazówki i klucze odpowiedzi

Pokaż podpowiedź

Na hali występuje bardzo mało drzew iglastych.

Pokaż odpowiedź

Na zdjęciu Hali Gąsienicowej widoczne są regiel górny, kosodrzewina, hale i turnie.

Polecenie 11

Korzystając z dostępnych źródeł, wymień piętra roślinne występujące na Hali Gąsienicowej.

R2z9Xcv0Fwesc

Rośliny i zwierzęta Tatr

RWHeXjaAMSEpl

Fotografia świerka rosnącego u podnóża wysokiej góry. Ma kilkanaście metrów wysokości, nieco zwęża się ku górze.

RBaUvjUBZ5g6a

Fotografia przedstawiająca zbliżenie na krzewy kosodrzewiny. Dość grube gałęzie o gęstych i masywnych igłach ciemnozielonego koloru.

RdcgsE7BwWPE6

Zbliżenie na trzy niewielkie białe kwiaty wyrastające z łodyg o długości kilkunastu centymetrów. Płatki kwiatów o kształcie zbliżonym do trójkątnego, w kolorze białym, pokryte charakterystycznym meszkiem, podobnie jak łodygi.

R1SjKZi7tNIeL

Fotografia gęsto rosnącego szafranu. Niewielkie rośliny o wysokości kilkunastu centymetrów. Na kilkucentymetrowych, ciemnozielonych łodygach wyrastają duże kwiaty w kształcie kielichów w różnych odcieniach fioletu.

RY9W8jH6pqdxd

Na fotografii roślina o dużych, ciemnozielonych liściach należąca do bylin. Zakończenia liści z trójkątnymi, dość głębokimi wcięciami. U góry wyrastają małe, intensywnie niebieskie kwiaty w gronach po kilka sztuk.

R1QGGl9GVEkAi

Zdjęcie przedstawiające roślinę o wysokości kilku centymetrów tworzącą drobną kępkę. Małe listki tworzące różyczki. Ponad nimi wyrastają niewielkie białe kwiaty z żółtymi środkami.

RRI6XxSN1dRFO

Fotografia stojącej na zboczu kozicy. Jest w kolorze ciemnobrązowym, ma krótką sierść, na głowie podłużne jasne pasy. Dwa lekko odchodzące na boki proste rogi.

R1ZpkSlrjHHL5

Zdjęcie niedźwiedzia brunatnego leżącego pośród drzew. Jest bardzo masywny, ma brązowe, gęste futro, kilkucentymetrowe, grube pazury.

RksjpDT4EXqGK

Fotografia świstaka na tle zbocza góry. Zwierzę stoi na tylnych łapach, patrzy w dal. Ma gęstą, jasnobrązową sierść.

RzbVD35miloWN

Fotografia przedstawiająca ujęcie jastrzębia siedzącego na gałęzi sosny. Duży, silny, krępy ptak o ciemnobrązowym upierzeniu na grzbiecie, jaśniejszym na brzuchu i nad szponami. Masywny, zakrzywiony dziób. Żółte oczy.

R1LuLttBhfMZq

Fotografia płynącego pstrąga w przezroczystej wodzie. Ma długi i smukły kształt. Jest koloru szarożółtego, w małe, drobne, czarne plamki.

Ochrona przyrody w Tatrach i zagrożenie związane z gospodarczą działalnością człowieka

Cały polski obszar Tatr objęty jest od 1955 roku ochroną w granicach Tatrzańskiego Parku Narodowego, co w znacznym stopniu ogranicza gospodarczą działalność człowieka. Jego odpowiednikiem po stronie słowackiej jest utworzony w 1949 roku Tatranský Národný Park (TANAP). Przez teren parku narodowego, odwiedzanego rocznie przez 2,5 mln turystów, prowadzą liczne szlaki turystyczne. Znajdują się tu także schroniska oferujące turystom noclegi i wyżywienie. Szczególnym zainteresowaniem turystów cieszą się: Morskie Oko, Dolina Pięciu Stawów Polskich, Dolina Kościeliska, Kasprowy Wierch, Giewont, Świnica i Rysy.

Na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego nie można lokalizować zakładów przemysłowych, osiedli mieszkaniowych ani dróg o dużym natężeniu ruchu. Nie rozwija się tu także intensywnie rolnictwo ani przemysłowa hodowla. Nie znaczy to jednak, że środowisko Tatr jest w pełni naturalne, bowiem w przeszłości duże zmiany wywoływała działalność gospodarcza człowieka. Jej ślady widoczne są w krajobrazie tatrzańskim do dziś.

Rozwój pasterstwa polegającego na wolnym wypasie (głównie owiec) spowodował m.in. wyrąb lasów, niszczenie gleb czy zanieczyszczenie jezior wysokogórskich. Także rozwój górnictwa i hutnictwa żelaza (w XIX wieku huty istniały w Kuźnicach i w Starych Kościeliskach) oraz papierni sprawił, że na masową skalę wycinane były buki i jodły. Na ich miejscu sadzono świerki, co zmieniło skład gatunkowy tatrzańskich lasów regla dolnego. Do dziś przetrwały polany będące pozostałością wyrębu. Z kolei wycinanie kosodrzewiny zwiększyło powierzchnię hal. Do niszczenia środowiska przyczyniły się także kłusownictwo i masowe polowania na kozice i świstaki oraz zarybianie wysokogórskich stawów obcymi gatunkami ryb (np. pstrągiem źródlanym), które wcześniej tu nie występowały. Wszystkie te działania zmieniły cechy tatrzańskiej przyrody.

RoELNVwHoaDBM

Na zdjęciu stok górskiej polany reglowej. Dość łagodne zbocze, porośnięte trawą, pasą się na niej owce. Na drugim planie linia drzew iglastych, a dalej masywne, w większości ośnieżone góry o strzelistych wierzchołkach. Przez środek polany biegnie wąska, wydeptana ścieżka.

RiffkSVJfavcL

Zbliżenie na pstrągi źródlane. Są to ryby o stosunkowo niewielkich rozmiarach, pokryte licznymi żółtymi oraz fioletowymi małymi plamkami, pozostała część jest szara. Ogon i dolne płetwy w kolorze intensywnej czerwieni.

Ze względu na konieczność ochrony przyrody i krajobrazu Tatr ograniczono, a w niektórych częściach całkowicie wyeliminowano, działalność gospodarczą. Podstawowym kierunkiem zagospodarowania jest dziś turystyka. Rocznie polską część Tatr odwiedza blisko 4 mln turystów. Do głównych atrakcji turystycznych należy zaliczyć malownicze krajobrazy wysokogórskie, mało zmienione środowisko przyrodnicze czy regionalny folklor. Intensywnie rozwija się infrastruktura turystyczna. Na obszarze Tatr istnieją liczne szlaki piesze, rowerowe, narciarskie, nartostrady i trasy zjazdowe oraz wyciągi narciarskie, m.in. na stokach Kasprowego Wierchu i na Nosalu, skocznie narciarskie (Wielka, Średnia i Mała Krokiew w Zakopanem), schroniska, m.in. w Dolinie Pięciu Stawów Polskich, nad Morskim Okiem, w Dolinie Gąsienicowej, na hali Ornak i w Dolinie Roztoki, kolejki górskie – linowa na Kasprowy Wierch, szynowa na Gubałówkę i in.

Tatry jako jedyny na obszarze Polski masyw wysokogórski są szczególnie narażone na zagrożenia związane z turystyką, która przyczynia się do degradacji środowiska najliczniej odwiedzanych przez turystów części gór. Wpływ ruchu turystycznego widoczny jest najsilniej wzdłuż szlaków turystycznych. Objawia się to m.in. ich rozdeptywaniem w szerokie trakty, niszczeniem roślinności na ich poboczach, zaśmiecaniem terenu, płoszeniem zwierząt.

RCkwpdb53p4Tb

Ścieżka turystyczna prowadząca wzdłuż górskiego wzniesienia. Jego stoki pokryte są trawą. Ścieżka jest dość szeroka, idą po niej ludzie, nosi ślady dużego ruchu turystycznego w postaci wydeptanego podłoża. Prowadzi na szczyt góry znajdujący się na drugim planie fotografii.

Innymi zagrożeniami przyrody Tatr związanymi z turystyką są m.in.: duże natężenie ruchu narciarskiego i związana z tym rozbudowana infrastruktura narciarstwa zjazdowego (wyciągi, kolej linowa, trasy zjazdowe i sprzęt niezbędny do ich utrzymania, np. ratraki wzmagające niszczenie gruntu i uszkodzenie roślinności).  Schroniska oferujące miejsca noclegowe i wyżywienie produkują natomiast ścieki i odpady.

Zajęcia, tradycje rodzinne i zwyczaje mieszkańców Tatr i Podhala

Obszar sąsiadujący z Tatrami, zwany Podhalem zamieszkują górale podhalańscy, czyli Podhalanie. Nazwa Podhala pochodzi od jego położenia i oznacza obszar położony „pod‑halami”, czyli pod górskimi pastwiskami, gdzie wypasało się owce. Folklor Podhala jest charakterystyczny tylko dla tego regionu. Jego mieszkańcy mają silne poczucie odrębności kulturowej i przynależności do wspólnoty góralskiej. Na co dzień okazują przywiązanie do swojej tradycji i kultury, mówią gwarą, noszą góralskie stroje, a domy wznoszą na ogół w architektonicznym stylu zakopiańskim.

Najbardziej charakterystycznymi elementami kultury i folkloru Podhala są: gwara góralska, muzyka, taniec (góralski i zbójnicki) oraz ubiór. Tradycyjny męski strój góralski składa się z białej koszuli spiętej spinką w kształcie parzenicy, grubych białych spodni (zwanych portkami) ozdobionych czarnymi lampasami i parzenicami, szeroki, wytłaczany, skórzany pas, zdobiony ćwiekami oraz czarny kapelusz filcowy (tzw. kłobuk) ozdobionymi muszelkami z orlim piórem. Strój ten uzupełniają luźno zarzucona na ramiona i zapięta pod szyją łańcuszkiem lub rzemieniem cucha (zwana też gunią), serdak i kożuch. Kobiety noszą długie, szerokie spódnice w kwieciste wzory, lniane koszule i haftowane gorsety zdobione koralikami lub cekinami oraz kolorowe chusty. Nieodłącznym elementem kobiecego stroju są czerwone korale.

RDBsCUom8z0Io

Na zdjęciu kobieta tańcząca z mężczyzną pośrodku pomieszczenia w góralskiej chacie. Są to młodzi ludzie, w wieku około dwudziestu lat, ubrani w tradycyjne, góralskie stroje. Noszą charakterystyczne kierpce, kobieta ma długą, białą suknię z wyszywanymi na niej różami, białą bluzkę i chustę na głowie. Mężczyzna białą koszulę, spodnie z haftowanymi ozdobami u góry oraz szeroki pas. Na drugim planie górale siedzący na ławkach, obserwujący tańczących.

R1QWx1LApbEMS

Grupa górali podhalańskich. Pośrodku młoda dziewczyna i chłopak. Około dwudziestoletni, noszący tradycyjne stroje. Noszą charakterystyczne kierpce, kobieta ma długą, białą suknię z wyszywanymi na niej różami, białą bluzkę i chustę na głowie. Mężczyzna białą koszulę, spodnie z haftowanymi ozdobami u góry oraz szeroki pas. Wokół nich grupa górali w różnym wieku i różnej płci, również ubranych w tradycyjne stroje. Wszyscy razem śpiewają.

Kuchnia Podhala jest związana jest przede wszystkim z hodowlą i wypasem owiec. Jej ważnym elementem są sery owcze – oscypki, bryndza i bundz, a także żentyca (inaczej żętyca), czyli serwatka otrzymywana przy produkcji serów. Specjałami kuchni góralskiej są również: kwaśnica, czośnianka, bryjka, hałuski i moskole.

R1M3RIJRTKn9n

Oscypki leżące w plecionym koszyku wyłożonym białą chustą. Niewielkie kawałki serów, mające po kilka centymetrów długości, jasnobrązowego koloru.

Ważnym elementem dziedzictwa kulturowego Podhala jest także architektura. Wykształcił się tutaj charakterystycznych styl podhalański, który w XIX wieku został wzbogacony o nowe elementy i nazwany stylem zakopiańskim. Domy były budowane z drewna na kamiennych podmurówkach, miały bardzo strome dachy, często kryte gontem i rzeźbione zdobienia. Budynki były podzielone na część mieszkalną i część gospodarczą. Z drewna wznoszone były również kościoły, których przykładem jest Kościół św. Michała Archanioła w Dębnie Podhalańskim wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.

Tradycyjna zabudowa przetrwała w wielu wsiach podhalańskich, ale także nowe domy są wznoszone w nawiązaniu do tego stylu architektonicznego. Najpiękniejsze przykłady tradycyjnej architektury Podhala można zobaczyć podróżując Małopolskim Szlakiem Architektury Drewnianej lub zwiedzając skanseny - Skansen Architektury Ludowej w Chochołowie, Skansen w Sidzinie – Muzeum Kultury Ludowej oraz Zagrodę Sołtysów w Jurgowie.

R25X3hX7GRgZj

Po lewej stronie na fotografii asfaltowa droga, wzdłuż której stoją jeden przy drugim drewniane domy. Ściany w jasnobrązowym kolorze, dachy ciemnoszare o charakterystycznym, trójkątnym kształcie.

RVkA1bknd04c9

Fotografia okazałego, drewnianego budynku. Kolor ścian jasnobrązowy, spadzisty dach w kolorze ciemnoszarym. Weranda, u góry balkony.

RxkPEGztWq2O9

Fotografia przedstawia drewniany kościół o wąskiej i wysokiej bryle oraz stromym dachu. Ściany w kolorze jasnobrązowym, dach ciemniejszym szarobrązowy. Budynek otoczony drewnianym ogrodzeniem.

Przez wieki głównym zajęciem mieszkańców Podhala była uprawa ziemi, a przede wszystkim pasterstwo, czyli wielomiesięczny, trwający od kwietnia do września wypas owiec na pastwiskach górskich, czyli halach. Zaczyna się on redykiem (czyli wyprowadzeniem owiec na hale), a kończy osodem (czyli odprowadzeniem z hal). Redyk, będący w przeszłości najważniejszym świętem wsi, dziś ma raczej charakter widowiska folklorystycznego. Opiekę nad stadem liczącym nawet kilkaset owiec należących do mieszkańców wsi sprawował baca i juhasi, którzy podczas wypasu przebywali w niewielkich, drewnianych bacówkach. Obecnie w Tatrach, na obszarze parku narodowego, prowadzone jest tzw. pasterstwo kulturowe podlegające licznym ograniczeniom wynikającym z konieczności ochrony przyrody. Owce zjadają bowiem niewyrośniętą jeszcze trawę, kopytami niszczą glebę, która następnie wypłukiwana jest przez deszcze, dlatego liczba wypasanych zwierząt jest ograniczona tak, by wypas nie powodował szkód w środowisku naturalnym. Baca i juhasi używać muszą tradycyjnego sprzętu, odzieży i gwary góralskiej oraz zachowywać tradycyjne obrzędy pasterskie.

Tatrzańscy górale oprócz zajęć związanych z rolnictwem i pasterstwem aktywnie uczestniczą w rozwoju turystyki na obszarze Tatr i Podhala. Turystom oferują wypoczynek w kwaterach prywatnych i pensjonatach, zapewniają bazę gastronomiczną oraz organizują konny transport po górach i okolicznych miejscowościach fasiągami i dorożkami, coraz powszechniej krytykowany przez ekologów i miłośników zwierząt.

ROhtaSCwPyzTi

Fotografia przedstawia stogi siana na rozległej polanie. W tle panorama gór.

R11kL7u4ycpn8

Fotografia pojazdu konnego służącego do przewozu osób. Zaprzężony w dwa konie, czterokołowy. Przypomina przyczepę z plandeką, z ustawionymi na niej podłużnie ławkami, na których siedzi łącznie kilkanaście osób. Z przodu powożący mężczyzna w góralskim kapeluszu.

Podsumowanie:

• Tatry są zbudowane ze skał magmowych, osadowych i metamorficznych.

• Ukształtowanie terenu i rodzaj form rzeźby zależy od podatności skał na niszczenie.

• Czynnikiem decydującym o zróżnicowaniu krajobrazu Tatr jest wysokość nad poziom morza, która wpływa na piętrowość krajobrazu. 

• Krajobraz Tatr charakteryzuje się: znacznymi wysokościami, formami rzeźby wysokogórskiej (alpejskiej), piętrowym zróżnicowaniem elementów środowiska, zwłaszcza klimatu  i roślinności.

• W Tatrach występuje 5 pięter roślinnych: regla dolnego, regla górnego, kosodrzewiny, hal, turniowe; brak jest piętra niwalnego, czyli warstwy wieloletniego śniegu i lodu.

• Cały obszar Tatr jest objęty ochroną w ramach Tatrzańskiego Parku Narodowego.

• Zagrożenia środowiska przyrodniczego Tatr są związane z rozwojem turystyki masowej.

• Głównymi zajęciami mieszkańców Podhala są pasterstwo, rolnictwo i turystyka.

• Mieszkańcy Tatr i Podhala są przywiązani do swojej tradycji i kultury, mówią gwarą, noszą góralskie stroje, kultywują zwyczaje.

Słownik

Ćwiczenia

Bibliografia

Richling A., Solon J. i in., (2021), Regionalna geografia fizyczna Polski, Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe.

Notatnik