Kryzys języka i poetyka codzienności w Pamiętniku z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego

1. Cele lekcji

a) Wiadomości

Uczeń:

• zna pojęcie teatr słowa,

• utrwala wiadomości z zakresu polskiej poezji awangardowej w dwudziestoleciu międzywojennym,

• utrwala wiedzę o utworach realizujących motyw zagrożenia na gruncie literatury polskiej i światowej,

• wymienia charakterystyczne cechy poezji Mirona Białoszewskiego.

b) Umiejętności

Uczeń potrafi:

• określić zastosowane przez poetę sposoby stylizacji językowej: język potoczny, mówiony, poezja codzienności, autentyzm językowy,

• wskazać na literackie przedstawienie zjawiska trwogi i postaw człowieka w sytuacji zagrożenia,

• przeprowadzić analizę i interpretację zasad stylizacji językowej w Pamiętniku z powstania warszawskiego.

2. Metoda i forma pracy

Wykład, ćwiczenia analityczne z tekstem Pamiętnika z powstania warszawskiego, dyskusja, nauczanie sytuacyjne

3. Środki dydaktyczne

Egzemplarze Pamiętnika z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego

4. Przebieg lekcji

a) Faza przygotowawcza

Przypomnienie wiadomości o cechach charakterystycznych twórczości Mirona Białoszewskiego – ekspozycja zabiegu stylizacji językowej: język mówiony, język potoczny, gadany; Teatr na Tarczyńskiej teatrem słowa.

b) Faza realizacyjna

1. Wskazanie na przykłady utworów literackich realizujących symptomatyczne dla XX wieku zjawisko nieufności i krytycyzmu wobec języka. Jak bowiem wyrazić to, co niemożliwe do opisania przy użyciu języka zmuszającego świadomość do zrygoryzowania wyobraźni, do zwięzłości i zdyscyplinowania wypowiedzi. Najpełniej dylemat ten widoczny jest w poezji i dramacie.

1. Przypomnienie wiadomości z zakresu poezji awangardowej Adama Ważyka, Juliana Tuwima, Anatola Sterna, Brunona Jasieńskiego czy Tytusa Czyżewskiego,

2. Poetyka milczenia ujawniająca w zderzeniu z milczeniem to, co najgłębiej ukryte – epifanię świadomości: Ślub Witolda Gombrowicza, Czekając na Godota Samuela Becketta, Leżenia Mirona Białoszewskiego.

2. Poetyka codzienności i autentyzm językowy: Pamiętnik i poezja Mirona Białoszewskiego, poezja Edwarda Stachury.

3. „Trwoga jest też wzmocnionym poczuciem życia” – słowa Tomasza Manna odnieś do postawy bohatera Pamiętnika z powstania warszawskiego.

1. Jakie inne literackie przykłady postaw wobec zagrożenia są Wam znane z literatury polskiej bądź światowej?

• przykłady bohaterów pasywnych lub pokonanych: ojciec Pannelaux, Joseph Grant – Dżuma; Lord Jim; Tadek – Opowiadania Tadeusza Borowskiego; nauczyciel sycylijski – Wieża; zdrajcy i donosiciele – Inny świat; Edek – Tango; bohater Kartoteki; bohaterowie Becketta; Tadzio – Mała Apokalipsa; Józef K. – Proces;

• przykłady bohaterów aktywnych, walczących: doktor Rieux – Dżuma; Janusz Korczak; Maksymilian Kolbe; bohaterowie Saint‑Exupéry’ego; postacie zwalczające zło w Początku; Artur – Tango.

2. Stylizacja językowa – język mówiony, potoczny stanowi element kolorytu lokalnego powstańczej Warszawy.

- „Zrozum tę mowę prostą, bo wstydzę się innej” – odwołanie do Przedmowy Czesława Miłosza z tomu Ocalenie

- Powtarzanie czasownika „lecieć”: „Ale widzę; łączniczka – leci – i nic sobie nie robi, to ja lu! schylam się, przelatuję (…). I już lecę drugą stroną Długiej”; „Wyleciałem do bramy. – Wacha zdobyta – wleciałem po schodach na górę”.

- Wskaż sytuacje, w których dominował element lataniny, bezładnego biegania.

- O czym to świadczy?

- Co w związku z sytuacją latania próbuje przekazać nam autor?

- Wskaż różnice pomiędzy lataniem cywilnym a lotem bohaterskim.

- W jakich sytuacjach realizowane są obie czynności?

- Jakie treści semantyczne zawierają w sobie wskazane rzeczowniki?

- Czym zatem jest latanie w utworze Mirona Białoszewskiego?

- O czym świadczy użycie przez bohatera języka mówionego i gadanego do wyrażenia swych powstańczych przeżyć i doświadczeń?

- Co autor zyskuje przez zastosowanie w swym utworze mowy potocznej? Odpowiedź uzasadnij poprzez odniesienie do koncepcji czasu wykorzystanej w utworze Białoszewskiego.

c) Faza podsumowująca

1. Podsumowanie wiadomości na temat elementów kreacji bohatera Pamiętnika: poetyka ocalenia, infantylizacja bohatera, opozycja żołnierz – cywil.

2. Elementy języka mówionego jako próba zbliżenia się do prawdy, która w utworze stanowi wartość nadrzędną.

3. Przypadek i „rachunek piwnicowy”.

5. Bibliografia

1. Białoszewski M., Pamiętnik z powstania warszawskiego, PIW, Warszawa 1970.

2. Janion M., Wojna i forma [w:] Literatura wobec wojny i okupacji, pod red. M. Głowińskiego i J. Sławińskiego, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1976.

6. Załączniki

a) Zadanie domowe

Zapoznaj się z definicją wyrazu pamiętnik zawartą w Słowniku terminów literackich, pod red. Janusza Sławińskiego.

7. Czas trwania lekcji

45 minut

8. Uwagi do scenariusza

Scenariusz lekcji dla klasy III; cykl trzech lekcji poświęconych analizie Pamiętnika z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego (lekcja 2.)