Krajobrazy Polski – krajobraz wyżynny na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej
Wyżyna Krakowsko‑Częstochowska jest regionem szczególnym pod względem krajobrazowym. Nigdzie indziej w Polsce nie spotkasz tak specyficznego i zarazem malowniczego krajobrazu tworzonego przez wyrastające z podłoża białe skały, na szczytach których przed wiekami ulokowano zamki – „Orle Gniazda”, doliny rzeczne, mozaikę lasów, pól i łąk, pośród których rozsiane są budynki z kamienia.
R1a8B1rMVEtdD
Zdjęcie przedstawia ruiny zamku. Pozostałości wież i murów budowli. Na szczycie zawieszona flaga Polski. Obok skały wapienne pokryte porostami.
Ruiny Zamku Ogrodzieniec w Podzamczu w woj. śląskim. Zamek leży na najwyższym wzniesieniu Jury Krakowsko‑Częstochwskiej, czyli na Górze Zamkowej. Jest częścią Szlaku Orlich Gniazd.
Źródło: dostępny w internecie: Autorstwa Nikonek - Praca własna, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=16546824, licencja: CC BY 3.0.
Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie:
jakie cechy ma obszar nazywany wyżyną;
główne cechy środowiska przyrodniczego polskich wyżyn;
czym jest krajobraz i jakie elementy go tworzą.
Twoje cele
Określisz na mapie położenie Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej.
Omówisz podstawowe zależności między elementami środowiska przyrodniczego Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej.
Scharakteryzujesz na przykładzie Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej główne cechy krajobrazu wyżyn.
Opiszesz gospodarkę i dziedzictwo kulturowe Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej.
Wymienisz zmiany w krajobrazie Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej spowodowane działalnością człowieka.
Położenie Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej
Wyżyna Krakowsko‑Częstochowska, zwana niekiedy Jurą Krakowską, leży we wschodniej części Wyżyny Śląsko‑Krakowskiej. Rozciąga się od Krakowa w kierunku północno‑zachodnim do Częstochowy na długości około 80 km. Powierzchnia wyżyny jest łagodnie pochylona ku północnemu wschodowi, natomiast w kierunku zachodnim opada do Wyżyny Śląskiej stromą, ok. 100‑metrową krawędzią zwaną kuestą. Teren wznosi się na wysokość około 300 m n.p.m. w części wschodniej, do około 500 m w części południowej. Kulminację terenu stanowi Góra Janowskiego (Góra Zamkowa) w rejonie Ogrodzieńca o wysokości 515,5 m n.p.m. Niewiele niższe są Grodzisko (512,8 m n.p.m.), Wielka Skała (512,8 m n.p.m.) i Kapucyn (502 m n.p.m.).
RF486k7IDTQ0z1
Mapa warstwowa prezentująca obszar Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Po lewej stronie mapy znajduje się skala liniowa a pod nią legenda. Od lewej skala barwna, w której oznaczono kolorami wysokość nad poziomem morza. Teren oznaczono różnymi kolorami, od jasnozielonego do pomarańczowego. Obok niej znajduję się legenda danych obiektów znajdujących się na mapie. Kolejno: granice parków narodowych; Szlak Orlich Gniazd; autostrady; drogi główne; drogi drugorzędne; linie kolejowe; rzeki, zapory, jeziora; punkty wysokościowe; zamki, ruiny zamków. Pod nią miejscowości. Kolejno: 500 000 do 1 000 000; 100 000 do 500 000; 50 000 do 100 000; 25 000 do 50 000; 10 000 do 25 000; poniżej 10 000; inne miejscowości. Dane liczbowe są wzięte w klamrę, nad którą widnieje napis mieszkańców. Po prawej interaktywny panel z warstwami danych do wyboru: Wyżyna Krakowsko – Częstochowska, po kliknięciu wyświetla się opis: Wyżyna Krakowsko-Częstochowska znajduje się na wschód od Wyżyny Śląskiej. Kraina, zwana kiedyś Jurą Krakowsko-Częstochowską, rozciąga się od Krakowa do Częstochowy i obfituje w liczne pagórki i wzgórza sięgające nawet do 500 m n. p. m. Na jej obszarze występuje wiele jaskiń krasowych oraz ostańców. Warto nadmienić, że przez całą Wyżynę Krakowsko-Częstochowską biegnie szlak Orlich Gniazd, na którym występuje wiele zamków i warowni. Dalej Ojcowski Park Narodowy; rzeki; nazwy rzek; tory kolejowe; szlak orlich gniazd; autostrady; drogi główne; punkty wysokościowe, po kliknięciu wyświetla się pięć punktów zaznaczonych na mapie. Trzy z nich zaznaczone czarną kropką i ich wysokością: 406, 481, 488. Dwa następne dodatkowo podpisane. Góra zamkowa 516, Skała Grodzicka 513. Dalej zamki; nazwy zamków. Kolejno nazwy zamków zawartych na mapie: Zamek Korzkiew, Ruiny Zamku w Ojcowie, Zamek Pieskowa Skała, Zamek Rabsztyn, Ruiny Zamku w Bydlinie, Zamek Ogrodzieniec, Zamek Pilcza w Smoleniu, Zamek Pilica, Ruiny Zamku Bąkowiec, Królewski Zamek Bobolice, Ruiny Zamku w Mirowie, Ruiny Zamku Ostrężnik, Zamek w Suliszowicach oraz Ruiny Zamku w Olsztynie. Dane zamki znajdują się na szlaku orlich gniazd. Dalej zgodnie z legendą: nazwy miejscowości; nazwy geograficzne; siatka kartograficzna. Po kliknięciu w daną warstwę wyświetla się jej położenie na mapie.
Mapa warstwowa prezentująca obszar Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Po lewej stronie mapy znajduje się skala liniowa a pod nią legenda. Od lewej skala barwna, w której oznaczono kolorami wysokość nad poziomem morza. Teren oznaczono różnymi kolorami, od jasnozielonego do pomarańczowego. Obok niej znajduję się legenda danych obiektów znajdujących się na mapie. Kolejno: granice parków narodowych; Szlak Orlich Gniazd; autostrady; drogi główne; drogi drugorzędne; linie kolejowe; rzeki, zapory, jeziora; punkty wysokościowe; zamki, ruiny zamków. Pod nią miejscowości. Kolejno: 500 000 do 1 000 000; 100 000 do 500 000; 50 000 do 100 000; 25 000 do 50 000; 10 000 do 25 000; poniżej 10 000; inne miejscowości. Dane liczbowe są wzięte w klamrę, nad którą widnieje napis mieszkańców. Po prawej interaktywny panel z warstwami danych do wyboru: Wyżyna Krakowsko – Częstochowska, po kliknięciu wyświetla się opis: Wyżyna Krakowsko-Częstochowska znajduje się na wschód od Wyżyny Śląskiej. Kraina, zwana kiedyś Jurą Krakowsko-Częstochowską, rozciąga się od Krakowa do Częstochowy i obfituje w liczne pagórki i wzgórza sięgające nawet do 500 m n. p. m. Na jej obszarze występuje wiele jaskiń krasowych oraz ostańców. Warto nadmienić, że przez całą Wyżynę Krakowsko-Częstochowską biegnie szlak Orlich Gniazd, na którym występuje wiele zamków i warowni. Dalej Ojcowski Park Narodowy; rzeki; nazwy rzek; tory kolejowe; szlak orlich gniazd; autostrady; drogi główne; punkty wysokościowe, po kliknięciu wyświetla się pięć punktów zaznaczonych na mapie. Trzy z nich zaznaczone czarną kropką i ich wysokością: 406, 481, 488. Dwa następne dodatkowo podpisane. Góra zamkowa 516, Skała Grodzicka 513. Dalej zamki; nazwy zamków. Kolejno nazwy zamków zawartych na mapie: Zamek Korzkiew, Ruiny Zamku w Ojcowie, Zamek Pieskowa Skała, Zamek Rabsztyn, Ruiny Zamku w Bydlinie, Zamek Ogrodzieniec, Zamek Pilcza w Smoleniu, Zamek Pilica, Ruiny Zamku Bąkowiec, Królewski Zamek Bobolice, Ruiny Zamku w Mirowie, Ruiny Zamku Ostrężnik, Zamek w Suliszowicach oraz Ruiny Zamku w Olsztynie. Dane zamki znajdują się na szlaku orlich gniazd. Dalej zgodnie z legendą: nazwy miejscowości; nazwy geograficzne; siatka kartograficzna. Po kliknięciu w daną warstwę wyświetla się jej położenie na mapie.
Mapa Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Polecenie 1
Wymień najwyższe punkty Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej.
RHyyj1IJ8AGXg
(Uzupełnij).
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Najwyższe punkty na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej to wzniesienia o wysokości ponad 500 m n.p.m.
Najwyższe punkty na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej to: Góra Zamkowa o wysokości 516 m n.p.m., Grodzisko o wysokości 513 m n.p.m.
1
1
Polecenie 2
Na podstawie mapy interaktywnej zaznacz zamek, który nie znajduje się na Szlaku Orlich Gniazd.
R1aM4Q9a7qaWb
Źródło: dostępny w internecie: wikipedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.
Polecenie 2
Zaznacz zamek, który nie znajduje się na Szlaku Orlich Gniazd.
RVUIifCyxGv2I
Gromar sp. z o.o.
Źródło: licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Polecenie 3
Na podstawie mapy interaktywnej opisz w trzech zdaniach Wyżynę Krakowsko‑Częstochowską.
R168DBT2tUTlF
(Uzupełnij).
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Weź pod uwagę obecność rzek, wysokość nad poziomem morza, wielkość miast, zabytki i szlaki komunikacyjne.
Wyżyna Krakowsko‑Częstochowska zlokalizowana jest na wysokości powyżej 400 m n.p.m. Najwyższe szczyty przekraczają 500 m n.p.m. Większość rzek ma swoje źródło na obszarze wyżyny. W obrębie Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej znajdują się głównie mniejsze miasta i miejscowości. Przez tę krainę przebiega Szlak Orlich Gniazd, na którym zlokalizowane są zamki; w granicach tej krainy znajduje się Ojcowski Park Narodowy.
Środowisko Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej
Krajobraz Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej różni się od terenów otaczających. O jego cechach decydują przede wszystkim występujące w podłożu wapienne skały. Powstały one na skutek nagromadzenia szczątków zwierzęcych, czasem także roślinnych, na dnie morza pokrywającego w dalekiej przeszłości dzisiejszy obszar Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej. Ich skamieniałe szczątki (czyli skamieniałości) i odciski można dziś znaleźć na skałach.
Skały budujące Wyżynę Krakowsko‑Częstochowską
Skały wapienne występujące na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej
Skały wapienne występujące na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej
RC3RFVosbjE52
Fotografia przedstawia fragment skały wapiennej występującej na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej. Ostro zakończony, nieoszlifowany, surowy kamień w kolorze beżowo‑szarym ma na sobie odciśniętą fakturę nieznanej materii – być może to muszla o regularnych wąskich wyżłobieniach. Tło jest czarne.
Fragment skały wapiennej występującej na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej
Źródło: dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Wapie%C5%84_oxford.jpg#/media/Plik:Wapie%C5%84_oxford.jpg, licencja: CC BY-SA 4.0.
Kolejne skały wapienne występujące na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej
Kolejne skały wapienne występujące na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej
R1Tqlp3FrN3wY
Fotografia przedstawia fragment skały wapiennej występującej na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej. Skała ma w miarę regularny, owalny kształt i kolor szaro‑beżowo‑brązowy. Ma raczej porowatą powierzchnię, na której widoczne są niewielkie, czarne fragment muszli wtopione w nią.
Fragment skały wapiennej występującej na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej
Źródło: dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Wapie%C5%84_kelowej.jpg, licencja: CC BY-SA 4.0.
Na skałach wapiennych wykształciły się żyzne gleby o dużej zawartości próchnicy. Zawierają one jednak odłamki skał o różnej wielkości, co utrudnia ich uprawę.
Cechą charakterystyczną krajobrazu Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej są wznoszące się ponad powierzchnię terenu na wysokość do kilkudziesięciu metrów ponad powierzchnię terenu białe, zbudowane z wapienia skały i skałki (zwane ostańcami), głazy oraz liczne jaskinie, w których występują różnorodne, fantazyjne formy. Wędrując korytarzami jaskiń możemy oglądać m.in.: stalaktyty, stalagmity, stalagnaty, kurtyny skalne i in. Na powierzchni ziemi występują obniżenia przyjmujące formę żłobków, lejków, kotłów i in. Liczne są głębokie doliny, parowy i wąwozy. Wszystkie te formy powstały na skutek rozpuszczania wapiennej skały przez wodę. Ten proces nazywany jest krasowieniemkrasowienie (procesy krasowe)krasowieniem skał, a jego efektem jest rzeźba krasowa i krajobraz krasowy. Procesy te poznasz dokładniej w dalszych latach nauki geografii.
Krajobraz omawianego obszaru jest często określany nazwą „krajobraz jurajski”. Nazwa ta pochodzi od znajdujących się w Niemczech Gór Jura, które – podobnie jak Wyżyna Krakowsko‑Częstochowska – są zbudowane ze skał wapiennych.
Formy skalne na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej
Ostaniec skalny – izolowane wyniesienia i skałki wapienne, przyjmujące kształt maczug, iglic, baszt o wysokości kilkunastu, kilkudziesięciu metrów.
Ostaniec skalny – izolowane wyniesienia i skałki wapienne, przyjmujące kształt maczug, iglic, baszt o wysokości kilkunastu, kilkudziesięciu metrów.
R1OFlzH8sJSDO
Fotografia przedstawia ostańca krasowego. To skalne wyniesienie w kolorze szarym i ciemnoszarym usytuowane na górzystym terenie, wyraźnie na wzniesieniu. W tle pogodne, niebieskie niebo z pojedynczymi chmurami.
Ostaniec skalny Sfinks na wzgórzu Biakło
Źródło: dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Biak%C5%82o?uselang=pl#/media/File:Sfinks_DK12_(2).jpg , licencja: CC BY-SA 4.0.
RUkqcDkLoFY2B
Zdjęcie przedstawia wysoką, pionową skałę wapienną o wysokości kilkudziesięciu metrów przypominająca maczugę, lekko rozszerzająca się ku górze.
Maczuga Herkulesa od strony Zamku Pieskowa Skała
Źródło: dostępny w internecie: Autorstwa Janmad - Praca własna, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=1343837, licencja: CC BY-SA 2.5.
Żłobki krasowe – bruzdy i obniżenia powstałe na nachylonych powierzchniach skały. Mogą mieć różne wymiary – od kilku centymetrów do kilkunastu metrów szerokości i głębokości.
Żłobki krasowe – bruzdy i obniżenia powstałe na nachylonych powierzchniach skały. Mogą mieć różne wymiary – od kilku centymetrów do kilkunastu metrów szerokości i głębokości.
RSzNHu26hBfkY
Fotografia przedstawia żłobki krasowe. Na ciemnoszarej skale widoczne są dość regularne bruzdy i wyżłobienia. W tle niebieskie niebo przysłonięte drzewami i krzewami.
Żłobki krasowe
Źródło: dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%BB %C5%82obek_krasowy#/media/Plik:%C5%BDlebi%C4%8Di.jpg, licencja: CC BY-SA 2.5.
Jaskinia (grota) – naturalna pusta przestrzeń w skale. W dalekiej przeszłości jaskinie stanowiły naturalne schronienie dla ludzi.
Jaskinia (grota) – naturalna pusta przestrzeń w skale. W dalekiej przeszłości jaskinie stanowiły naturalne schronienie dla ludzi.
R1OLu1RURPtMw
Fotografia przedstawia grotę, do której prowadzi ścieżka, wzdłuż której są szaro‑zielonkawe skały pokryte bruzdami i szczelinami.
Jaskinia Mamutowa w Wierzchowie
Źródło: dostępny w internecie: Autorstwa Jerzy Opioła - Praca własna; https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=72745880, licencja: CC BY-SA 4.0.
Komin jaskiniowy – pionowy korytarz rozszerzający się wraz z głębokością.
Komin jaskiniowy – pionowy korytarz rozszerzający się wraz z głębokością.
R1PJWxR94UoMs
Fotografia przedstawia komin jaskiniowy w Studnisku Mirowskim. Ilustracja ukazuje wnętrze komina o owalnym kształcie. Ściany komina są pokryte ospą krasową oraz delikatną roślinnością.
Komin jaskiniowy w Studnisku Mirowskim
Źródło: dostępny w internecie: Autorstwa Jerzy Opioła - Praca własna, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=71120496, licencja: CC BY-SA 4.0.
Wąwóz – rodzaj głębokiej, suchej doliny, którą woda płynie po dużych opadach, charakteryzującej się stromymi zboczami oraz wąskim i płaskim dnem.
Wąwóz – rodzaj głębokiej, suchej doliny, którą woda płynie po dużych opadach, charakteryzującej się stromymi zboczami oraz wąskim i płaskim dnem.
RBCxariKJxodF
Fotografia przedstawia wąwóz na terenie zalesionym. Obniżony teren pokryty liśćmi.
Wąwóz Półrzeczki
Źródło: dostępny w internecie: Autorstwa Ixodides - Praca własna, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=8760297, licencja: CC BY-SA 3.0.
Na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej odkryto około 1500 jaskiń i nadal odnajdywane są kolejne. Większość z nich ma niewielkie rozmiary, natomiast jaskiń o długości ponad 40 m jest około 150. Do największych należą:
Jaskinia Wierna – 1027 m długości i 30 m głębokości,
Jaskinia Wierzchowska Górna – 975 m długości i 25 m głębokości,
Smocza Jama – 230 m długości i 15 m głębokości,
Jaskinia Ciemna – 209 m długości i 15 m głębokości,
Jaskinia Łokietka – 320 m długości i 7 m głębokości,
Jaskinia Mamutowa (Jaskinia Wierzchowska Dolna) – 326 m długości i 25 m głębokości,
Jaskinia Nietoperzowa (Jaskinia Jerzmanowicka) – 326 m długości i 25 m głębokości,
Studnisko – 337 m długości i 77,5 m głębokości,
Jaskinia Mąciwody – 185 m długości i 22 m głębokości,
Jaskinia na Świniuszce – 127 m długości i 37 m głębokości.
R1TngtfBQS4Jz
Zdjęcie wnętrza jaskini wraz z występującymi tam formami naciekowymi. Występujące trzy rodzaje oznaczone dodatkowo punktami interaktywnymi z ich opisami. Jeden. Stalaktyt naciek mający najczęściej kształt cienkiego sopla lub wydłużonego, odwróconego stożka, narastający od góry jaskini wskutek wytrącania się związków wapnia z kapiącej wody. Dwa. Stalagmit naciek na dnie jaskini w postaci słupów i guzów; narasta od dna jaskini ku górze wskutek wytrącania się związków wapnia z kapiącej wody. Trzy. Stalagnat naciek w formie kolumny, słupa, lejka, łączący strop jaskini z jej dnem; powstaje on w efekcie równoczesnego rozwoju stalaktytu i narastania stalagmitu.
Zdjęcie wnętrza jaskini wraz z występującymi tam formami naciekowymi. Występujące trzy rodzaje oznaczone dodatkowo punktami interaktywnymi z ich opisami. Jeden. Stalaktyt naciek mający najczęściej kształt cienkiego sopla lub wydłużonego, odwróconego stożka, narastający od góry jaskini wskutek wytrącania się związków wapnia z kapiącej wody. Dwa. Stalagmit naciek na dnie jaskini w postaci słupów i guzów; narasta od dna jaskini ku górze wskutek wytrącania się związków wapnia z kapiącej wody. Trzy. Stalagnat naciek w formie kolumny, słupa, lejka, łączący strop jaskini z jej dnem; powstaje on w efekcie równoczesnego rozwoju stalaktytu i narastania stalagmitu.
Formy naciekowe we wnętrzu jaskni
Źródło: dostępny w internecie: By Pseudopanax at English Wikipedia - Own work, Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=28186173, licencja: CC BY 4.0.
Na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej znajdują się źródła wielu rzek, w tym m.in. Warty, Czarnej Przemszy, Białej Przemszy, Pilicy, Szreniawy, Prądnika i in. Występowanie wapiennych skał ma również wpływ na wody, powierzchniowe i podziemne. Wody opadowe łatwo wsiąkają w spękane, porowate skały. Liczba rzek i potoków jest więc niewielka, a niektóre doliny są suche – woda płynie nimi tylko po większych opadach. Niektóre cieki wpływają pod powierzchnię terenu (miejsce to nazywane jest ponoremponorponorem), płyną pod ziemią w korytarzach wydrążonych przez wodę w wapiennych skałach i wypływają na powierzchnię tworząc obfite w wodę źródła tzw. wywierzyska. Źródła te dają początek licznym rzekom regionu (Warta, Czarna Przemsza, Pilica, Szreniawa i in.).
RJtVu6J7tt3I0
Zdjęcie przedstawia wywierzysko znajdujące się w lekkim zagłębieniu terenu. Wypływa z niego woda, na fotografii miejsce to przypomina kałużę lub fragment małego strumyka. Dookoła teren porośnięty trawą, na drugim planie zbocze z wystającymi z niego białymi, wapiennymi skałami. Na szczycie wzniesienia rośnie las.
Wywierzysko w Dolinie Kobylańskiej
Źródło: dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Kobyla%C5%84ska_Valley?uselang=pl#/media/File:%C5%B9r%C3%B3d%C5%82o_%C5%9Bw._Antoniego_DK5.jpg, licencja: CC BY 3.0.
Wywierzysko - miejsce wypływu wód podziemnych na powierzchnię terenu.
R18ykyQ9hnqQg
Fotografia przedstawiająca lej wypełniony wodą. Ma średnicę około kilkudziesięciu metrów, przypomina małe jezioro. Dookoła płaski teren porośnięty trawą, w oddali drzewa.
Wypełniony wodą lej w Kusiętach
Źródło: dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Kusi%C4%99ta#/media/File:Kusi%C4%99ta_jezioro_krasowe_17.06.2012_p2.jpg, licencja: CC BY 4.0.
Lej – płytkie, okrągłe lub eliptyczne zagłębienie terenu, o średnicy od kilkudziesięciu centymetrów do kilkuset metrów.
RMzkg5bCja1Vp
Zdjęcie przedstawia las liściasty. Pośrodku zdjęcia niewielkie obniżenie terenu, w którym znajduje się ciek wodny. Ma szerokość nie więcej niż jeden metr, jest bardzo płytki. Dookoła gęste zarośla i drzewa.
Dolina okresowego cieku, Dolina Bolechowicka
Źródło: dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Bolechowicka_Valley?uselang=pl#/media/File:Dolina_Bolechowicka_2.jpg , licencja: CC BY 4.0.
Ciek okresowy – ciek istniejący tylko po roztopach lub ulewnych deszczach.
Film edukacyjny 1
Ru6pCrQ0PiN3M
Film nawiązujący do treści materiału
Film nawiązujący do treści materiału
Krajobraz wyżynny na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Krajobraz wyżynny na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Film nawiązujący do treści materiału
Polecenie 4
Dopasuj nazwy form krasowych do odpowiednich miejsc na schemacie.
RQO9qyLRPe0NI
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Wymień formy krasu podziemnego.
R1eKcLMItQAAJ
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Polecenie 5
Zaznacz dlaczego symbolem Ojcowskiego Parku Narodowego jest właśnie nietoperz?
Raq82s9lo9rUL
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Polecenie 6
Określ, jaki wpływ ma rodzaj skał występujących w podłożu na krajobraz Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej.
RixZHvVX63RvG
Fotografia zbocza składającego się z białych, spękanych skał układających się w pionowe bloki. Gdzieniegdzie na skałach rosną niewielkie krzewy. Na szczycie znajduje się las.
Dolina Prądnika
Źródło: dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Pr%C4%85dnik_Valley?uselang=pl#/media/File:Bia%C5%82a_R%C4%99ka_a1.jpg, licencja: CC BY 4.0.
Rw3ZP0fjoIxRc
(Uzupełnij).
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Białe formacje skalne Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej są jej cechą charakterystyczną w skali kraju.
Skały wapienne i formy krasowe Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej to główne cechy krajobrazu. W skali kraju skały tego podłoża nadają obszarowi unikatowy charakter.
Na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej dominują tereny rolnicze, łąkowe i zurbanizowane, zaś lasy – głównie liściaste i mieszane, w których rosną dęby, jodły, sosny i buki – zajmują około 20% powierzchni. W dolinach rzek występują lasy i zarośla z wierzbą, olchą, topolą, wiązem i jesionem. Dużą różnorodnością charakteryzują się łąki, na których rosną rzadkie gatunki roślin (np. storczyki). Przyrodniczą osobliwością regionu są niskie trawy porastające strome, suche, nasłonecznione skały wapienne nazywane ciepłolubnymi murawami. Są one nieco podobne do roślinności występującej w basenie Morza Śródziemnego. Ogółem na obszarze Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej występuje około 1300 gatunków roślin, z których znaczna część jest prawnie chroniona, są one bowiem gatunkami zagrożonymi. Należą do nich np.: ostnica, kostrzewa, macierzanka, wiśnia karłowata, szczotlicha, wydmuchrzyca i in.
Roślinność na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej
R1FILHy8Hy05T
Fotografia terenu porośniętego wysoką, żółtą trawą. Pomiędzy rozrasta się trawiasta roślina, której cienkie łodygi pokryte są bardzo drobnymi, gęstymi włoskami, przez co całość przypomina z oddali kłęby waty.
Ostnica
Źródło: dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/wiki/Ostnica_piaskowa#/media/Plik:P%C3%ADsky_leto_3611.JPG, licencja: CC BY 3.0.
R1DU5Ap1M5iyH
Na zdjęciu szare skały, pomiędzy nimi wyrasta drobna roślina składająca się z kilkunastocentymetrowych cienkich łodyg gęsto pokrytych drobnymi, ciemnozielonymi, małymi listkami. Na końcach kępkami wyrastają małe, jasnofioletowe kwiaty w kształcie kielichów.
Macierzanka
Źródło: dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/wiki/Macierzanka#/media/Plik:Thymus_pulcherrimus.jpg, licencja: CC BY 3.0.
Ri9pgKUhucjLm
Fotografia przedstawiająca zbliżenie na białe, małe kwiaty wiśni. Mają po pięć drobnych płatków, pomiędzy nimi wyrastają wysokie i cienkie słupki.
Wiśnia karłowata
Źródło: dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Prunus_fruticosa#/media/File:Prunus_fruticosa_kz04.jpg, licencja: CC BY 4.0.
R76kg1xe6gP8f
Fotografia łąki. Na pierwszym planie rosnące kosaćce. Posiadają wysokie na kilkadziesiąt centymetrów proste, zielone łodygi, które dookoła pokryte są dużymi, rozłożystymi, fioletowymi kwiatami o fakturze przypominającej bibułę.
Kosaciec (zwany storczykiem)
Źródło: dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Iris_sibirica#/media/File:Eriskirch_-_Naturschutzgebiet_in_der_Bl%C3%BCtezeit_der_Blauen_Iris.jpg , licencja: CC BY 4.0.
R3H9zE64ZwxYh
Na zdjęciu biała, spękana skała. Między pęknięciami ziemia i rosnąca na niej murawa składająca się z porostów.
Naskalna murawa ciepłolubna na Wyżynie Częstochowskiej
Źródło: dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Murawa_kserotermiczna_DK11.jpg, licencja: CC BY 4.0.
R3F65lWcjY4nw
Fotografia lasu liściastego. Pośrodku dolina, w której płynie mała, płytka, meandrująca rzeczka.
Las liściasty w dolinie Eliaszówki
Źródło: dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Nature_reserve_Eliasz%C3%B3wka_Valley?uselang=pl#/media/File:RezerwatprzyrodyDolinaEliasz%C3%B3wki_DK33.jpg, licencja: CC BY 4.0.
Dużemu zróżnicowaniu roślinności towarzyszy bogaty świat zwierząt. Występuje tu około 50 gatunków ssaków, 170 gatunków ptaków (w tym drapieżnych), około 20 gatunków gadów i płazów oraz prawie 30 gatunków ryb. Do gatunków ptaków najbardziej typowych dla regionu należą m.in.: zimorodek, bocian czarny, derkacz, trzmielojad, krogulec czy puszczyk. Licznie występują także nietoperze, którym schronienie zapewniają jaskinie. Niektóre z nich, np. nocek orzęsiony czy podkowiec duży nie występują w innych regionach Polski. Rzadkie są natomiast większe ssaki – żyją tu m.in.: łosie, sarny, borsuki, zające i kuny.
Zwierzęta na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej
R1Y8gBU7oQIWZ
Na zdjęciu jasnobrązowy, mały nietoperz przyczepiony do skał w kolorze piaskowym. Ma zwinięte skrzydła i wygląda jakby siedział na skale.
Nocek orzęsiony
Źródło: dostępny w internecie: https://en.wikipedia.org/wiki/Geoffroy%27s_bat#/media/File:Myotis_emarginatus_-_Ph._Karol_Tabarelli_de_Fatis.jpg, licencja: CC BY-SA 3.0.
R1LOtgzk9btvV
Na zdjęciu beżowo‑żółty nietoperz wiszący do góry nogami na skale w kolorze piaskowym. Skrzydła są blisko ciała i otulają jego tułów.
Podkowiec duży
Źródło: dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/wiki/Podkowiec_du%C5%BCy#/media/Plik:Grand_Rhinolophe.jpg, licencja: CC BY-SA 3.0.
Ochrona przyrody Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej
Przyroda Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej jest chroniona w granicach parku narodowego, pięciu parków krajobrazowych, licznych rezerwatów przyrody i obszarów Natura 2000. Ochronie podlegają przed wszystkim formy rzeźby terenu, zwłaszcza te, które powstały w wyniku rozpuszczania skał wapiennych przez wodę (ostańce skalne, jaskinie), doliny rzeczne i suche dolinki, rzadkie zbiorowiska roślinne (np. murawy ciepłolubne) oraz gatunki roślin i zwierząt chronionych.
R18p1J38CZjiA
Ilustracja interaktywna przedstawia mapę z Jurą Krakowsko-Częstochowską. Kolorem ciemnozielonym oznaczone są Parki Narodowe, zielonym – Parki Krajobrazowe, a brunatnym – Rezerwaty. W lewym dolnym rogu mapy jest legenda z objaśnieniem kolorów i podziałką liniową od 0 do 20 kilometrów. Na mapie zaznaczono siedem ponumerowanych kółeczek. Gdy kliknie się w nie myszą, wyświetlają się parki, które są opisane wraz z fotografiami.
Numer jeden najbardziej wysunięty na północ to Park Krajobrazowy Orlich Gniazd. Data utworzenia 1980–1982. Powierzchnia 608,072 km². Ilustracja przedstawia skały rzędkowickie. Na pierwszym planie płaski teren porośnięty suchą, wysoką roślinnością trawiastą oraz drzewami. W roślinności na drugim planie formacje skał wapiennych.
Pozostałe parki są w południowej części Jury.
Numer dwa to Park Krajobrazowy Dolinki Krakowskie. Data utworzenia 1981. Powierzchnia 206,861 km². Ilustracja przedstawia dwie pionowe formację skał wapiennych leżących równolegle do siebie. Przed nimi teren porośnięty niską trawą. Na środku znajduje się wąska ścieżka. Za formacjami teren górzysty, zalesiony.
Numer trzy to Tenczyński Park Krajobrazowy. Data utworzenia 1981. Powierzchnia 136,581 km². Ilustracja przedstawia ruiny zamku Tenczyn po pracach renowacyjnych. Zdjęcie ukazuje teren porośnięty wysoką roślinnością trawiastą, za nim zamek. Przy jego murach wysoka roślinność krzaczasta. Ściany budynku są zniszczone, po prawej stronie znajduje się wieża ze szpiczastym dachem.
Numer cztery to Rudniański Park Krajobrazowy. Data utworzenia 1981. Powierzchnia 58,139 km². Ilustracja przedstawia odsłonięcia górnojurajskich wapieni. Wapienna formacja skalna, teren porośnięty jest wysoką roślinnością.
Numer pięć to Bielańsko-Tyniecki Park Krajobrazowy. Data utworzenia 1981. Powierzchnia 63,591 km². Ilustracja przedstawia pionowe formacje skalne znajdujące się terenie zalesiony. Pod ilustracją podpis:
Numer sześć to Dłubniański Park Krajobrazowy. Data utworzenia 1981. Powierzchnia 109,596 km². Ilustracja przedstawia wąską rzekę. Od prawej strony cieku tereny uprawne, od lewej teren gęsto pokryty różnorodną roślinnością.
Numer siedem to Ojcowski Park Narodowy. Data utworzenia 1956. Powierzchnia 21,46 km². Ilustracja przedstawia dużą wapienną formacje skalną delikatnie porośniętą roślinnością. Teren przed formacją jest płaski.
Ilustracja interaktywna przedstawia mapę z Jurą Krakowsko-Częstochowską. Kolorem ciemnozielonym oznaczone są Parki Narodowe, zielonym – Parki Krajobrazowe, a brunatnym – Rezerwaty. W lewym dolnym rogu mapy jest legenda z objaśnieniem kolorów i podziałką liniową od 0 do 20 kilometrów. Na mapie zaznaczono siedem ponumerowanych kółeczek. Gdy kliknie się w nie myszą, wyświetlają się parki, które są opisane wraz z fotografiami.
Numer jeden najbardziej wysunięty na północ to Park Krajobrazowy Orlich Gniazd. Data utworzenia 1980–1982. Powierzchnia 608,072 km². Ilustracja przedstawia skały rzędkowickie. Na pierwszym planie płaski teren porośnięty suchą, wysoką roślinnością trawiastą oraz drzewami. W roślinności na drugim planie formacje skał wapiennych.
Pozostałe parki są w południowej części Jury.
Numer dwa to Park Krajobrazowy Dolinki Krakowskie. Data utworzenia 1981. Powierzchnia 206,861 km². Ilustracja przedstawia dwie pionowe formację skał wapiennych leżących równolegle do siebie. Przed nimi teren porośnięty niską trawą. Na środku znajduje się wąska ścieżka. Za formacjami teren górzysty, zalesiony.
Numer trzy to Tenczyński Park Krajobrazowy. Data utworzenia 1981. Powierzchnia 136,581 km². Ilustracja przedstawia ruiny zamku Tenczyn po pracach renowacyjnych. Zdjęcie ukazuje teren porośnięty wysoką roślinnością trawiastą, za nim zamek. Przy jego murach wysoka roślinność krzaczasta. Ściany budynku są zniszczone, po prawej stronie znajduje się wieża ze szpiczastym dachem.
Numer cztery to Rudniański Park Krajobrazowy. Data utworzenia 1981. Powierzchnia 58,139 km². Ilustracja przedstawia odsłonięcia górnojurajskich wapieni. Wapienna formacja skalna, teren porośnięty jest wysoką roślinnością.
Numer pięć to Bielańsko-Tyniecki Park Krajobrazowy. Data utworzenia 1981. Powierzchnia 63,591 km². Ilustracja przedstawia pionowe formacje skalne znajdujące się terenie zalesiony. Pod ilustracją podpis:
Numer sześć to Dłubniański Park Krajobrazowy. Data utworzenia 1981. Powierzchnia 109,596 km². Ilustracja przedstawia wąską rzekę. Od prawej strony cieku tereny uprawne, od lewej teren gęsto pokryty różnorodną roślinnością.
Numer siedem to Ojcowski Park Narodowy. Data utworzenia 1956. Powierzchnia 21,46 km². Ilustracja przedstawia dużą wapienną formacje skalną delikatnie porośniętą roślinnością. Teren przed formacją jest płaski.
Interaktywna mapa Jury Krakowsko‑Częstochowskiej
Źródło: Gromar sp. z o.o., Opracowanie własne na podstawie danych GDOŚ oraz www.openstreetmap.org, licencja: CC BY-SA 4.0.
1
Polecenie 7
Skorzystaj z innych źródeł informacji i określ, jakie elementy krajobrazu są chronione w wymienionych parkach krajobrazowych i w parku narodowym. Wymień osobliwości przyrodnicze i kulturowe tych parków.
RD7sW8ScLnNkq
(Uzupełnij).
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
W parkach krajobrazowych Jury Krakowsko‑Częstochowskiej chroni się obszary cenne ze względu na ich walory krajobrazowe i przyrodnicze.
W parkach krajobrazowych Jury Krakowsko‑Częstochowskiej ochronie poddane są głównie formacje skalne oraz obiekty z nich powstałe. Wyjątkowymi obiektami są zamki wybudowane w wapiennych skałach obszaru.
Zagospodarowanie Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej
Obszar Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej jest w znacznym stopniu przekształcony przez człowieka, co znajduje swój wyraz w cechach krajobrazu kulturowego. W przestrzeni dominują tereny uprawne i łąkowe.
R1ccxAWy8ar63
Mapa przedstawia teren Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej. Kolorem żółtym oznaczono tereny rolnicze, czerwonym tereny antropogeniczne, ciemnozielonym lasy, zielonym łąki. Tereny rolnicze występują na większości powierzchni wyżyny. Lasy oraz łąki w większości występują w zachodniej i w północnej części naprzemiennie z terenami rolniczymi. Tereny antropogeniczne zajmują najmniejszą część wyżyny, większość tych terenów znajduje się w południowej części.
Użytkowanie terenu Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej
Źródło: dostępny w internecie: Corine Land Cover 2018, https://clc.gios.gov.pl/, domena publiczna.
W większych miastach regionu rozwinął się także przemysł – zakłady przemysłowe znajdują się w Częstochowie i Zawierciu (huty żelaza), w Bukownie (huta cynku i ołowiu), w Olkuszu, Myszkowie, Poraju (przemysł metalowy) i w Kluczach (zakłady papiernicze). Wpływają one na zanieczyszczenie środowiska przyrodniczego regionu. Intensywnie rozwija się także turystyka. Zainteresowaniem turystów cieszy się malowniczy krajobraz z licznymi skałkami, jaskiniami i dolinami, mozaiką pól, lasów i łąk, licznymi osobliwościami przyrodniczymi i zabytkami. Największą atrakcją regionu są omówione powyżej formy rzeźby terenu oraz usytuowane na wapiennych skałach i wkomponowane w krajobraz średniowieczne zamki i strażnice zwane obrazowo „Orlimi Gniazdami”.
Działalność człowieka stała się bezpośrednią przyczyną powstania pustyni. Pustynia Błędowska o powierzchni 33 km², leży w południowej części regionu i jest największym w Polsce i jednym z największych w Europie obszarem lotnych piasków. Nie powstała jednak w wyniku procesów naturalnych, ale wskutek działalności gospodarczej człowieka, a szczególnie wycinania lasów i zajmowania piaszczystych gruntów pod uprawę i wypas. Dodatkowo, eksploatacja piasku wydobywanego metodą odkrywkową w rejonie Szczakowej, Bukowna i Olkusza spowodowała obniżenie poziomu wód podziemnych nawet o 50 m, co zahamowało rozwój roślinności i przyspieszyło procesy pustynnienia. W efekcie teren ten w szybkim tempie uległ przekształceniu w pozbawione roślinności lotne piaskilotne piaskilotne piaski.
R11Lb18zMIdaK
Zdjęcie wykonane z wzniesienia pokrytego trawą. Na drugim planie rozległa panorama lasu iglastego. Pośrodku lasu teren piaszczystej pustyni, brak roślin.
Panorama Pustyni Błędowskiej
Źródło: dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:B%C5%82%C4%99d%C3%B3w_Desert#/media/File:Pustynia_B%C5%82%C4%99dowska_widok_z_Czubatki.jpg, licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 8
Wskaż, z wymienionych poniżej, trudność w zagospodarowaniu Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej, która jest związana z warunkami środowiska przyrodniczego tego obszaru.
R14C6FxZKPcNU
Możliwe odpowiedzi: 1. Gleba trudna w uprawie, z powodu małej miąższości i obecności rzężącego materiału skalnego., 2. Obecność wielu form ochrony przyrody., 3. Bardzo gęsta sieć rzeczna., 4. Górzysta rzeźba terenu.
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Polecenie 9
Wymień najważniejsze zagrożenia środowiska przyrodniczego Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej.
R13QwrGizWiHv
(Uzupełnij).
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Największym zagrożeniem dla środowiska przyrodniczego Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej są zmiany związane z antropopresjąantropopresjaantropopresją.
antropopresja i ingerencja w środowisko naturalne bez zachowania zasad zrównoważonego rozwoju;
szybsza erozja charakterystycznych formacji skalnych wywołana kwaśnymi deszczami;
Wyżyna Krakowsko‑Częstochowska leży na styku Mazowsza i Małopolski. Znajduje się więc pod wpływem obu tych regionów kulturowych. Cechą charakterystyczną krajobrazu kulturowego regionu jest występowanie „Orlich Gniazd”. Tą nazwą określa się średniowieczne zamki budowane na szczytach trudno dostępnych, wapiennych skał kilkudziesięciometrowej wysokości. Strzegły one niegdyś granicy Królestwa Polskiego, a wybudowane zostały w XIV wieku prawdopodobnie z polecenia króla Kazimierza Wielkiego w celu ochrony Krakowa przed najazdami wojsk czeskich. Z większości z nich pozostały ruiny, niektóre zostały przebudowane w późniejszych wiekach. Można je podziwiać wędrując szlakami turystycznymi - Szlakiem Orlich Gniazd i Szlakiem Warowni Jurajskich.
R1RbfgnyDuoNF
Ilustracja przedstawia interaktywną mapę regionu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej z zamkami i strażnicami. Na mapie zaznaczono piętnaście ponumerowanych kółeczek tuż obok nazw miejscowości, nad którymi narysowany jest czarny znaczek w kształcie litery L. Mapa nie ma legendy i skali. Po prawej stronie mapy czarną przerywaną linią oznaczono granice regionu. Gdy kliknie się myszą w kółko, wyświetlają się zdjęcia zamków i strażnic. Numeracja rośnie od góry do dołu mapy.
1. Olsztyn. Ilustracja przedstawia ruiny zamku w Olsztynie. Ruiny budynku znajdują się na wzniesieniu. Zdjęcie ukazuje fundamenty, po lewej stronie okrągła wieża. Teren między ruinami jest porośnięty niską trawą, Do wieży między ruinami znajduje się wąska ścieżka. W tle zalesiony teren.
2. Ostrężnik. Ilustracja przedstawia fragment kamiennego muru, w którym znajduję się duży ubytek. Za nim teren zalesiony, przed nim ściółka.
3. Mirów. Ilustracja przedstawia ruiny zamku w Mirowie. Zdjęcie przedstawia dużą pionową ścianę, w której mieści się okrągła wieża z zawieszoną flagą Polski. Przed budynkiem kamienny mur a przy nim teren porośnięty gęstą roślinnością.
4. Bobolice. Ilustracja przedstawia Zamek Bobolice. Po obu stronach budynku mieszczą się okrągłe wieże, jedna niższa a druga wyższa ze szpiczastymi dachami. Dachówki zamku są w ciemnym odcieniu. Przed zamkiem mieści się mur z blankami oraz jedna kwadratowa baszta. Do zamku poprowadzona jest droga, teren wokół jest pagórkowaty i porośnięty niską trawą.
5. Bąkowiec. Ilustracja przedstawia zamek w Morsku. Przed budynkiem teren porośnięty roślinnością trawiastą. Mury budynku zbudowane są ze skał wapiennych.
6. Birów. Ilustracja przedstawia wapienną górę, na której mieści się małą drewniana baszta, od której poprowadzona jest barierka, teren przed formacją skalną jest zalesiony.
7. Ogrodzeniec. Zdjęcie przedstawia ruiny zamku. Pozostałości wież i murów budowli. Na szczycie zawieszona flaga Polski. Obok skały wapienne pokryte porostami.
8. Pilica. Ilustracja przedstawia ceglany bastion z metalowymi podporami, budynek znajduje się na wzniesieniu. Wokół teren zalesiony.
9. Smoleń. Ilustracja przedstawia ruiny zamku w Smoleniu. Na zdjęciu uszkodzone kamienne ściany oraz okrągła wieża, do której prowadzą drewniane schody z balustradą.
10. Bydlin. Ilustracja przedstawia zamek w Bydlinie. Na zdjęciu uszkodzone kamienne ściany budynku, przed nimi teren porośnięty roślinnością krzaczastą.
11. Rabsztyn. Ilustracja przedstawia ruiny zamku w Rabsztynie. Budynek znajduje się na wzniesieniu, otoczony jest przez wysokie mury. W środkowej części mieści się kwadratowa wieża ze szpiczastym dachem. Przed zamkiem teren porośnięty jest suchą roślinnością.
12. Pieskowa Skała. Ilustracja przedstawia zamek położony na wzniesieniu, otoczony kamiennym murem. We frontowej części budynku mieści się wieża zegarowa, przed zamkiem teren porośnięty roślinnością trawiastą.
13. Ojców. Ilustracja przedstawia bramę w zamku w Ojcowie. Na zdjęciu ścieżka prowadząca do bramy przy wzniesieniu. Spadek a ścieżkę oddziela balustrada. Po lewej stronie bramy formacje skalne. Na ścieżce przy balustradzie znajduje się turysta.
14. Korzkiew. Ilustracja przedstawia kwadratową basztę bramną, na jej szczycie wisi flaga Polski. Do wejścia prowadzi kamienna droga. Przy budynku stoi samochód.
15. Wawel. Ilustracja przedstawia widok na Wawel. Zamek otacza mur, przed nim rzeka, której znajduje się barka.
Ilustracja przedstawia interaktywną mapę regionu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej z zamkami i strażnicami. Na mapie zaznaczono piętnaście ponumerowanych kółeczek tuż obok nazw miejscowości, nad którymi narysowany jest czarny znaczek w kształcie litery L. Mapa nie ma legendy i skali. Po prawej stronie mapy czarną przerywaną linią oznaczono granice regionu. Gdy kliknie się myszą w kółko, wyświetlają się zdjęcia zamków i strażnic. Numeracja rośnie od góry do dołu mapy.
1. Olsztyn. Ilustracja przedstawia ruiny zamku w Olsztynie. Ruiny budynku znajdują się na wzniesieniu. Zdjęcie ukazuje fundamenty, po lewej stronie okrągła wieża. Teren między ruinami jest porośnięty niską trawą, Do wieży między ruinami znajduje się wąska ścieżka. W tle zalesiony teren.
2. Ostrężnik. Ilustracja przedstawia fragment kamiennego muru, w którym znajduję się duży ubytek. Za nim teren zalesiony, przed nim ściółka.
3. Mirów. Ilustracja przedstawia ruiny zamku w Mirowie. Zdjęcie przedstawia dużą pionową ścianę, w której mieści się okrągła wieża z zawieszoną flagą Polski. Przed budynkiem kamienny mur a przy nim teren porośnięty gęstą roślinnością.
4. Bobolice. Ilustracja przedstawia Zamek Bobolice. Po obu stronach budynku mieszczą się okrągłe wieże, jedna niższa a druga wyższa ze szpiczastymi dachami. Dachówki zamku są w ciemnym odcieniu. Przed zamkiem mieści się mur z blankami oraz jedna kwadratowa baszta. Do zamku poprowadzona jest droga, teren wokół jest pagórkowaty i porośnięty niską trawą.
5. Bąkowiec. Ilustracja przedstawia zamek w Morsku. Przed budynkiem teren porośnięty roślinnością trawiastą. Mury budynku zbudowane są ze skał wapiennych.
6. Birów. Ilustracja przedstawia wapienną górę, na której mieści się małą drewniana baszta, od której poprowadzona jest barierka, teren przed formacją skalną jest zalesiony.
7. Ogrodzeniec. Zdjęcie przedstawia ruiny zamku. Pozostałości wież i murów budowli. Na szczycie zawieszona flaga Polski. Obok skały wapienne pokryte porostami.
8. Pilica. Ilustracja przedstawia ceglany bastion z metalowymi podporami, budynek znajduje się na wzniesieniu. Wokół teren zalesiony.
9. Smoleń. Ilustracja przedstawia ruiny zamku w Smoleniu. Na zdjęciu uszkodzone kamienne ściany oraz okrągła wieża, do której prowadzą drewniane schody z balustradą.
10. Bydlin. Ilustracja przedstawia zamek w Bydlinie. Na zdjęciu uszkodzone kamienne ściany budynku, przed nimi teren porośnięty roślinnością krzaczastą.
11. Rabsztyn. Ilustracja przedstawia ruiny zamku w Rabsztynie. Budynek znajduje się na wzniesieniu, otoczony jest przez wysokie mury. W środkowej części mieści się kwadratowa wieża ze szpiczastym dachem. Przed zamkiem teren porośnięty jest suchą roślinnością.
12. Pieskowa Skała. Ilustracja przedstawia zamek położony na wzniesieniu, otoczony kamiennym murem. We frontowej części budynku mieści się wieża zegarowa, przed zamkiem teren porośnięty roślinnością trawiastą.
13. Ojców. Ilustracja przedstawia bramę w zamku w Ojcowie. Na zdjęciu ścieżka prowadząca do bramy przy wzniesieniu. Spadek a ścieżkę oddziela balustrada. Po lewej stronie bramy formacje skalne. Na ścieżce przy balustradzie znajduje się turysta.
14. Korzkiew. Ilustracja przedstawia kwadratową basztę bramną, na jej szczycie wisi flaga Polski. Do wejścia prowadzi kamienna droga. Przy budynku stoi samochód.
15. Wawel. Ilustracja przedstawia widok na Wawel. Zamek otacza mur, przed nim rzeka, której znajduje się barka.
Interaktywna mapa regionu Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej z zamkami i strażnicami
Źródło: Gromar sp. z o.o., dostępny w internecie: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ed/OrleGniazda.png, licencja: CC BY-SA 4.0.
Polecenie 10
Zaznacz poprawne zakończenie zdania.
R1Ew7cAHUtiJz
Szlak Orlich Gniazd to Możliwe odpowiedzi: 1. czerwony szlak turystyczny, przebiegający przez województwo małopolskie i śląskie., 2. szlak o długości 259,3 km., 3. zielony szlak turystyczny, przebiegający przez województwo zachodniopomorskie i pomorskie., 4. szlak o długości 102 km.
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Oprócz zabytków architektury militarnej na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej istnieją także zabytki architektury sakralnej – liczne drewniane kościoły i kaplice, romańskie kościoły w Wysocicach i Gieble, gotyckie świątynie w Bolechowicach, Rudawie, Pilicy, Olkuszu czy barokowe zespoły sakralne w Alwerni, Czernej, Mstowie, Morawicy. Wielu pielgrzymów przybywa do klasztoru na Jasnej Górze w Częstochowie, która jest głównym w Polsce ośrodkiem kultu maryjnego. Znaczenie religii w życiu regionu podkreślają okazałe obiekty małej architektury sakralnej – kapliczki i figury.
Cechą charakterystyczną krajobrazu kulturowego Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej jest także tradycyjna zabudowa mieszkalna wykazująca związki z cechami środowiska przyrodniczego. Tam, gdzie w podłożu występowały wapienne skały, pojawiały się budowane z nich budynki (lub budynki drewniane na kamiennej podmurówce), a gdzieniegdzie niewysokie, kamienne murki rozgraniczały pola współgrając z krajobrazem, którego elementem są skałki i głazy. Dzięki temu jurajskie krajobrazy są rozpoznawalne bez najmniejszego problemu. Niestety, z każdym rokiem ich liczba się zmniejsza, a ich miejsce zajmują nowoczesne bryły budynków.
RaTImvvVPU5PA
Zdjęcie przedstawia zabudowę Jasnej Góry. Na wzniesieniu widać otoczony ceglanym murem kościół i inne budynki.
Zabudowa Jasnej Góry
Źródło: Aw58, dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Jasna_G%C3%B3ra_-_15.06.2010_r.DSC01883.JPG, licencja: CC BY-SA 3.0.
RGGAOHlJkEF6m
Fotografia przedstawiająca niewielki klasztor. Z przodu posiada wysoką wieżę zegarową. Przed klasztorem mur, a na pierwszym planie drzewa i alejki.
Zespół klasztorny w Alwerni
Źródło: dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/wiki/Zesp%C3%B3%C5%82_klasztorny_bernardyn%C3%B3w_w_Alwerni#/media/Plik:POL_Alwernia,_klasztor.jpg, licencja: CC BY-SA 3.0.
RSsTH7tsBrZXY
Zdjęcie przedstawia niewielki budynek wykonany z kamienia. Posiada dach wykonany z papy. Brak okien, pośrodku drewniane drzwi. Dookoła teren porośnięty trawą, w tle miasto.
Budynek gospodarczy z kamienia
Źródło: dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Mst%C3%B3w,_Silesian_Voivodeship#/media/File:Mst%C3%B3w_stodo%C5%82a_2_01.08.09_p.jpg , licencja: CC BY-SA 3.0.
R14xY8OZpBRmd
Zdjęcie przedstawia pozostałości budynku wykonanego z wapienia. Dwa fragmenty ścian, dookoła teren porośnięty trawą.
Ruiny tradycyjnych budynków z wapienia
Źródło: dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Mst%C3%B3w,_Silesian_Voivodeship#/media/File:Mst%C3%B3w_ruiny_stodo%C5%82y_01.08.09_p.jpg , licencja: CC BY-SA 3.0.
Praca domowa
Zaplanuj trasę wycieczki po Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej, w czasie której można poznać charakterystyczne krajobrazy regionu.
RhrPoln2JfrwZ
(Uzupełnij).
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Pokaż podpowiedź#15537cwhite
Zanim zaczniesz planować trasę wycieczki, wybierz atrakcje, które chcesz zobaczyć. Na podstawie podjętych decyzji stwórz jak najbardziej efektywny plan podróży.
Podsumowanie
Wyżyna Krakowsko‑Częstochowska wykazuje odmienność przyrodniczą i kulturową w stosunku do sąsiadujących regionów.
Na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej głównym czynnikiem krajobrazotwórczym jest budowa geologiczna; występujące w podłożu skały wapienne wpływają na występowanie rzeźby krasowej, decydują o układzie i gęstości sieci rzecznej, fizycznych i chemicznych cechach gleb i występowaniu specyficznych zbiorowisk roślinnych.
Główne cechy przyrodniczego krajobrazu Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej to: falista powierzchnia terenu, charakterystyczne formy terenu – skałki, wąwozy, skarpy, jaskinie oraz zróżnicowane pokrycie terenu.
Na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej intensywnie występują procesy krasowe (z którymi związane są liczne i różnorodne formy rzeźby krasowej), powierzchniowe i podziemne.
Osobliwością przyrodniczą regionu są murawy kserotermiczne z rzadkimi gatunkami roślin ciepłolubnych.
Na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej dominują powierzchniowo tereny rolnicze, łąkowe i zurbanizowane.
Osobliwością kulturową regionu są usytuowane na wapiennych skałach i średniowieczne zamki i strażnice zwane „Orlimi Gniazdami”.
Na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej nie występują znaczące zagrożenia środowiska przyrodniczego.
Słownik
antropopresja
antropopresja
ogół działań człowieka mający wpływ na środowisko naturalne
krasowienie (procesy krasowe)
krasowienie (procesy krasowe)
jeden z rodzajów wietrzenia chemicznego polegający na rozpuszczaniu skał przez wody powierzchniowe i podziemne
lotne piaski
lotne piaski
piasek nagromadzony na pewnym terenie, zmieniający ukształtowanie powierzchni pod wpływem wiatru
ponor
ponor
forma terenu mająca kształt otworu lub korytarza wydrążonego przez wodę na obszarach krasowych w miejscu, gdzie cieki wpływają pod powierzchnię terenu
schronisko
schronisko
rodzaj obiektu jaskiniowego; próżnia skalna oświetlona w całości światłem dziennym, bez względu na jej długość
Ćwiczenia
1
Ćwiczenie 1
Zaznacz typowe cechy krajobrazu Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej.
RyOAvqBBOPiQf1
Zaznacz typowe cechy krajobrazu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskie Możliwe odpowiedzi: 1. wapienne skałki, 2. wzgórza wydmowe, 3. jaskinie, 4. skaliste turnie i ostre granie, 5. doliny U-kształtne, 6. żyzne gleby, 7. gęsta sieć rzeczna
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Ćwiczenie 2
Wskaż, czy podane stwierdzenia dotyczące Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej są prawdziwe, czy fałszywe.
RXVEEWqsUpgio
Łączenie par. Zaznacz czy podane stwierdzenie dotyczące Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej jest prawdziwe czy fałszywe. 1.Skały wapienne Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej są odporne na wietrzenie.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. 2.Jaskinie powstają wskutek rozpuszczania skał wapiennych przez wodę zawierającą dwutlenek węgla.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. 3.Na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej występuje rzeźba alpejska.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. 4. Murawy kserotermiczne Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej są podobne do tych, które występują w krajach śródziemnomorskich.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. 5.Na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej występują bogate złoża rud żelaza.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz
Łączenie par. Zaznacz czy podane stwierdzenie dotyczące Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej jest prawdziwe czy fałszywe. 1.Skały wapienne Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej są odporne na wietrzenie.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. 2.Jaskinie powstają wskutek rozpuszczania skał wapiennych przez wodę zawierającą dwutlenek węgla.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. 3.Na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej występuje rzeźba alpejska.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. 4. Murawy kserotermiczne Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej są podobne do tych, które występują w krajach śródziemnomorskich.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. 5.Na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej występują bogate złoża rud żelaza.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Ćwiczenie 3
Dopasuj nazwy form rzeźby krasowej do zdjęć.
Rb7D1yQmtPD0w1
Źródło: dostępny w internecie: commons.wikimedia.org/, licencja: CC BY-SA 4.0.
Wymień powierzchniowe formy krasowe.
R1Er77qc3tmVZ
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Pokaż podpowiedź
Forma krasowa to struktura powstała w wyniku procesów krasowych, czyli rozpuszczenia się wapiennych skał przez wodę zawierającą dwutlenek węgla.
Pokaż odpowiedź
Do powierzchniowych from krasowych zaliczmy:
ostańce;
zapadliska;
żłobki i żebra krasowe.
21
Ćwiczenie 4
Opisz w kilku zdaniach krajobraz Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej.
RUz3MFc3s6HKY
(Uzupełnij).
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Zwróć uwagę na rodzaj skał budujących Wyżynę Krakowsko‑Częstochowską, występowanie form rzeźby terenu, sieć rzeczną oraz gatunki chronione.
Obszar Wyżyny Krakowsko‐Częstochowskiej jest w skali Polski wyjątkowy. Charakter krajobrazu Wyżyny Krakowsko Częstochowskiej zależy przede wszystkim od skał występujących w podłożu. Wyżynę budują wapienie. Charakterystycznymi formami rzeźby są m.in. skalne ostańce, a także jaskinie. Sieć rzeczna jest rzadka, natomiast często występują źródła. Cechą szczególną krajobrazu wyżyny jest także zróżnicowane pokrycie roślinne, a także bogaty świat zwierząt – występuje tu wiele gatunków chronionych.
2
Ćwiczenie 5
Wskaż, co łączy następujące miejscowości zlokalizowane na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej:
Wskaż co łączy następujące miejscowości zlokalizowane na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej: Ojców, Olkusz, Rabsztyn, Ogrodzieniec, Mirów, Bobolice, Olsztyn. Możliwe odpowiedzi: 1. występowanie unikatowych gatunków roślin chronionych, 2. występowanie średniowiecznych zamków, 3. występowanie złóż rud cynku i ołowiu, 4. występowanie żyznych gleb
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
2
Ćwiczenie 6
Wskaż poprawne dokończenie zdania.
Krajobraz Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej jest
R1WIywGQpObtJ2
Dokończ zdanie: Krajobraz Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej jest: Możliwe odpowiedzi: 1. kształtowany wyłącznie przez procesy przyrodnicze., 2. efektem działalności człowieka prowadzonej w ciągu kilku tysięcy lat., 3. podobny do innych regionów wyżynnych w Polsce., 4. zdegradowany wskutek rozwoju przemysłu.
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
3
Ćwiczenie 7
Zaznacz typ tradycyjnej zabudowy występującej w krajobrazie Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej. Odpowiedź uzasadnij.
R1aReHhDutIVP
Źródło: dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.
RSrfePPbxYnbz
(Uzupełnij).
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Pokaż podpowiedź
Zastanów się, w jakie materiały wykorzystywane przy budowie obfituje Wyżyna Krakowsko‑Częstochowska.
Prawidłowa odpowiedź: Przy budowie wykorzystany został charakterystyczny dla Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej materiał budowlany, jakim jest wapień.
3
Ćwiczenie 8
Zaznacz region o cechach krajobrazu zbliżonych do Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej.
RJb2gbKTKAyIl3
Zaznacz region o cechach krajobrazu zbliżonych do Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej Możliwe odpowiedzi: 1. Wyżyna Śląska, 2. Niecka Nidziańska, 3. Roztocze, 4. Wyżyna Lubelska
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Notatnik
R14js9cn3W2Ym
(Uzupełnij).
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Bibliografia
Myga‐Piątek U., (2006), Krajobraz kulturowy jako „genius loci” Wyżyny Krakowsko‐ Częstochowskiej, [w:] Partyka J. (red.), W cieniu zamczyska Bonerów. W setną rocznicę utworzenia Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego (1906–2006), Ojców: PTTK.
Partyka J. (red.), (2004), Zróżnicowanie i przemiany środowiska przyrodniczo‐kulturowego Wyżyny Krakowsko‐Częstochowskiej, t. 1, 2, 3, Ojców: OPN.
