Krajobrazy świata: krajobraz śródziemnomorski
Krajobraz śródziemnomorski kojarzy się nam zwykle z piaszczystymi plażami, ciepłym, lazurowym morzem i wymarzonymi wakacjami. Rzadko kiedy, spędzając czas w kurortach licznie rozsianych wzdłuż wybrzeża, zastanawiamy się nad cechami przyrodniczymi regionu. Tymczasem obserwując i analizując przyrodę regionów śródziemnomorskich, możemy się wiele dowiedzieć o relacjach między jej komponentami i o negatywnym wpływie działalności antropogenicznej człowieka.
czym jest krajobraz;
położenie stref krajobrazowych na mapie świata.
Określisz na mapie położenie krajobrazów śródziemnomorskich.
Scharakteryzujesz cechy środowiska przyrodniczego krajobrazu śródziemnomorskiego.
Omówisz podstawowe zależności między elementami środowiska przyrodniczego w krajobrazach śródziemnomorskich.
Rozpoznasz główne formacje roślinne występujące w strefie śródziemnomorskiej.
Położenie
Krajobraz śródziemnomorski występuje w wielu częściach świata, zarówno na półkuli północnej, jak i południowej. Jednak największy obszar znajduje się w basenie Morza Śródziemnego. Nic więc dziwnego, że od tego właśnie morza pochodzi jego nazwa. W niniejszym e‑materiale skoncentrujemy się właśnie na tym regionie, ponieważ ma on najwięcej cech charakterystycznych dla krajobrazu śródziemnomorskiego.
Krajobraz śródziemnomorski – mapa interaktywna
Na podstawie mapy interaktywnej bądź atlasu geograficznego wskaż z niżej podanych 2 państwa, na których terenie występuje klimat śródziemnomorski.
Wskaż z niżej podanych 2 państwa, na których terenie występuje klimat śródziemnomorski.
Na podstawie mapy i dostępnych źródeł wiedzy wskaż z podanych miasto charakteryzujące się występowaniem krajobrazu śródziemnomorskiego.
Wskaż z podanych miasto charakteryzujące się występowaniem krajobrazu śródziemnomorskiego.
Określ na mapie miejsca występowania krajobrazu śródziemnomorskiego w basenie Morza Śródziemnego. Podaj kraje i regiony geograficzne charakteryzujące się tym krajobrazem. Swoje spostrzeżenia zapisz poniżej.
Podaj kraje i regiony geograficzne charakteryzujące się krajobrazem śródziemnomorskim. Swoje spostrzeżenia zapisz poniżej.
Krajobraz śródziemnomorski
W strefie śródziemnomorskiej panuje klimat podzwrotnikowy wilgotny ciepły z wyraźnie zaznaczonymi porami roku: suchą i wilgotną. Lata są suche, słoneczne i gorące – średnia temperatura powietrza z reguły przekracza 20°C (waha się między 18 a 28°C). Z kolei zimy są łagodne i wilgotne – temperatura zwykle nie spada poniżej 0°C (oscyluje między 4 a 12°C). Opady występują przede wszystkim w półroczu zimowym, a ich roczna suma waha się od 400 do 1000 mm. Okres suchy, z małymi opadami, a niekiedy bezopadowy, trwa 3–6 miesięcy.
Przeanalizuj klimatogramy i określ cechy klimatu w regionach śródziemnomorskich na różnych kontynentach. Wskaż wspólne cechy klimatu dla podanych obszarów.
Opisz czym charakteryzuję się klimat w strefie śródziemnomorskiej.
Sieć rzeczna obszarów śródziemnomorskich jest słabo rozwinięta – występują tu zarówno rzeki stałe, jak i okresoweokresowe. Charakteryzują się one wezbraniami w chłodnym półroczu, czego przyczyną jest wzrost opadów w tym okresie. Jedynie w górach występują wiosenne wezbrania roztopowe. Latem stan wody znacznie się obniża w związku ze wzrostem parowania i jednoczesnym zmniejszeniem opadów.
Gleby obszarów śródziemnomorskich są zróżnicowane i wykazują związek z wielkością opadów. W strefie największych opadów (ok. 1000 mm) powstają gleby kwaśne, o żółtej barwie (dlatego nazywają się żółtoziemy) i małej żyzności. Tam, gdzie roczna suma opadów wynosi 500–600 mm, a w podłożu występują skały wapienne, tworzą się żyzne gleby o charakterystycznej cynamonowej lub ciemnoczerwonej barwie, nazywane w basenie Morza Śródziemnego terra rossa lub glebami cynamonowymiglebami cynamonowymi. Nadają one powierzchni skał charakterystyczne czerwonawe zabarwienie, widoczne w krajobrazie. Natomiast przy najniższych opadach (poniżej 500 mm) tworzą się nieco mniej żyzne gleby o szarobrązowej barwie.
Terra rossa – galeria zdjęć
Zbiorowiska roślinne obszarów śródziemnomorskich są, podobnie jak gleby, zróżnicowane i zależą od cech klimatu i warunków wodnych. Powszechnie występuje tu roślinność twardolistna zwana też śródziemnomorską, którą tworzą zawsze zielone, suche lasy i zarośla. Ich twarde, pokryte woskiem liście pozwalają na przetrwanie niedoboru opadów w okresie letnim. Dominują tu rośliny przystosowane do ograniczenia parowania (transpiracji) i tym samym strat wody poprzez redukowanie powierzchni liści.
W zależności od regionu zbiorowiska te mają różny skład gatunkowy. W basenie Morza Śródziemnego (makia, garrigue) przeważają jałowce, mirty, dzikie oliwki, wrzośce, drzewa poziomkowe, dęby (ostrolistny i korkowy), sosny pinie, wiciokrzewy, drzewa mastyksowe, oleandry, macierzanka, wilczomlecz i in. W Ameryce Północnej (chaparral) dominują wawrzyny, wrzosy, karłowate dęby, robinie oraz kaktusy, w Ameryce Południowej (matorral) oprócz typowych gatunków roślin twardolistnych kaktusy i puje, zaś w Afryce Południowej (fynbos) różne gatunki srebrników, wrzośców i pelargonii.
Roślinność śródziemnomorska jest dziś bardzo zagrożona i podatna na degradację wskutek intensywnego wyrębu, nadmiernego wypasu, przekształcenia w grunty orne, urbanizacji, pożarów oraz wprowadzania obcych gatunków. Dotyczy to zwłaszcza regionów położonych w basenie Morza Śródziemnego i w Kalifornii, gdzie wiele rodzimych gatunków roślin i zwierząt wyginęło lub jest skrajnie zagrożonych.
Roślinność występująca w krajobrazie śródziemnomorskim – galeria zdjęć
Lasy i zarośla twardolistne są środowiskiem życia wielu gatunków zwierząt. Występują tu m.in.: rysie, żbiki, zające, dziki, jeże, króliki i lisy, a na większych wysokościach – susły, kozice, muflony i koziorożce. Do charakterystycznych gatunków ptaków należą m.in.: sokół wędrowny, skowrończyk, stepówka, cierlik i gilak. Niektóre gatunki występują tu sezonowo, na przykład w basenie Morza Śródziemnego zimują żurawie. Z Polski nad Morze Śródziemne odlatują m.in.: szpaki, skowronki, czajki, perkozy i czaple. Występują tu również liczne płazy i gady, m.in. malpolon, kameleon i gekon, a spośród owadów charakterystyczne dla regionu cykady (piewiki). Bardzo bujnie rozwija się życie u wybrzeży morskich.Wśród podwodnych roślin oraz raf koralowych żyją np. langusty, homary, ostrygi i ośmiornice. Zwierzęta te są masowo poławiane w celach kulinarnych.
Zwierzęta występujące w krajobrazie śródziemnomorskim – galeria zdjęć
Dziedzictwo przyrodnicze
Wyjątkowość krajobrazu śródziemnomorskiego, zarówno w strefie wybrzeża, jak i w głębi lądu, sprawiła, że wiele tworzących go obiektów zostało wpisanych na Listę światowego dziedzictwa UNESCO. Są wśród nich górskie pasma, jeziora i jaskinie.
Zagospodarowanie
W południowo‑wschodniej i wschodniej części basenu Morza Śródziemnego ok. 8 000–10 000 lat p.n.e. znajdował się obszar zwany Żyznym Półksiężycem, będący jednym z najwcześniejszych obszarów rozwoju rolnictwa.
Żyzny Półksiężyc to wyżynny obszar o łukowatym kształcie, na pograniczu Afryki i Azji, rozciągający się od doliny dolnego Nilu (Egipt) poprzez wschodnie wybrzeża Morza Śródziemnego aż po dolinę środkowego Tygrysu i Eufratu (Mezopotamia). Właśnie na tych terenach zapoczątkowano procesy produkcji żywności opartej na uprawie roślin i hodowli zwierząt. Do najważniejszych czynników, które sprzyjały tym procesom, należą:
dość duży obszar o ciepłym klimacie śródziemnomorskim;
duże zróżnicowanie gatunkowe ze znacznym udziałem roślin jednorocznych;
wielkie zróżnicowanie ukształtowania powierzchni przyczyniające się do różnorodności naturalnych ekosystemów;
duża różnorodność zwierząt, które mogły być udomowione.
Grupy łowców i zbieraczy dostrzegły, że istnieją sposoby pozyskiwania żywności poprzez coroczną uprawę roślin, które wcześniej rosły tylko dziko. Jako pierwsze udomowiono 8 gatunków roślin nazywanych założycielskimi. Należały do nich:
zboża – pszenica i jęczmień;
rośliny motylkowe – soczewica, groch zwyczajny, ciecierzyca pospolita i wyka;
roślina włóknista – len.
Nieco później udomowiono 4 gatunki zwierząt: owcę, kozę, świnię i krowę.
Rozwój rolnictwa wpłynął na osiadły tryb życia człowieka, co przyczyniło się do powstania wsi, a następnie miast, oraz stałego wzrostu liczby ludności. Niestety miał on też negatywne skutki. Związany z nim nadmierny wypas kóz i owiec na stokach, uprawa ziemi oraz masowe wycinanie lasów (drewno było cennym materiałem budulcowym wykorzystywanym np. do budowy statków) sprawiły, że miejsce naturalnej roślinności zajęły, jak wspomniano powyżej, lasy i zarośla twardolistne oraz uprawy. W krajobrazie śródziemnomorskim dominują uprawy: drzew oliwnych, migdałowców, winorośli, figowców, kasztanów jadalnych oraz drzew cytrusowych. Występują tu plantacje winogron (winnice) oraz owoców cytrusowych – pomarańczy, cytryn i mandarynek. Charakterystyczne dla krajobrazu śródziemnomorskiego są również gaje oliwne. Uprawia się też wiele roślin przyprawowych, m.in. wawrzyn dający liść laurowy, majeranek, rozmaryn, szałwię, bazylię, koper włoski, tymianek i inne, a także rośliny będące źródłem aromatycznych olejków (lawenda, róża, mięta). Specyficzną uprawą w śródziemnomorskiej Hiszpanii i Portugalii jest uprawa dębu korkowego, którego korę wykorzystuje się do produkcji korków do butelek, okładzin, płyt ocieplających itp. Uprawia się także zboża – pszenicę, ryż i kukurydzę. Uprawie roślin użytkowych sprzyjają korzystne warunki klimatyczne. Charakterystyczną i powszechnie rozpoznawalną cechą krajobrazów śródziemnomorskich w basenie Morza Śródziemnego są także szpalery cyprysów sadzonych wzdłuż dróg.
Krajobraz rolniczy – galeria zdjęć
Scharakteryzuj krajobrazy rolnicze w strefie śródziemnomorskiej.
Krajobraz śródziemnomorski – galeria zdjęć
Ciepły klimat śródziemnomorski sprzyjający wypoczynkowi, malownicze krajobrazy, duże zróżnicowanie rzeźby terenu i ciekawa szata roślinna oraz występowanie niezwykłych walorów kulturowych i zabytków (zwłaszcza w basenie Morza Śródziemnego będącego kolebką europejskiej tradycji i kultury) sprawiają, że w regionach śródziemnomorskich intensywnie rozwija się turystyka, a płynące z niej dochody stanowią ważną pozycję śródziemnomorskich państw i regionów. Zwykle jest tam bardzo dobrze rozwinięta infrastruktura turystyczna, na którą składają się baza transportowa, noclegowa i gastronomiczna. W kurortach powstających na wybrzeżu zlokalizowane są liczne hotele, restauracje, kasyna oraz kąpieliska.
Niestety, turystyka masowa, w tym budowa nowych kurortów, zwiedzanie oraz plażowanie, stwarza często zagrożenia dla krajobrazu i powoduje jego degradację. Objawia się ona m.in. niszczeniem roślinności, płoszeniem zwierząt, zanieczyszczeniem powietrza i wód oraz wprowadzaniem zabudowy niedostosowanej do cech krajobrazu. Budowa ośrodków turystycznych powoduje zniszczenie naturalnego wybrzeża, zaś bardzo duże zużycie wody w sezonie wakacyjnym doprowadza do wyczerpywania się zasobów wód gruntowych.
Warunki życia mieszkańców strefy śródziemnomorskiej
Tradycyjnym zajęciem mieszkańców regionów śródziemnomorskich jest rolnictwo. Uprawiają oni zboża, drzewa cytrusowe, winną latorośl, drzewa oliwne i migdałowce, produkują z zebranych plonów wina i oliwę, hodują owce i kozy, wytwarzając charakterystyczne dla regionu sery (feta i in.). Dziś mieszkańcy regionów śródziemnomorskich znajdują zatrudnienie także w dynamicznie rozwijającej się turystyce.
Styl budownictwa w strefie śródziemnomorskiej uzależniony jest od cech przyrodniczych oraz kulturowych regionu. W budownictwie powszechnie wykorzystuje się lokalne odmiany skał, co sprawia, że w różnych krajach domy śródziemnomorskie nieco się od siebie różnią. Nieco inaczej prezentują się domy we Włoszech, w Hiszpanii, a jeszcze inaczej w Grecji, Maroku czy na kalifornijskim wybrzeżu. Mają one jednak pewne wspólne cechy wskazujące, że zostały wzniesione w obszarze śródziemnomorskim. Ich mieszkańcy, żyjący z morza, nie budowali bowiem domów w głębi lądu, tylko na stromych, skalnych ścianach wznoszących się nad zatokami dającymi schronienie statkom. Stąd dla krajobrazów śródziemnomorskich charakterystyczny jest piętrowy, czasem także amfiteatralny, zwarty układ budynków. Ten typ zabudowy występuje głównie w pasie wybrzeża Morza Śródziemnego.
Nadmorskie miasta – galeria zdjęć
Tradycyjne domy budowane w tej strefie są dostosowane do warunków klimatu śródziemnomorskiego charakteryzującego się dużym dopływem promieniowania słonecznego i wysokimi temperaturami powietrza, zwłaszcza w sezonie letnim. Mają niewielkie rozmiary, prostą formę, jasne, odbijające światło fasady, grube ściany i małe okna utrudniające przenikanie gorącego powietrza do wnętrza budynków. Drzwi wejściowe są często zdobione. Dachy są płaskie lub wielospadowe kryte ceramiczną dachówką. Ściany najczęściej wznoszone są z palonej cegły i pokryte stiukiem w jasnym kolorze.
Śródziemnomorskie domy – galeria zdjęć
Kuchnia śródziemnomorska uważana jest za bardzo smaczną i zdrową, bazuje bowiem na lokalnych produktach, świeżych rybach i owocach morza, owocach i warzywach. Jej składnikiem są także przyprawy w postaci świeżych ziół, w tym bazylii. Do przygotowania potraw używa się oliwy. Mięso przyrządza się rzadziej, głównie w postaci grillowanej. Do posiłków oprócz innych napojów spożywa się wino.
Niestety, wraz z postępującym rozwojem gospodarczym regionów śródziemnomorskich, zwłaszcza z rozwojem turystyki na wybrzeżach, w wielu miejscowościach zanikają tradycyjne zwyczaje, a mieszkańcy są w coraz mniejszym stopniu przywiązani do swojej tradycji i kultury.
Dziedzictwo kulturowe strefy śródziemnomorskiej
Jak zapewne wiesz z lekcji historii, w basenie Morza Śródziemnego powstały najstarsze cywilizacje starożytności, m.in. Egiptu, Grecji i Rzymu, oraz trzy monoteistyczne religie: judaizm, chrześcijaństwo i islam. Basen Morza Śródziemnego uważany jest za kolebkę cywilizacji europejskiej. W starożytności tereny te zostały intensywnie zaludnione. Sprzyjały temu: łagodny klimat, dostęp do wody pitnej oraz możliwości żeglowania po wodach Morza Śródziemnego leżącego między brzegami trzech kontynentów – Europy, Azji i Afryki. Wśród napływających ludów byli zapewne pasterze i rolnicy z terenów Żyznego Półksiężyca, tj. miejsca, gdzie wcześniej udomowiono wiele roślin i zwierząt. Powstały tam społeczności, które z czasem wytworzyły wysoce rozwinięte kultury czerpiące z dokonań starożytnego Egiptu i Mezopotamii, których dziedzictwo dało podstawy kulturze, nauce, sztuce czy architekturze europejskiej. Pozostałością po tym okresie są zabytki architektury dokumentujące historię regionu, będące jednocześnie jedną z największych atrakcji turystycznych obszaru śródziemnomorskiego. Najcenniejsze z nich są wpisane na Listę światowego dziedzictwa UNESCO. Ich rozmieszczenie możesz zobaczyć na mapie.
Wybrane obiekty dziedzictwa kulturowego strefy śródziemnomorskiej – galeria zdjęć
Scharakteryzuj antropogeniczne przekształcenia krajobrazu śródziemnomorskiego na przykładzie wybranego regionu.
Podsumowanie
Krajobraz śródziemnomorski występuje w basenie Morza Śródziemnego, na fragmencie zachodniego wybrzeża Chile, na fragmencie zachodniego wybrzeża Stanów Zjednoczonych, w południowej Afryce i południowo‑zachodniej Australii.
W krajobrazie śródziemnomorskim występują góry i strome, skaliste ściany schodzące bezpośrednio do morza.
Klimat strefy śródziemnomorskiej charakteryzuje się wysoką temperaturą powietrza i niskimi opadami w czasie lata oraz łagodną i deszczową zimą.
Roślinność strefy śródziemnomorskiej tworzą gęste zarośla wiecznie zielonych krzewów i niskich drzew nazywane makią, rosnące na miejscu wyciętych naturalnych lasów; występują tam takie rośliny, jak: oleandry, jałowce, mirty, sosny pinie i in.
Rejon Morza Śródziemnego jest chętnie odwiedzany przez turystów m.in. ze względu na sprzyjający klimat, ciepłe morze i dużą ilość starożytnych zabytków.
Zagrożenia środowiska przyrodniczego obszarów śródziemnomorskich są związane z wycinaniem lasów i przeznaczaniem terenów pod uprawę, hodowlę, rozwój miast.
Głównym zajęciem mieszkańców obszarów śródziemnomorskich jest rolnictwo, pasterstwo i turystyka.
Intensywny rozwój turystyki powoduje, że w wielu miejscowościach zanikają tradycyjne zwyczaje, a mieszkańcy są w coraz mniejszym stopniu przywiązani do swojej tradycji i kultury.
Słownik
gleby powstające w strefie klimatu ciepłego na skałach wapiennych; należą do gleb żyznych, urodzajnych, o dużej przydatności rolniczej, nadających się do uprawy m.in. drzew cytrusowych, winorośli oraz drzew oliwnych
rośliny występujące na siedliskach stale lub okresowo ubogich w wodę, są przystosowane do oszczędnej gospodarki wodą i do intensywnego jej pobierania
rzeka płynąca regularnie w okresie opadów i wysychająca w porze suchej
Ćwiczenia
Zaznacz 3 cechy środowiska charakterystyczne dla krajobrazu śródziemnomorskiego.
Fotografie przedstawiają krajobrazy różnych regionów świata. Wskaż te, które prezentują krajobraz śródziemnomorski.
Wskaż cechy typowe dla krajobrazu śródziemnomorskiego.
Wypisz cechy roślinności charakterystyczne dla krajobrazu śródziemnomorskiego.
Określ, czy podane stwierdzenie jest prawdziwe, czy fałszywe.
Uzupełnij tekst wyrażeniami podanymi poniżej.
Określ, które z klimatogramów (A, B, C, D) przedstawiają warunki klimatyczne strefy śródziemnomorskiej.
Zaznacz cechy klimatu śródziemnomorskiego.
Fotografie przedstawiają krajobraz śródziemnomorski. Podaj dowody potwierdzające prawdziwość tego stwierdzenia.
Opisz cechy typowego krajobrazu śródziemnomorskiego i uzasadnij ich występowanie na tym obszarze.
Wymień charakterystyczne cechy klimatu śródziemnomorskiego.
Notatnik
Bibliografia
Wołoszyn E., (2009), Meteorologia i klimatologia w zarysie, Gdańsk: Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej.