Krajobrazy świata: wysokogórski Himalajów, strefowość a piętrowość klimatyczno‑roślinna na świecie
Himalaje to najwyższe góry świata, wszyscy to wiemy. Kojarzymy je głównie z pokrytymi śniegiem Wielkimi Himalajami, w których krajobrazie dominują skalne turnie, przepaściste granie, lodowce. Najwyższa góra świata znajduje się właśnie w Himalajach, jest nią Mount Everest. Tymczasem krajobraz Himalajów jest znacznie bardziej urozmaicony. Obok stromych skalnych ścian występują tu łagodne stoki w znacznej części przeznaczone pod uprawę tarasową, tropikalne, wiecznie zielone lasy, głębokie doliny, którymi płyną największe rzeki świata.
jak zmienia się krajobraz wysokich gór wraz z wysokością;
co to są piętra klimatyczno‑roślinne.
Korzystając z mapy, odczytasz pasma Himalajów i ich najwyższe szczyty.
Omówisz podstawowe zależności między elementami środowiska przyrodniczego w Himalajach.
Scharakteryzujesz piętrowe zróżnicowanie elementów środowiska przyrodniczego w Himalajach.
Zidentyfikujesz na przykładzie Himalajów główne cechy krajobrazu gór wysokich i ich wpływ na życie człowieka.
Opiszesz życie i zajęcia mieszkańców Himalajów.
Wymienisz zmiany w krajobrazie Himalajów spowodowane działalnością człowieka.
Położenie Himalajów
Himalaje to najwyższy na świecie system górski leżący w południowej części Azji Środkowej, na terytorium Chin, Indii, Nepalu, Bhutanu i Pakistanu. Himalaje ciągną się na długości około 2500 km, mają szerokość 180–350 km. Średnia wysokość wynosi ok. 6000 m n.p.m. Sto himalajskich szczytów osiąga wysokość ponad 7200 m n.p.m., w tym dziesięć szczytów ma ponad 8000 m n.p.m. Najwyższym szczytem jest Mount Everest – 8849 m n.p.m.
Granice Himalajów bardzo wyraźnie zostały wytyczone przez przyrodę. Są nimi głównie doliny największych rzek świata zmieniających kilkakrotnie swój bieg:
na południu doliny Indusu i Gangesu,
na północy doliny Indusu i Brahmaputry, oddzielające Himalaje od Wyżyny Tybetańskiej,
na zachodzie dolina Indusu oddzielająca Himalaje od wysokich pasm górskich Karakorum, Kunlun i Hindukuszu,
na wschodzie dolina Brahmaputry oddzielająca Himalaje od Gór Sino‑Tybetańskich.
Mapa interaktywna
Zaznacz państwa, w granicach których są położone Himalaje.
Na podstawie mapy interaktywnej zaznacz szczyt, który ma wysokość 8611 m n.p.m.
Zlokalizuj na mapie Himalajów ich położenie, a następnie opisz je.
Krajobraz Himalajów
Krajobraz Himalajów zwykle kojarzy się nam z pokrytymi śniegiem i lodem wysokimi, skalistymi szczytami. Także w języku nepalskim nazwa Himalaje oznacza „krainę śniegu”, „siedzibę śniegów”. Wiecznie zaśnieżone grzbiety górskie, widoczne z odległości kilkudziesięciu kilometrów, są dla mieszkańców północnych Indii, Nepalu, Bhutanu i innych państw Południowej Azji stałym elementem krajobrazu. Tymczasem jest on znacznie bardziej różnorodny i zmienia się wyraźnie z północy na południe. Różnorodność krajobrazu Himalajów jest efektem wielu procesów geologicznych, które spowodowały powstanie tego najwyższego na świecie łańcucha górskiego i powiązanych z nim form rzeźby.
Himalaje to jednocześnie kraina o największych na świecie kontrastach krajobrazowych. Są one związane m.in. z ogromnymi, sięgającymi do 4–5 km różnicami wysokości powodującymi występowanie wielu (omówionych dalej) pięter klimatycznych i roślinnych – od tropikalnych lasów deszczowych, o ogromnej bioróżnorodności, po wiecznie zaśnieżone i zlodzone górskie szczyty i przełęcze. Zróżnicowanie krajobrazowe wynika także z różnorodności i układu form rzeźby. Podłużne pasma górskie i grzbiety są porozdzielane przez poprzeczne doliny oraz rozległe kotlinykotliny.
Krajobraz wysokogórski występuje w najwyższej, północnej części łańcucha Himalajów, zwanych Himalajami Wielkimi albo Wysokimi, leżącej na obszarze Indii, Chin, Nepalu, Pakistanu i Bhutanu. To najwyższa część Himalajów, wznosząca się na średnią wysokość około 6000 m n.p.m. Powyżej 5000 m n.p.m. więcej śniegu spada niż topnieje, gromadzi się on w dolinach i obniżeniach, tworząc lodowce górskie. Występują one w najwyższych partiach gór wokół wielkich masywów i najwyższych szczytów (szacuje się, że może ich być nawet 15 000). Do największych lodowców należą: Gangotri, Zemu, Rongbuk. Występują tu formy rzeźby wysokogórskiej – wysokie, ostre granie i szczyty (turnie), doliny i jeziora polodowcowe oraz inne formy ukształtowane przez lodowce górskie, przypominające np. skalne kotły, rynny i wały. Stoki są strome, pokryte w dolnej części rumowiskiem skalnym nazywanym piargiem.
Środkowa część pasma Himalajów jest znacznie niższa, dlatego nazywana jest Małymi Himalajami. Małe Himalaje są oddzielone od Wielkich Himalajów kotlinami śródgórskimi. Należy do nich m.in. Kotlina Kaszmirska słynąca z surowych, malowniczych krajobrazów górskich, uważana za jedno z najpiękniejszych miejsc na Ziemi. Wznosi się na wysokość 3500–4000 m n.p.m., ale najwyższe szczyty przekraczają 5000 m n.p.m. (najwyższym jest Indrasan, 6221 m n.p.m.) Krajobraz także ma charakter wysokogórski, charakteryzuje się dużą liczbą jezior polodowcowych (np. jezioro Sum‑Sar), stromymi, urwistymi ścianami, porozcinanymi głębokimi wąwozami, ale nie występują tu lodowce. Śnieg zalega przez cały rok tylko na najwyższych szczytach. Południowe stoki tej części Himalajów są strome, natomiast północne łagodne, zalesione oraz dogodne dla tarasowej uprawy rolniczej i pasterstwa. Ta część Himalajów leży na obszarze Indii, Nepalu, Pakistanu, Bhutanu.
Najniżej położona jest południowa część Himalajów, która zasadniczo różni się cechami krajobrazu od Wielkich i Małych Himalajów. Nie występuje tu bowiem krajobraz wysokogórski. W krajobrazie widoczne są łagodne i zalesione grzbiety o wysokości od 500 do 1 500 m n.p.m., przecięte dolinami rzek. Zbocza i dna dolin zajęte są pod uprawę rolniczą i pasterstwo. Ta część Himalajów leży na obszarze Pakistanu, Indii i Nepalu.
Krajobrazy Himalajów zmieniają się więc wraz z wysokością poszczególnych pasm górskich. To zróżnicowanie widać wyraźnie na zdjęciu Himalajów wykonanym z Międzynarodowej Stacji Kosmicznej.
Rozpoznaj na zdjęciu charakterystyczne elementy krajobrazu wysokogórskiego i przeciągnij poszczególne nazwy w odpowiednie miejsca.
Wymień charakterystyczne elementy krajobrazu wysokogórskiego.
Cechą charakterystyczną krajobrazu Himalajów są także doliny rzeczne, głęboko wcinające się w otaczające górskie pasma. W najwyższej części Himalajów są wąskie i mają bardzo strome skaliste zbocza, a w dnie występują głazy, progi i wodospady. Im niżej, tym ich szerokość zwiększa się i prowadzą znacznie więcej wody. Głównymi rzekami Himalajów są m.in. Indus, Satledź (dopływ Indusu), Brahmaputra i Ganges. Należą one pod względem ilości płynącej wody do największych rzek świata.
Zmiany krajobrazu dolin rzecznych w Himalajach na przykładzie Gangesu
Piętrowość krajobrazu
W Himalajach występuje wyraźna piętrowość krajobrazu polegająca na zmianie cech środowiska wraz ze wzrostem wysokości. Przejawia się ona występowaniem poziomych pasów (tzw. pięter) różniących się cechami krajobrazu – klimatem, ukształtowaniem terenu, roślinnością czy gatunkami zwierząt.
Klimat
Najważniejsze znaczenie dla piętrowego zróżnicowania cech środowiska mają pionowe zmiany elementów klimatu, bardzo silnie powiązane z wysokością nad poziomem morza – im jest ona większa, tym występuje m.in. silniejszy wiatr, niższa temperatura powietrza, większy udział opadów śniegu i dłuższe zaleganie pokrywy śnieżnej. Wyraźnie wzrasta także wielkość opadów, choć tylko do wysokości ok. 3000 m n.p.m. Zjawisko to nazywamy piętrowością klimatyczną.
U podnóża Himalajów średnia temperatura powietrza wynosi ponad 20°C, na wysokości 3000 m już tylko ok. 4°C, na wysokości 4500 m n.p.m. spada poniżej -5°C. Granica wieloletniego, nigdy nie topniejącego śniegu przebiega średnio na wysokości ok. 5000 m n.p.m. W najwyższych partiach Himalajów temperatura powietrza rzadko jest dodatnia. Pada prawie wyłącznie śnieg, a wiatr wieje z ogromną prędkością. Ponieważ na tej wysokości więcej śniegu spada niż topnieje, gromadzi się on w dolinach i obniżeniach, tworząc lodowce górskie.
Poza tym Himalaje stanowią barierę dla ruchu mas powietrza – zatrzymują zarówno napływ zimnego, suchego powietrza z północy, jak i ciepłego wilgotnego powietrza znad oceanu. Dlatego południowe stoki Himalajów charakteryzują się większymi opadami (1000–3000 mm i więcej) niż stoki północne, gdzie opady są znacznie niższe (50–250 mm).
Wyjaśnij przyczyny pionowego zróżnicowania cech klimatu w Himalajach.
Rośliny
Himalaje odznaczają się dużym zróżnicowaniem roślinności, która jest silnie powiązana z warunkami klimatycznymi, a więc także wykazuje układ piętrowy. Dlatego w Himalajach, podobnie jak w innych wysokich górach świata, wyróżnia się piętra klimatyczno‑roślinne. W niższych rejonach stoków poniżej 1000 m n.p.m. występują wilgotne lasy tropikalne. W lasach tych rosną palmy, bambusy, figowce, akacje, kasztanowce, drzewa sandałowe oraz liczne liany i epifity. Wyższe piętra roślinności tworzą wiecznie zielone lasy liściaste z dębami, wiązami, brzozami i klonami (1100–3000 m n.p.m.) oraz lasy iglaste z cedrem himalajskim, jodłą i świerkiem (3000–3500 m n.p.m.). Im wyżej, tym drzewa stają się coraz bardziej karłowate. Granica lasu przebiega na wysokości 3500–4000 m n.p.m. Powyżej rosną subalpejskie zarośla (z różanecznikami) i alpejskie łąki, sięgające aż po granicę wieloletniego śniegu na wysokości ok. 5000 m n.p.m. Ustępują one miejsca tzw. pustyni wysokogórskiej, gdzie dominują nagie skały, przykryte śniegiem i lodowcami.
Średnia wysokość | Klimat | Piętro roślinne |
|---|---|---|
poniżej 1100 m n.p.m. | klimat zwrotnikowy i podzwrotnikowy z dużą ilością opadów | piętro lasów liściastych tropikalnych i subtropikalnych |
1100‑3000 m n.p.m. | klimat podzwrotnikowy przechodzący w umiarkowany ciepły z dużą ilością opadów | piętro górskie lasów liściastych tropikalnych i subtropikalnych wiecznie zielonych |
3000‑3500 m n.p.m. | klimat umiarkowanie ciepły przechodzący w umiarkowanie zimny | piętro górskie lasów iglastych |
3500‑5000 m n.p.m. | klimat zimny | piętro alpejskie zarośli różaneczników i łąk wysokogórskich |
powyżej 5000 m n.p.m. | klimat zimny, obszar wieloletniego śniegu | piętro pustyni wysokogórskiej (śnieżne) skalistych turni, głazów i piargów z mchami i porostami |
Flora i fauna Himalajów zmienia się w zależności od cech klimatu, wielkości opadów, wysokości nad poziomem morza i właściwości gleby. Do charakterystycznych dla regionu gatunków roślin należą m.in. hortensja pokrzywowa, różaneczniki, kaphal, jałowiec tybetański, dziwaczek jalapa, sosna chir, damarzyk mocny (drzewo sal), klon himalajski i wiele innych.
Galeria roślin himalajskich
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1GMR7DMGq7Rt
Film nawiązujący do treści materiału
Na podstawie filmu zaznacz, czy dane stwierdzenie jest prawdziwe, czy fałszywe.
Zaznacz skutki wpływu klimatu na regiony Himalajów, uwzględniając obecność łańcucha górskiego.
Dopasuj cechy klimatu i roślinność do wysokości nad poziomem morza w Himalajach.
Zwierzęta
Poszczególne piętra klimatyczno‑roślinne zamieszkują liczne gatunki zwierząt. W niższych piętrach południowej strony Himalajów żyje m.in. słoń indyjski, niedźwiedź himalajski i lampart. Wilgotne lasy tropikalne zamieszkuje kilka gatunków małp, w tym złoty langur i hulman kaszmirski. Górskie mieszane i iglaste lasy są domem pandy małej żywiącej się pędami bambusa, kura bankiwa i bażantów. W piętrze wysokogórskim oraz na stokach północnych żyją m.in.: himalajska odmiana niedźwiedzia brunatnego, piżmowiec himalajski, irbis (pantera śnieżna), tar himalajski, owca ałtajska i wiele gatunków gryzoni. Wysokogórskie łąki i skaliste, wolne od lodu tereny zamieszkuje m.in. nahur górski (niebieska owca).
Galeria zwierząt himalajskich
Dopasuj gatunki zwierząt do odpowiedniej wysokości nad poziomem morza w Himalajach.
Piętrowość klimatyczno‑roślinna różni się w poszczególnych górach w zależności od ich położenia na Ziemi. Układ pięter klimatyczno‑roślinnych w Himalajach, podobnie jak w innych wysokich górach świata, jest powiązany z układem stref krajobrazowychstref krajobrazowych na kuli ziemskiej, czyli równoleżnikowych pasów położonych symetrycznie w stosunku do równika, charakteryzujących się określonym układem cech środowiska przyrodniczego. Przyczyną ich występowania są przede wszystkim warunki klimatyczne na kuli ziemskiej. Od równika ku biegunom klimat staje się coraz bardziej chłodny. Warunki klimatyczne decydują więc o tym, jakie rośliny i zwierzęta żyją w poszczególnych strefach klimatycznych. W efekcie układ stref klimatycznych na Ziemi wyznacza także układ stref krajobrazowych.
U podnóża gór krajobraz i tworzące go elementy przyrodnicze mają cechy zbliżone do charakterystycznych dla danej strefy krajobrazowej. Jeżeli góry, jak np. Himalaje, leżą w klimacie zwrotnikowym i podzwrotnikowym, z dużą ilością opadów, to w ich najniższym piętrze występują gęste, wilgotne lasy tropikalne i subtropikalne występujące w tym klimacie. Jeżeli natomiast góry, np. Alpy, leżą w klimacie umiarkowanym, to najniższe piętro roślinne tworzą lasy liściaste i mieszane charakterystyczne dla tego klimatu. Wyższe piętra klimatyczno‑roślinne zmieniają się wraz ze wzrostem wysokości nad poziomem morza podobnie do tego, jak zmieniają się strefy krajobrazowe na Ziemi od miejsca, gdzie znajdują się góry, do biegunów.
Narysuj granice poszczególnych pięter klimatyczno‑roślinnych w Himalajach.
Wymień granice poszczególnych pięter klimatyczno‑roślinnych w Himalajach.
Zagrożenia przyrody Himalajów
Przyroda Himalajów jest szczególnie zagrożona skutkami globalnego ocieplenia. Himalaje posiadają trzecie co do wielkości zasoby lodu na Ziemi, po Antarktydzie i Arktyce. Obserwacje prowadzone na podstawie zdjęć satelitarnych wykonywanych w czasie ostatnich kilkudziesięciu lat wskazują, że prawie 15 tys. himalajskich lodowców straciło około 40% swojej powierzchni (zmniejszyła się ona z 28 tys. km² do 19,6 tys. km²) i ponad 25% swojej masy – zmniejszyła się ona o ponad 500 km³ lodu. Szacuje się, że do końca XXI wieku ubytek przekroczy 30% (nawet przy dotrzymywaniu przez społeczność światową przepisów regulujących ochronę klimatu). Najszybciej lodu ubywa we wschodniej części Himalajów: wschodnim Nepalu i w Bhutanie, po północnej stronie pasma górskiego. Przyspieszenie topnienia himalajskich lodowców ma znaczenie dla mieszkańców terenów położonych wzdłuż rzek zasilanych przez lodowce, m.in. Brahmaputry, Gangesu i Indusu, stwarza bowiem szczególnie zagrożenie bezpieczeństwa dostaw wody.
Z lodowca wypływa rzeka Bhagirathi będąca jednym ze strumieni źródłowych Gangesu.
Mieszkańcy Himalajów
Himalaje są obszarem słabo zaludnionym. Średnia gęstość zaludnienia wynosi nieco ponad 200 osób na kilometr kwadratowy. Większość ludności mieszka w dolinach, śródgórskich kotlinach i w niżej położonych częściach stoków, natomiast rozległe, najwyższe pasma górskie są niezamieszkane ze względu na zimny klimat i związaną z nim trwała pokrywę śniegu i lodu, duże nachylenie stoków, spadek ciśnienia atmosferycznego i zawartości tlenu w powietrzu. W związku z tym osadnictwo, a także związane z nim rolnictwo i pasterstwo rozwija się na głównie w niższych partiach Himalajów o łagodniejszym klimacie, na stokach o mniejszym nachyleniu, w obrębie których powstają tarasy przeznaczone pod uprawę i zabudowę.
Himalaje są zamieszkane przez różne ludy. Ich sposób życia i zwyczaje są w bardzo dużym stopniu zależne od warunków środowiska, w którym żyją.
Mieszkańcy terenów położonych na wysokości 3000 do 6000 m n.p.m. (np. Szerpowie) żyją w niewielkich osadach w głębi gór, zajmują się hodowlą jaków, krów i dzo (krzyżówki krowy i jaka), rolnictwem, są także górskimi przewodnikami i tragarzami. To właśnie spośród Szerpów wywodzą się słynni przewodnicy wspomagający himalaistów w zdobywaniu najwyższych szczytów, jak np. Tenzing Norgay, który z Edmundem Hillarym jako pierwsi w historii zdobyli w 1953 roku Mount Everest. Szerpowie budują domy z kamienia, a znajdują się w nich zarówno pomieszczenia mieszkalne, jak i przeznaczone dla zwierząt gospodarskich.
Mieszkańcy niżej położonej części Himalajów (np. Limbu, Gurungowie, Magarowie) zajmują się głównie rolnictwem. Na tarasowych polach zlokalizowanych na stokach wzgórz, które są wystarczająco ciepłe dla zimowych oraz wiosennych plonów oraz na nawadnianych tarasach w dnach dolin, uprawiają ziemniaki i ryż, pszenicę, jęczmień, tytoń i warzywa. Hodują owce, kozy i bydło, które latem wypasają na trawiastych stokach. Często wykonują także inne, pozarolnicze zajęcia. Pracują jako pomocnicy, tragarze, niewykwalifikowani robotnicy, rzemieślnicy – produkują wyroby z owczej wełny (np. tradycyjne kamizelki) i bambusa (np. kosze).
Podobnie jak mieszkańcy wyżej położonych terenów budują domy z kamienia. Mają one różną formę, czasem są zdobione rzeźbionymi w drewnie motywami roślinnymi i geometrycznymi, otaczającymi zwłaszcza drzwi i okna. Wsie, w których mieszkają, mają skupioną zabudowę, ulice często wyłożone są kamiennymi płytami.
Mieszkańcy Himalajów – galeria
Określ, jakie trudności występują w zagospodarowaniu terenów wysokogórskich i w jaki sposób mieszkańcy Himalajów je pokonują.
Podsumowanie
Himalaje są najwyższym łańcuchem górskim na świecie.
Czynnikiem decydującym o zróżnicowaniu krajobrazu Himalajów jest wysokość nad poziomem morza, która wpływa na piętrowość krajobrazu.
Krajobraz Himalajów charakteryzuje się: znacznymi wysokościami, formami rzeźby wysokogórskiej (alpejskiej), piętrowym zróżnicowaniem elementów środowiska, zwłaszcza klimatu i roślinności.
Wysokogórski krajobraz Himalajów powstał wskutek działalności lodowców górskich, niszczenia skał pod wpływem wiatru, wody i zmian temperatury.
W Himalajach występuje 5 pięter klimatyczno‑roślinnych.
Zagrożenia środowiska przyrodniczego Himalajów są związane ociepleniem klimatu.
Głównym zajęciem mieszkańców Himalajów jest pasterstwo, rolnictwo i turystyka.
Mieszkańcy poszczególnych grup etnicznych zamieszkujących obszar Himalajów są przywiązani do swojej tradycji i kultury i pielęgnują swoje zwyczaje.
Słownik
obszary na Ziemi, gdzie panują podobne warunki klimatyczne i występuje podobna roślinność
wklęsła forma terenu, zazwyczaj o płaskim dnie, otoczona ze wszystkich stron wzniesieniami
zwykle ostry i skalisty grzbiet z wyraźną krawędzią, na której zbiegają się strome stoki
część roku, w której możliwy jest rozwój roślinności ze względu na dostateczną ilość wilgoci i ciepła
Ćwiczenia
Ćwiczenie 6
Opisz krajobraz górski Północnej, Środkowej oraz Południowej części Himalajów.
Uporządkuj roślinność występującą w Himalajach w kolejności od najniższego do najwyższego piętra.
Zaznacz trzy cechy krajobrazu Himalajów.
Wypisz cechy krajobrazu wysokogórskiego Himalajów.
Mapa przedstawia przebieg pasm górskich, które wypiętrzyły się mniej więcej w tym samym czasie, co Himalaje. Dopasuj pasma górskie do odpowiednich miejsc, a następnie opisz wspólne cechy ich krajobrazów.
Wymień pasma górskie, które wypiętrzyły się w podobnym czasie, co Himalaje. Opisz wspólne cechy ich krajobrazów.
Uzupełnij tekst podanymi poniżej wyrażeniami.
Notatnik
Bibliografia
Andrejczuk W., (2016), Himalaje: szkic fizyczno‑geograficzny – przyroda nieożywiona, [w:] „Acta Geographica Silesiana” 24, s. 5–28.
Kurczab J., (2013), Himalaje Nepalu: przewodnik trekkingowy, Warszawa: Sklep Podróżnika.
Makowski J., (2008), Geografia regionalna świata, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.