Krajobrazy świata: sawanny i stepy
Step i sawanna - rozległe, ciągnące się po horyzont, porośnięte trawami przestrzenie. Pozornie podobne, a jednocześnie tak różne pod względem struktury środowiska. Jak je rozróżnić? Spójrz na ukształtowanie terenu, gatunki roślin i zwierząt, przeanalizuj cechy klimatu, gleb i warunki wodne. Wtedy stwierdzisz, że są to zupełnie odmienne krajobrazy.
położenie stref krajobrazowych na mapie świata.
Określisz na mapie położenie krajobrazu sawann i stepów.
Scharakteryzujesz na podstawie klimatogramów cechy klimatu sawann i stepów oraz określisz jego wpływ na inne elementy krajobrazu.
Rozpoznasz rośliny i zwierzęta charakterystyczne dla krajobrazu sawann i stepów.
Omówisz podstawowe zależności między elementami środowiska przyrodniczego w krajobrazach sawann i stepów.
Opiszesz warunki życia i gospodarowania mieszkańców terenów położonych w krajobrazie sawann i stepów oraz współzależności między składnikami krajobrazu a życiem mieszkańców.
Wymienisz zmiany w krajobrazie sawann i stepów spowodowane działalnością człowieka.
1. Sawanna
Położenie – mapa interaktywna
Na podstawie powyższej mapy zaznacz, spośród wymienionych poniżej, kontynent, na którym nie występują sawanny.
Zaznacz, spośród wymienionych poniżej, kontynent, na którym nie występują sawanny.
Na podstawie mapy interaktywnej zaznacz kontynent, na którym sawanny zajmują największą powierzchnię.
Zaznacz kontynent, na którym sawanny zajmują największą powierzchnię.
Na podstawie mapy interaktywnej opisz szerokość geograficzną występowania sawann w Afryce.
Opisz szerokość geograficzną występowania sawann w Afryce.
Krajobraz sawanny
Krajobraz sawann tworzą rozległe, bezleśne tereny, porośnięte trawami, nielicznymi drzewami i krzewami i ciernistymi krzewami. Częstym elementem krajobrazu są kępy sucholubnych traw (np. afrykańska trawa słoniowa dochodząca do 3 m wysokości), potężne baobaby czy akacje o spłaszczonych koronach. W krajobrazie nie ma wyraźnej granicy między wilgotnym lasem równikowym a trawiastą sawanną. W strefie przejściowej, w miarę posuwania się w stronę sawanny las staje się coraz rzadszy, a drzewa coraz niższe. Zróżnicowany krajobraz sawann zobaczysz klikając w oznaczenie cyfrowe na mapie.
Sawanny rozciągają się na północ i południe od strefy wilgotnych lasów równikowych. Leżą się w strefie klimatów równikowych. Temperatura powietrza jest wysoka przez cały rok – średnia temperatura wszystkich miesięcy wynosi powyżej 20°C. Opady są tu nierównomiernie rozłożone w roku, a ich średnia roczna suma w zależności od regionu wynosi 100‑500 mm w pobliżu pustyń, do nawet 1000 mm w sąsiedztwie lasów równikowych. Wyraźnie zaznacza się pora suchą i wilgotna. Pora sucha jest bezdeszczowa, gorąca, z temperaturą powietrza 26–30°C (czasem nawet do 45°C), natomiast w porze wilgotnej występują obfite opady, a temperatura powietrza wynosi 18–24°C.
Określ charakterystyczne cechy krajobrazu sawann.
Na skutek zmiany wysokości opadów w roku występują duże wahania poziomu wody w rzekach. Podczas pory deszczowej mogą pojawiać się krótkotrwałe powodzie, natomiast w porze suchej długotrwałe, niskie poziomy wody w korycie rzecznym; niektóre, mniejsze cieki mogą nawet wysychać. Wody podziemne zalegają zwykle głęboko i często są słone.
Na obszarach sawann występują różne typy gleb, na ogół o małej i średniej żyzności, o charakterystycznej, czerwonawej barwie. Pochodzi ona od dużej zawartości żelaza. Gleby te zawierają mało próchnicy, mają lekko kwaśny odczyn i są trwale lub okresowo zbyt suche. Takie właściwości gleb są odpowiednie dla traw, ale nie sprzyjają rozwojowi drzew, które występują w znacznym rozrzedzeniu. Dlatego na sawannie, co odróżnia ją od lasu, rosną głównie trawy.
Okresowy brak opadów w porze suchej i związany z tym niedobór wody powoduje, że roślinność, a zatem i krajobraz sawanny są bardzo różnorodne i zależą bezpośrednio od wilgotności i dostępności wody.
Sawanny zalewowe występujące na obszarach okresowo zalewanych dolin rzecznych, przypominają lasy. Występują w nich, obok traw, palmy, wierzby, czasem bambusy. W bardziej wilgotnych, ale niezalewanych miejscach (sawanna drzewiasta, termitowa), gdzie opady przekraczają 1100 mm, a okres suchy trwa poniżej 5 miesięcy rośnie więcej drzew (np. kusonia, koralodrzew). Tam, gdzie opady są niższe (500‑1100 mm) i występują z przerwami, pojawiają się np. sukulenty, do których należy m.in. wilczomlecz, aloes i sansewieria. Najliczniej występują trawy z ogromną, przekraczającą niekiedy 3 m trawą słoniową. Dla tych obszarów charakterystyczne są też kopce termitów. W bardziej suchych miejscach (sawanna kolczasta i trawiasta z opadami 200‑700 mm) występują prawie wyłącznie baobaby i akacje. W najsuchszych miejscach występują krzewiaste zarośla różnych gatunków balsamowców albo busz akacjowy.
Czynnikiem sprzyjającym powstawaniu sawann (sawannotwórczym) są także… pożary. Znaczną część gatunków porastających sawannę stanowią bowiem tzw. pirofity – rośliny przystosowane do oddziaływania ognia, który jest czynnikiem stymulującym wzrost, kiełkowanie lub rozmnażanie. Coroczne pożary sawann w okresie suchym zwykle są wzniecane przez człowieka, wiążą się bowiem z przejmowaniem gleb pod wypas zwierząt hodowlanych (pożary niszczą podrosty drzew i pozwalają lepiej rozwijać się trawom).
Sawanny różnią się pod względem składu gatunkowego roślinności. Jednak większość rosnących tam roślin wykształca rozbudowane systemy korzeniowe, aby wchłonąć z gleby jak najwięcej wilgoci. Niektóre drzewa gromadzą wodę w pniach i gałęziach, inne zrzucają na okres suszy liście, co pozwala im zmniejszyć parowanie.
Znakiem szczególnym sawann afrykańskich są baobaby i rosnące w rozproszeniu akacje, o charakterystycznych spłaszczonych koronach. Występują tam też zarośla, lasy galeriowe oraz suche lasy parkowe, noszące w Afryce regionalną nazwę miombo. Na suchych obszarach północno‑wschodniej Brazylii występuje caatinga. Tworzą ją rzadko rosnące, suchoroślowe, niskie i zwykle cierniste drzewa i krzewy, zrzucające liście na okres suszy, z dużym udziałem sukulentów i niewielkim udziałem traw.
Trawiastą sawannę, nazywaną na Wyżynie Brazylijskiej cerrado, porastają wysokie trawy, krzewy, niskie drzewa (w tym palmy), sukulenty oraz kolczaste drzewa i krzewy. Natomiast na obszarze Gran Chaco oprócz palm pojawiają się także drzewa kebraczo. Na Nizinie Orinoko i Wyżynie Gujańskiej występują llanos. W porze deszczowej mogą być one zalewane wodą, co zamienia je w tymczasowe tereny podmokłe. Z kolei w Australii trawiaste sawanny porastają eukaliptusy, krzewy rzewni (kazuaryny) i akacji – formacja ta znana jest w północnej i zachodniej Australii pod regionalną nazwą mulga.
Sawanna – roślinność
Wymień czynniki mające wpływ na występowanie różnic wśród gatunków roślinności sawann w różnych rejonach świata.
Tereny porośnięte trawami umożliwiają życie wielkim stadom dużych ssaków roślinożernych, sawanny są bowiem największymi naturalnymi pastwiskami na Ziemi. Na sawannie żyją różne zwierzęta, ich gatunki różnią się jednak w zależności od regionu. Rozległe afrykańskie sawanny są miejscem życia „wielkiej piątki Afryki”: afrykańskiego słonia sawannowego, nosorożca czarnego, lwa, bawoła afrykańskiego i lamparta. Oprócz nich żyją tam zebry, żyrafy, hipopotamy i wiele gatunków antylop. Z kolei w Ameryce Południowej występują m.in.: wilki grzywiaste, pumy, oceloty, mrówkojady wielkie, kapibary, pancerniki.
Zwierzęta sawanny wędrują w poszukiwaniu pożywienia i schronienia. Niektóre z nich żywią się roślinnością sawanny, która w porze deszczowej rośnie niezwykle bujnie, inne polują, aby zdobyć pokarm albo żywią się padliną.
Sawanna – zwierzęta
Przeanalizuj zdjęcie i zaznacz poniżej charakterystyczny element krajobrazu sawanny.
Zaznacz poniżej charakterystyczny element krajobrazu sawanny.
Sawanny, zwłaszcza trawiaste, są powszechnie wykorzystywane do wypasu zwierząt domowych, owiec, kóz i bydła. Pasące się zwierzęta powodują niszczenie wybranych gatunków roślin. W rezultacie skład gatunkowy wielu sawann na świecie uległ zmianom. Zmniejszyła się liczebność gatunków rodzimych, a w ich miejsce pojawiły się gatunki obce, które opanowały ten obszar. Należy do nich m.in. opuncja, jadłoszyn i lantana. Wypasane zwierzęta wpływają także na stan gleby.
Kiedy tempo zgryzania roślinności przekracza możliwości jej odrastania, gleba ulega odsłonięciu i jest wywiewana przez wiatr, zwłaszcza w porze suchej. Jest to przyczyną pustynnienia, czyli wkraczania pustyń na obszary, gdzie w przeszłości one nie istniały. Szacuje się, że w czasie ostatnich 120 lat granica Sahary przesunęła się o około 250 km na południe na tereny sawanny w Sahelu, co spowodowało znaczące zmiany krajobrazu. Mieszkańcy regionów zagrożonych pustynnieniem starają się zahamować ten proces, budując pasy roślinności powstrzymujące transport piasku. Także zmiany klimatu wywołane przez człowieka, zwłaszcza wzrost temperatury powietrza, mogą skutkować zmianą struktury gatunkowej flory i fauny sawann.
Obecnie gospodarka na terenie sawann polega głównie na hodowli zwierząt i uprawie ziemi. Ważnym kierunkiem rozwoju stała się także turystyka. Szczególnym zainteresowaniem turystów cieszą się „bezkrwawe łowy” – safari, w czasie którego zwierzęta można obserwować i fotografować w naturalnym środowisku. Wielu mieszkańców znajduje zatrudnienie jako przewodnicy lub strażnicy w parkach narodowych i rezerwatach. Praca ta stanowi ważne źródło dochodu dla lokalnych społeczności.
Wymień zagrożenia związane z zagospodarowaniem sawanny.
Mieszkańcy sawanny, ich życie i zwyczaje
Sawanna nie wydaje się miejscem przyjaznym dla ludzi, zwłaszcza w porze suchej, kiedy dostęp do wody pitnej jest bardzo utrudniony, a jednak te tereny są zamieszkiwane. Głównymi problemami mieszkańców jest brak dostępu do czystej wody, gorący klimat i choroby przenoszone przez owady oraz pasożyty.
Sawannę zamieszkują różne plemiona. Należą do nich np. ludy Bantu (m.in. Kamba, Kikuju, Luhja , Meru) zamieszkujące trawiaste obszary w środkowej, wschodniej i południowej Afryce, Masajowie żyjący w Kenii oraz północnej Tanzanii czy Buszmeni z południowej Afryki. Tym, co łączy wymienione plemiona jest koczowniczy lub półkoczowniczy sposób życia, jaki wiodą na sawannie. Dlatego też nazywani są oni również nomadami. Co pewien czas zmieniają miejsce pobytu. Przed nadejściem pory suchej wyruszają w poszukiwaniu pastwisk dla bydła i wody pitnej. Trwale osiedlają się wyłącznie w miejscach, w których woda pitna jest dostępna przez cały rok.
Tradycyjne domy mieszkańców sawanny budowane są z lokalnych, łatwo dostępnych materiałów. Ze względu na ciągłe zmiany miejsca pobytu nie mają solidnej, trwałej konstrukcji. Na przykład chaty (tzw. tikkit ) mieszkańców sąsiadującej z pustynią, północnej części afrykańskiej sawanny są budowane m.in. z liści palmy daktylowej lub gałęzi tamaryndowca. Trawy, liście lub kawałki drewna są utrzymywane razem za pomocą sznurków wykonanych z włókien kory baobabu. Chaty te mają okrągłą kopułę. Z kolei mieszkający w środkowej Kenii Meru budują chaty z drewna pokrytego niekiedy gliną i przykrytego stożkowym dachem z traw, trzciny lub słomy. Natomiast chaty Masajów (tzw. manyatt ) mają kształt owalny lub kolisty, niewielkie rozmiary (3 × 5 m, wysokość 1,5 m) i są budowane z drewnianych tyczek, wbitych bezpośrednio w ziemię i przeplecionych mniejszymi gałązkami. Co ciekawe, budują je kobiety. Tak zbudowane ściany są następnie oblepiane mieszanką błota, trawy, krowich odchodów oraz popiołu.
Wioski, w których zgrupowane są domy, otacza koliste ogrodzenie z ciernistej akacji (zeriba). W nocy bydło domowe, kozy i owce są zamykane w wiosce. Chroni je to przed dzikimi zwierzętami.
Mieszkańcy sawanny żyjący w rejonach, gdzie woda jest dostępna przez cały rok prowadzą bardziej osiadły tryb życia, uprawiają ziemię i wypasają bydło i kozy. Uprawiają głównie kukurydzę, bawełnę, bataty i orzechy ziemne. Zbiory są uzależnione od ilości opadów i długości trwania pory suchej i deszczowej. Ich chaty mają bardziej trwałą konstrukcję.
Niektóre z osiadłych plemion zajmują się także rękodziełem. Produkują rzeźby drewniane, w tym figurki zwierząt oraz tradycyjne łyżki i chochle, stołki, kosze, garnki, zdobione tykwy, łuki i strzały.
Bardzo ważną rolę w życiu mieszkańców sawanny odgrywa rodzina, do której zalicza się szeroki krąg bliższych i dalszych krewnych. Tradycyjnie głową rodziny jest mężczyzna, to on zajmuje się wypasem bydła, handlem czy polowaniem, natomiast rolą kobiety jest wychowanie dzieci i uprawianie ziemi w pobliżu domu. Kobiety zajmują się także pracami domowymi, przynoszeniem wody, zbieraniem drewna na opał, dojeniem bydła i gotowaniem dla całej rodziny. Starsze dzieci pilnują na pastwiskach zwierząt.
Ważnym elementem kultury mieszkańców sawanny są pieśni i widowiskowe tańce towarzyszące życiu codziennemu i specjalnym uroczystościom.
Podstawą diety mieszkańców sawanny jest krowie mleko, tłuszcze zwierzęce, ziarna zbóż, warzywa i owoce. Mieszkańcy sawanny jedzą m.in. potrawy przygotowane z bulw pochrzynu (jams), kukurydzy, fasoli i ziemniaków. Częstym daniem jest owsianka z mąki kukurydzianej, prosa lub sorgo. Potrawy mięsne spożywane są rzadziej – należy do nich m.in. pieczona koza, wołowina, kurczak z gotowanymi warzywami, takimi jak kapusta, szpinak i marchew.
2. Step
Położenie
Stepy na półkuli północnej ciągną się od rozległych obszarów Wielkich Równin w Ameryce Północnej (gdzie noszą nazwę prerii), w Europie od Wielkiej Niziny Węgierskiej (puszta) i wybrzeży Morza Czarnego przez rozległe tereny lessowe Ukrainy, środkową Azję do przedgórzy Ałtaju i Mongolii, po środkowe Chiny. Na półkuli południowej, w Urugwaju i Argentynie, tworzą obszar zwany pampą. Występują też we wschodniej Australii (Queensland, Nowa Południowa Walia) i południowej części Nowej Zelandii (Wyspa Południowa). Największym obszarem stepowym na świecie, wielokrotnie większym od stepów na obszarze Wielkich Równin i Patagonii, jest tzw. Wielki Step ciągnący się przez kontynent euroazjatycki.
Określ szerokość geograficzną występowania stepów.
Krajobraz stepów
Stepy znajdują się w strefie klimatów umiarkowanych. Zazwyczaj są położone w głębi lądów, gdzie rzadko dociera wilgotne powietrze znad oceanów. Z tego powodu panuje tam klimat kontynentalny ciepły. Występują tam niewielkie opady i duże, sezonowe różnice temperatury powietrza oraz 4 pory roku. Klimat tej strefy charakteryzuje się:
gorącym i suchym latem oraz mroźną i wietrzną zimą,
średnią temperaturą powietrza najzimniejszego miesiąca od 0°C do -20°C, a najcieplejszego od 20°C do 25°C,
roczną amplitudą temperatury powietrza osiągającą nawet 40Indeks górny ooC,
roczną sumą opadów od 140 do ponad 900 mm w zależności od położenia regionu; opady mogą się pojawiać równomiernie w roku albo występować głównie w 2‑3 miesiącach letnich,
częstymi suszami atmosferycznymi i glebowymi oraz związanymi z nią burzami pyłowymi.
Właściwości klimatu wpływają na wahania poziomu wody w rzekach. Najwięcej wody płynie wiosną, w porze topnienia śniegów na stepach, w pozostałej części roku jej ilość jest znacznie mniejsza. W niektórych regionach, np. w Kazachstanie licznie występują niewielkie, słone jeziora. Wody podziemne zalegają głęboko i często są zasolone.
Charakterystyczną cechą krajobrazu obszarów stepowych jest występowanie bardzo żyznych gleb o dużej zawartości próchnicy. Tę właściwość uwzględnia ich nazwa – czarnoziemy, bo próchnica ma właśnie kolor czarny. Gleby te charakteryzują się bardzo grubym, sięgającym nawet 100 cm, poziomem próchnicznym i znaczną zawartością składników pokarmowych. Najbardziej żyzne wykształciły się na skale zwanej lessem. Less powstał w wyniku nawiewania pyłów przez wiatr głównie z obszarów pustynnych i terenów znajdujących się w przeszłości na przedpolach lądolodówprzedpolach lądolodów.
W krajobrazie stepowym dominują trawy i różne zioła. Zapas wody zgromadzony w glebie po opadach i roztopach, zmniejszony dodatkowo przez intensywne parowanie w czasie ciepłego lata, nie zaspokaja bowiem potrzeb wodnych drzew i krzewów, dlatego w krajobrazie stepowym brak jest lasów. Rozwój roślinności następuje wiosną i latem. Rośliny stepu są przystosowane do niedoboru wody podobnie jak te, które żyją na sawannie. Na bardziej wilgotnych terenach trawy są gęste, wysokie, niektóre mają nawet ponad 2 m wysokości.
W stepach euroazjatyckich podstawowymi gatunkami są: ostnica, kostrzewa, wiechlina, strzęplica, piołun, karagana, w preriach i pampach amerykańskich – czepota (vilcacora), ostnica, perz, a w suchych stepach – trawa grama, trawa bizonowa i pojedyncze kaktusy. Obok traw rośnie np. wrotycz, sasanka, niezapominajka, miłek wiosenny.
Ze względu na skład porastającej je roślinności stepy dzieli się na:
stepy łąkowe – występujące we wschodniej części Europy i w Ameryce Północnej; charakteryzują się one największą różnorodnością gatunków traw, które osiągają często wysokość powyżej 100 cm i porastają zwykle czarnoziemy,
stepy ostnicowe – występujące m.in. w Azji Środkowej, Mongolii i na Nizinie Kubańskiej; są one uboższe gatunkowo; niskie, kępowe trawy porastają gleby o małej żyzności,
stepy piołunowe – występujące na obszarach suchych, np. w Kazachstanie; charakteryzują się one najmniejszą różnorodnością gatunków traw porastających ubogie, często zasolone gleby.
Rośliny na stepach mogą rozwijać się tylko 2‑3 miesiące – z początkiem wiosny zakwitają i step staje się kolorowy, jednak już z jej końcem, kiedy zapas wody zgromadzonej w glebie po wiosennych opadach i roztopach wyczerpuje się, żółkną i wysychają. Jesienią step brunatnieje i zamiera, a stan spoczynku roślin następuje zimą. Suche trawy często ulegają pożarom.
Stepy – roślinność
Obszar stepów oddziela od położonych na północ lasów liściastych i mieszanych wąska strefa lasostepów, w której lasy liściaste występują w mozaice z terenami łąk stepowych. Występuje ona na równinach naddunajskich, w europejskiej części Rosji, na Syberii, w południowej części Wielkiego Chinganu i pogórza Nanszanu. W Ameryce Północnej strefa lasoprerii otacza od północy i wschodu obszar prerii.
Lasostepy
Obszar stepów zamieszkują liczne zwierzęta. W glebie występują larwy różnych grup owadów, zwłaszcza chrząszczy, muchówek i motyli. W trawach żyją pasikoniki, mrówki, termity i in. Obfitość pokarmu roślinnego stwarza korzystne warunki życia ssakom kopytnym. Na stepach euroazjatyckich żyje w nielicznych stadach koń Przewalskiego, którego ostatnia dziko żyjąca populacja przetrwała na terenie południowo‑zachodniej Mongolii i kilku pobliskich regionach Chin, suhak stepowy, kułan azjatycki (onager), dżereń mongolski, gazela czarnoogonowa, bactrian. Prerię zamieszkują bizony amerykańskie (żyjące obecnie głównie w obszarach chronionych) oraz widłorogi amerykańskie, a pampę – gwanako andyjskie. Do charakterystycznych dla stepów gatunków ssaków należą także: lis stepowy, suwak mongolski, suseł karłowaty, świstak stepowy, północnoamerykański nieświszczuk czarnoogonowy, znany jako piesek preriowy, oraz susłogony.
Stepy są środowiskiem życia wielu gatunków ptaków. Należy do nich m.in.: orzeł cesarski, pustułeczka, drop, kuropatwa, przepiórka, cietrzew, nandu szare, skrzydłoszpon obrożny, indyk zwyczajny będący dzikim przodkiem indyka domowego. Ptaki żyjące na rozległych obszarach stepu mogą schronić się przed drapieżnikami tylko wśród wysokich traw i innych roślin. Z powodu braku drzew budują gniazda na ziemi.
Stepy – zwierzęta
Niegdyś na stepach pasły się wielkie stada zwierząt roślinożernych, m.in. bizonów (w Ameryce Północnej) i suhaków (w Azji). Niestety, wyniku działalności człowieka, a przede wszystkim przejmowania żyznych gleb pod uprawę ich liczebność bardzo się zmniejszyła. Dlatego obecnie gatunkami charakterystycznymi dla tych krajobrazów są raczej małe ssaki ryjące nory w ziemi, np.: susły, bobaki, chomiki i polujące na nie lisy, kojoty, wilki i ptaki drapieżne.
Przeanalizuj zdjęcie i podaj charakterystyczne cechy krajobrazu stepowego.
Wymień charakterystyczne cechy krajobrazu stepowego.
Zagospodarowanie i związane z tym zagrożenia
Jak już wiesz na obszarze stepów występują najżyźniejsze gleby świata, m.in. czarnoziemy. Z tego względu znaczna ich część zajęta jest pod uprawę rolną. Przydatne są do niej zwłaszcza stepy łąkowe, które przeznacza się zwykle pod uprawę zbóż (pszenicę), soi, kukurydzy, buraków cukrowych i warzyw. Na bardziej suchych stepach (np. ostnicowych) prowadzi się całoroczny wypas bydła, kóz i owiec. Natomiast suche stepy piołunowe praktycznie nie są wykorzystywane gospodarczo do celów rolniczych i pasterstwa.
Step w znacznej części został dziś zagospodarowany jako pola i pastwiska. Na amerykańskiej prerii powstają wielkie farmy - duże, zmechanizowane gospodarstwa rolne, specjalizujące się w intensywnej uprawie wybranych roślin lub hodowli zwierząt. Uprawia się tam m.in. kukurydzę, pszenicę, soję i sorgo oraz wypasa bydło. Także pampa jest obszarem intensywnego rolnictwa – uprawy pszenicy oraz kukurydzy, słonecznika, soi i jęczmienia, a także hodowli bydła. Argentyńska wołowina jest ceniona na całym świecie.
Niestety, z rolniczą uprawą stepów związane są liczne zagrożenia. Dotyczą one przede wszystkim gleb, które pozbawione pokrywy roślinnej i przesuszone ulegają niszczeniu wskutek zmywania próchnicy i wywiewania jej przez wiatr na znaczne odległości. O intensywności tego procesu świadczy występowanie burz pyłowych w rejonach zajętych pod uprawę. Tylko niewielkie skrawki stepów objęto ochroną i utworzono na ich obszarze parki narodowe.
W latach 30. XX wieku na obszarze Wielkich Równin w Stanach Zjednoczonych nastąpiła katastrofa ekologiczna związana z nadmiernym przesuszeniem i wywiewaniem gleby. Zjawisko to, znane jako „Dust Bowl”, objęło obszar 400 000 kmIndeks górny 22. Na obszarze 19 stanów pojawiały się burze pyłowe, do złudzenia przypominające te na obszarach pustynnych, z tą różnicą, że pył miał ciemną barwę, wywiewane były bowiem cząstki próchnicy. Działalność wiatru i susza doprowadziły w niektórych rejonach Stanów Zjednoczonych do całkowitej utraty próchnicy, powstania wąwozów i parowów. Obszary te określane są mianem „badlands”. Zniszczenie gleby przyczyniło się do okresowego zahamowania rozwoju rolnictwa na tym terenie. Podobne zjawiska występowały także we wschodniej Europie, a ich przyczyną było zaoranie ukraińskich stepów.
Dust BowlDust Bowl
Mieszkańcy stepów, ich życie i zwyczaje
Wielu mieszkańców strefy stepów, zwłaszcza w Mongolii i Kazachstanie, wciąż wiedzie tradycyjny, koczowniczy tryb życia. Zajmują się oni głównie pasterstwem. Na rozległych obszarach stepów wypasają konie, owce i wielbłądy. Polują na duże zwierzęta, np. gazele mongolskie, dżejrany, bobaki, wiewiórki, lisy i wilki. Organizują także polowania dla turystów zagranicznych.
Ich domami są jurty (mong. ger), będące rodzajem okrągłego lub owalnego namiotu zbudowanego z drewnianych pali i listewek, pokrytych latem płótnem, a zimą wojłokiem i skórami. Podczas wędrówki ze stadami w poszukiwaniu pastwisk, jurty można łatwo złożyć i rozłożyć w nowym miejscu. Koczownicy przenoszą jurty w nowe miejsce średnio 3‑4 razy w roku, poszukując lepszych pastwisk dla swoich stad oraz osłony przed zimnem.
Ze względu na kształt są one odporne na porywiste wiatry, a skóry, płótno lub warstwa sfilcowanej wełny zabezpiecza przed chłodem zimą. Wnętrze jurty jest skromnie urządzone. Drzwi i drewniane kolumny podtrzymujące konstrukcję są ozdobione rzeźbami lub malunkami, a ściany obwieszone kilimami i kolorowymi tkaninami. W centralnym miejscu jurty znajduje się piec, którego komin wychodzi przez otwór w dachu. Gromadzi się przy nim cała zamieszkująca jurtę rodzina licząca często kilka pokoleń. Piece opalane są drewnem lub wysuszonymi odchodami zwierzęcymi.
W społeczeństwach środkowej Azji przywiązanie do tradycyjnych jurt jest tak duże, że w miastach obok typowo miejskiej zabudowy powstają osiedla zwane ger.
Stepy – budownictwo
Podstawą diety koczowników z azjatyckich stepów jest mięso hodowanych zwierząt oraz dziczyzna. Mięso jest spożywane w postaci gotowanych potraw w połączeniu z warzywami, ryżem lub świeżym makaronem, albo jako składnik zup i pierogów (buuz, khuushuur, bansh, manti), albo suszone na zimę (borty). Mleko i śmietana są wykorzystywane do produkcji serów i różnorodnych napojów (jogurt, kefir i lekki likier mleczny). Wysokokaloryczna dieta jest niezbędna do przetrwania mroźnej zimy, podczas której temperatura powietrza spada do -40Indeks górny ooC. Stepowa tradycja nakazuje przyjmować gości, częstując ich herbatą i jedzeniem.
Rdzennymi mieszkańcami północnoamerykańskiej prerii były Pierwsze Narody – zamieszkiwały ją m.in. plemiona Apaczów, Czarnych Stóp, Szejenów, Paunisów i Komanczów. Prowadziły one wędrowny lub półosiadły tryb życia, polując na bizony i uprawiając kukurydzę, dynię i fasolę. Ich domami były charakterystyczne namioty, zwane tipi, zbudowane z drewnianych żerdzi pokrytych skórami lub ziemne chaty, zgrupowane w zwarte, czasem otoczone palisadą osady. Dziś Pierwsze Narody wyparte z obszaru prerii wskutek europejskiej kolonizacji zamieszkują w plemiennych rezerwatach lub (w większości) są zasymilowani członkami społeczeństwa.
Hodowla bydła na prerii zapoczątkowana przez europejskich osadników sprawiła, że na Wielkich Równinach pojawiły się rancza – wielkie gospodarstwa rolne, w których hodowano bydło. Było ono wypasane na rozległych obszarach prerii przez kowbojów, którzy stali się ważnymi postaciami amerykańskiej kultury i bohaterami westernów, symbolizującymi wolność, dumę i sprawiedliwość. Ich odpowiednikiem w Ameryce Południowej są gauchos, wędrowni jeźdźcy, polujący na dzikie bydło lub zajmujący się jego wypasem na pampasach, czyli trawiastych równinach Argentyny, Urugwaju, Paragwaju, południowego Chile oraz południowej Brazylii. Podobnie jak północnoamerykański kowboj, także gaucho jest bohaterem i ludowym symbolem pampy, podziwianym i uwiecznianym w legendach, folklorze i literaturze. Kultura gauchos jest dla Argentyńczyków nie tylko niezwykle ważna, a wręcz uważana za narodową dumę.
Pasterze (czikosi) żyją też na obszarze puszty na Wielkiej Nizinie Węgierskiej. Zajmują się wypasem koni. Noszą charakterystyczny strój składający się z kapelusza zdobionego żurawim piórem, kamizelki i spódnicospodni szytych z jednego kawałka materiału.
Stepy – jazda konna
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1Gz5LUO4DvRv
Film nawiązujący do treści materiału
Obejrzyj film i zaznacz poprawne zakończenie zdania.
Na stepach występują bardzo żyzne gleby, ponieważ
Na stepach występują bardzo żyzne gleby, ponieważ Możliwe odpowiedzi: 1. rosnące trawy mają silnie rozbudowany system korzeniowy, który dostarcza w głąb gleby wzbogacającą próchnicę., 2. zwierzęta jedzące połacie trawy jednocześnie użyźniają glebę, przekopując ją., 3. Nieprawidłowa odpowiedź A, 4. Nieprawidłowa odpowiedź A
Na podstawie filmu i własnej wiedzy połącz w pary odpowiednią formację z obszarem, na którym występuje.
Obejrzyj film i wskaż zdjęcie przedstawiające roślinę charakterystyczną dla krajobrazu sawanny.
Zaznacz, która roślina jest charakterystyczna dla krajobrazu sawanny?
Skorzystaj z różnych źródeł informacji i scharakteryzuj współczesne zagrożenia krajobrazu sawann i stepów.
Podsumowanie
Cecha | Sawanna | Step |
|---|---|---|
Klimat | dwie pory roku: sucha i deszczowa; wysoka temperatura powietrza przez cały rok; zróżnicowane opady – mniejsze w sąsiedztwie pustyń, większe w pobliżu lasów równikowych | cztery pory roku: wiosna, lato, jesień i zima; duża różnica temperatury powietrza między latem a zimą; niewielkie opady |
Gleby | gleby o małej i średniej żyzności, suche, o charakterystycznej, czerwonawej barwie, małej zawartości próchnicy i kwaśnym odczynie | gleby bardzo żyzne, okresowo zbyt suche, o dużej zawartości próchnicy i obojętnym odczynie |
Roślinność | występowanie rozległych obszarów porośniętych trawą; podobne przystosowania roślin do suszy: rozbudowane systemy korzeniowe, okresowe usychanie części nadziemnych, rozwój roślin ograniczony występowaniem pory suchej; pojedyncze drzewa, np. baobaby i akacje | występowanie rozległych obszarów porośniętych trawą; podobne przystosowania roślin do suszy: rozbudowane systemy korzeniowe, okresowe usychanie części nadziemnych; rozwój roślin ograniczony występowaniem pory suchej; brak drzew; rozwój roślin ograniczony suszą i ujemną temperaturą powietrza zimą |
Zwierzęta | stada dużych ssaków roślinożernych, np. antylop, żyraf, słoni i drapieżników | małe ssaki mieszkające w norach, np. susły, bobaki |
Sawanny występują na północ i południe od strefy lasów równikowych w klimacie gorącym, z wyraźnie zaznaczonymi porami roku suchą i wilgotną.
Na obszarach sawann występują różne typy gleb, na ogół o małej i średniej żyzności.
Sawanny wykazują znaczne zróżnicowanie regionalne pod względem składu gatunkowego flory i fauny.
Struktura i różnorodność gatunkowa sawann zależy od dostępności wody.
Sawanny są powszechnie wykorzystywane do wypasu zwierząt domowych, owiec, kóz i bydła.
Stepy ukształtowały się na obszarach pozostających pod wpływem klimatu kontynentalnego ciepłego.
Stepy są formacją trawiastą, bezdrzewną.
Dominującą roślinnością stepów są rośliny zielne, wśród których występują wieloletnie trawy i różne zioła.
Na obszarach stepowych występują bardzo żyzne gleby (czarnoziemne gleby prerii, czarnoziemy, gleby kasztanowe).
Większość stepów została przeznaczona pod uprawę rolniczą, co powoduje ich degradację.
Mieszkańcy sawanny i stepów prowadzą koczowniczy lub półosiadły tryb życia, zajmują się pasterstwem i uprawą ziemi.
Słownik
gleby powstające najczęściej z utworów pyłowych pod wpływem roślinności stepowej (proces darniowy), należące do najżyźniejszych gleb świata; charakteryzują się dużą zasobnością w próchnicę i składniki pokarmowe, obojętnym lub zasadowym odczynem oraz dobrymi właściwościami fizycznymi
okres klęski ekologicznej występującej na obszarze dziewiętnastu stanów w obrębie Wielkich Równin w Stanach Zjednoczonych, będącej skutkiem suszy i silnej erozji gleb; jej przyczyną była wieloletnia susza i intensywna eksploatacja rolnicza gruntów
gleby powstające z utworów zwięzłych pod mało zwartą roślinnością stepową; mają barwę ciemnobrunatną i są mniej próchniczne niż czarnoziemy, z którymi graniczą od północy, zawierają węglan wapnia i gips, niekiedy mogą być zasolone
drobnoziarnista, pyłowa skała osadowa, zbudowana głównie z ziaren kwarcu, powstająca na skutek nawiewania pyłów przez wiatr; budujący ją materiał skalny pochodzi głównie z obszarów pustynnych i z przedpola lodowców
obszar, który w czasie zlodowacenia znajdował się przed czołem lądolodu
objętość wody przepływająca w jednostce czasu przez określony przekrój poprzeczny cieku wyrażana w mIndeks górny 33/s lub w dmIndeks górny 33/s
słone gleby wytworzone pod wpływem podsiąkającej słonej wody gruntowej
Ćwiczenia
Wybierz prawidłowe dokończenie zdania.
Step i sawanna to nazwa
Na podstawie treści zawartych w materiale oraz mapy świata dopasuj regionalne nazwy formacji roślinnych do podanych regionów świata.
Przyporządkuj cechy krajobrazu do krajobrazów stepów i sawann.
Opisz czym spowodowane są różnice w krajobrazie sawanny i stepu.
Zaznacz, czy podane stwierdzenia są prawdziwe, czy fałszywe.
Przeczytaj opis krajobrazu stepowego pewnego kraju w Europie. Określ, jakiego kraju on dotyczy.
Przez ostatnie 5000 lat 40% powierzchni tego kraju zajmowała strefa stepowa, która obejmuje jego południowo‑wschodnią oraz środkową część. Jednak przez ostatnie 150–200 lat obszar ten stał się najbardziej zaoranym fragmentem Europy. Większość odłogowanych stepów poszła pod pług w pierwszej połowie XX wieku. Udział gruntów ornych osiągnął 85–95% obszaru. W rezultacie, z bezkresnych stepowych przestrzeni dziś zostało raptem około 3% stosunkowo mało zmienionych obszarów. Fragmenty naturalnego stepu zachowały się tylko na obszarze kilku obszarów chronionych i poligonów wojskowych.
Indeks górny Źródło: dzikiezycie.pl Indeks górny koniecŹródło: dzikiezycie.pl
Kraj opisany w tekście to:
Przez ostatnie 5000 lat 40% powierzchni tego kraju zajmowała strefa stepowa, która obejmuje jego południowo-wschodnią oraz środkową część. Jednak przez ostatnie 150–200 lat obszar ten stał się najbardziej zaoranym fragmentem Europy. Większość odłogowanych stepów poszła pod pług w pierwszej połowie XX wieku. Udział gruntów ornych osiągnął 85–95% obszaru. W rezultacie, z bezkresnych stepowych przestrzeni dziś zostało raptem około 3% stosunkowo mało zmienionych obszarów. Fragmenty naturalnego stepu zachowały się tylko na obszarze kilku obszarów chronionych i poligonów wojskowych.
Krajem, o którym mowa w tekście jest: Możliwe odpowiedzi: 1. Polska, 2. Niemcy, 3. Ukraina, 4. Francja
Klimatogramy A, B, C, D przedstawiają cechy klimatu w strefie stepów i sawann na półkuli północnej i południowej. Przeanalizuj klimatogramy i dopasuj je do właściwej strefy.
Klimatogram: Możliwe odpowiedzi: 1. A i C, 2. A i B, 3. B i D, 4. Nieprawidłowa odpowiedź A
Klimatogram: Możliwe odpowiedzi: 1. B i D, 2. A i C, 3. B i C, 4. C i D
Fotografie przedstawiają krajobrazy omawiane w e‑materiale. Skorzystaj z różnych źródeł informacji i na podstawie prezentowanych widoków określ:
strefę krajobrazową,
formację roślinną,
region świata.
Określ strefę krajobrazową, formację roślinną i region świata dla podanych przykładów.
A – obszar wokół masywu Kilimandżaro
B – naturalne miejsce występowania Bizonów
Notatnik
Bibliografia
Komorowski Z., (1969), Tradycje wielkiej sawanny, [w:] „Przegląd Socjologiczny Social Review”, nr 23, s. 307‑349.
Makowski J., (2008), Geografia regionalna świata, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.