Od Gomułki do Gierka – Polska w latach 1957‑1981. Czasy, w których Polak został papieżem i narodziła się „Solidarność”
Kryzysy społeczne w 1976 i 1980 roku oraz ich konsekwencje
Nowym hasłem propagandowym za rządów Gierka stało się budowanie „drugiej Polski”, co w dużej mierze oznaczało powrót do przyspieszonej industrializacji. Miały ją umożliwić kredyty otrzymane od państw zachodnich. Gierek, zaangażowany w politykę odprężenia, był na Zachodzie postrzegany jako najbardziej otwarty przywódca z bloku wschodniego. Jednak prowadzone pod jego kierownictwem działania ekonomiczne nie przyniosły zakładanych efektów, a pogarszająca się sytuacja gospodarcza wywołała kolejne społeczne protesty i powstawanie zorganizowanej opozycji.
Rozbudzone nadzieje
Symbolem „drugiej Polski” stała się budowa Huty Katowice. Powstały też wtedy inne duże zakłady przemysłowe, m.in. kopalnia węgla brunatnego i elektrownia w Bełchatowie oraz rafineria gdańska. Przemysł ciężki wciąż był najważniejszy, choć zwiększono także nakłady na rozwój transportu (m.in. na budowę trasy Warszawa–Katowice, tzw. gierkówki).
Początkowo sukcesy polityki gospodarczej Gierka były widoczne: produkcja przemysłowa zwiększyła się o połowę, dochód narodowy wzrastał, Polaków było stać na więcej towarów dawniej luksusowych, udało się też unowocześnić polską wieś, przede wszystkim dzięki zakupieniu dużej ilości maszyn rolniczych. Modernizacja kraju okazała się jednak powierzchowna, a centralnie zarządzane przedsiębiorstwa były nieefektywne. Polska importowała więcej, niż eksportowała, przy czym towary wytworzone z półfabrykatów kupionych na Zachodzie po normalnych cenach sprzedawała po niekorzystnym kursie. „Cud gospodarczy” skończył się wraz z pożyczonymi dewizami. Pozostały niespłacone kredyty i rozbudzone oczekiwania społeczne. Pod koniec lat 70. Polaków coraz bardziej absorbowały narastające problemy z zapewnieniem sobie nawet podstawowych środków do życia.
Doszło do tego, że w sklepach spożywczych na półkach stał jedynie ocet. Coraz więcej towarów było na kartki, to jednak nie rozwiązywało problemów z zaopatrzeniem, ponieważ do sprzedaży trafiało za mało produktów, żeby pokryć nawet limity kartkowe. Wydłużały się kolejki, ludzie ustawiali się przed sklepami już w nocy i informowali znajomych o tym, że gdzieś zostanie „rzucony” jakiś towar.
W Polsce powojennej kartki na żywność zniesiono w 1949 r., jednak pogarszająca się sytuacja gospodarcza jeszcze kilkakrotnie zmuszała władze do czasowego reglamentowania niektórych towarów. Talony na cukier wprowadzono w drugiej połowie lat 70. XX w. W 1981 r. reglamentacją objęto kolejne produkty: mięso, masło, środki czystości, benzynę, słodycze, papierosy i alkohol. Kartki stały się stałym elementem rzeczywistości gospodarczej PRL. Były też talony na samochód, przydziały na mieszkanie i bony na zakup deficytowych towarów. W latach 80. XX w. nawet papier toaletowy należał do produktów reglamentowanych – można go było kupić po okazaniu kwitu ze skupu makulatury (1 rolka za 1 kg makulatury). Ostatnie kartki zostały wycofane w 1989 r.
Produkty niedostępne w powszechnej sprzedaży można było kupić za dewizy w sieci sklepów Pewex (Przedsiębiorstwo Eksportu Wewnętrznego), powstałej w latach 70. Sprzedawano tam zarówno eksportowe towary krajowe, jak i zagraniczne, np. dżinsy, sprzęt RTV, klocki Lego, słodycze, papierosy, alkohol czy kosmetyki. Ceny ustalano na podstawie kursu dolara. Jednym z celów utworzenia sieci sklepów dewizowych było pozyskanie od społeczeństwa i zgromadzenie przez państwo maksymalnej ilości walut zagranicznych. Doprowadziło to do absurdalnej sytuacji: obywatele mogli legalnie kupować za dewizy, których formalnie nie posiadali, ponieważ handel walutą zagraniczną był w PRL zabroniony.
Protesty w 1976 roku
W czerwcu 1976 r. ponownie ogłoszono podwyżki cen żywności, średnio o 70%. Doszło do protestów robotniczych, które najbardziej burzliwy przebieg miały w Ursusie, Płocku czy Radomiu, gdzie 25 czerwca 1976 r. protestujący podpalili budynek Komitetu Wojewódzkiego PZPR. Bezpośrednią przyczyną protestów była zapowiedziana poprzedniego dnia w sejmie przez premiera Piotra Jaroszewicza drastyczna podwyżka cen artykułów żywnościowych (m.in.: mięso i ryby – 69%, nabiał – 64%, ryż – 150%, cukier – 90%). Nazajutrz w Radomiu, Ursusie i Płocku doszło do pochodów i demonstracji zakończonych starciami z milicją i ZOMO (Zmotoryzowanymi Odwodami Milicji Obywatelskiej). Najbardziej zacięte walki uliczne miały miejsce w Radomiu. Strajkowali robotnicy w wielu fabrykach na terenie całej Polski.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R16ieOfKQwcUN
Film przedstawiający strajki w Radomiu i Ursusie.
Zastanów się, dlaczego do Radomia wysłano ZOMO. Jakie działania groźne dla władzy podjęli demonstranci?
Ekipa Edwarda Gierka wycofała się z podwyżek, ale postanowiła zastraszyć protestujących. Władze rozpoczęły brutalne represje. Zatrzymanych robotników przepuszczano przez tzw. „ścieżki zdrowia”, czyli szpaler bijących pałkami milicjantów. W pokazowych procesach skazywano ludzi na wieloletnie więzienie i wysokie kary pieniężne.
Opozycja antykomunistyczna. Komitet Obrony Robotników
Po tych wydarzeniach powstał Komitet Obrony Robotników (KOR). Organizacja ta starała się działać jawnie i w granicach prawa. Uczestnicy ruchu podawali publicznie swoje nazwiska i adresy. Celem organizacji była pomoc prawna i finansowa represjonowanym uczestnikom protestu w Ursusie, Radomiu i Płocku. Dzięki działalności KOR możliwe były zmiany 1980 roku. Niestety kryzys ekonomiczny w kraju pogłębiał się, władze Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR) zdecydowały o wprowadzeniu kartek na zakup cukru. Od tego momentu aż do 1989 roku PRL miała być „krajem kartek”.
KOR wydawał też w drugim obiegu, czyli poza cenzurą, „Biuletyn Informacyjny KOR”, z którego można się było dowiedzieć m.in. o przebiegu wypadków czerwcowych.
Zmiany w konstytucji PRL
W 1976 r. zmieniono konstytucję PRL, dodano zapisy o tym, że Polska jest państwem socjalistycznym, PZPR zaś – „przewodnią siłą polityczną społeczeństwa w budowie socjalizmu”. Pojawił się też zapis o nierozerwalnej przyjaźni ze Związkiem Sowieckim.
Choć sytuacja gospodarcza w Polsce coraz bardziej się pogarszała, w telewizji, radiu i prasie kontynuowano propagandę sukcesu. Wydatki państwa przeznaczano głównie na konsumpcję kosztem rozwoju energetyki i transportu. Płace wprawdzie rosły, ale w związku z ogólnym obniżeniem wydajności gospodarki pogarszało się zaopatrzenie sklepów. Rosły długi zagraniczne, a ich obsługa pochłaniała dochody z eksportu. Tymczasem jednak władze, by uchronić kraj przed upadkiem gospodarczym i wybuchem niezadowolenia społeczeństwa, nie mając pomysłu na poprawę sytuacji, zaciągały kolejne kredyty.
W obliczu wzrostu aktywności działaczy opozycyjnych coraz trudniej było utrzymać w tajemnicy informacje o fatalnej sytuacji gospodarczej, szykanach wobec współpracowników KOR i nadużyciach władzy.
Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela (ROBCiO) i dalszy rozwój opozycji wobec władz komunistycznych
Środowiska opozycyjne pod koniec lat 70. działały coraz bardziej jawnie, co w okresie odprężenia w stosunkach międzynarodowych utrudniało ich likwidację. W 1977 r. grupa działaczy niepodległościowych (m.in. Andrzej Czuma i Leszek Moczulski) powołała Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela (ROPCiO), którego celem programowym była walka o przestrzeganie przez władzę komunistyczną praw człowieka i obywatela. Pod koniec lat 70. zaczęły powstawać wolne związki zawodowe; w gdańskim związku działał m.in. Lech Wałęsa.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RyHdtUWAZ5Tdz
Nagranie filmowe dotyczące protestów w 1976 roku i rozwoju opozycji.
My i oni
Społeczeństwo coraz bardziej odczuwało, że władze komunistyczne to „oni” – obca grupa wobec reszty narodu. W wyborach do sejmu w marcu 1980 roku startowali wyłącznie kandydaci zaakceptowani przez Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą. Wybory były fikcją, jednak każdy zdawał sobie sprawę, że władze mogą sprawdzić na liście uprawnionych do głosowania, czy ktoś nie oddał głosu. Osobę tę mogły potem spotkać przykre konsekwencję.
Strajki w lipcu 1980 roku
Iskrą, która doprowadziła do wybuchu protestów, była wprowadzona od 1 lipca 1980 r. podwyżka cen wyrobów mięsnych w sklepikach zakładowych i stołówkach. Dla wielu osób były to jedyne miejsca, w których mogły stosunkowo łatwo kupić wędliny albo tanio zjeść obiad.
W lipcu 1980 r. zastrajkowała w Polsce duża liczba zakładów, ale masowo tylko na Lubelszczyźnie.
Od 9 lipca zaczęły wybuchać protesty w kolejnych zakładach. Ruszyła lawina strajków.
W czasie strajków w lipcu 1980 r. pracownicy zgłaszali głównie postulaty ekonomiczne, takie jak cofnięcie podwyżek i podwyższenie pensji, ale pojawiły się także żądania gwarancji bezpieczeństwa dla osób strajkujących oraz bardziej gospodarnego zarządzania zakładami. Robotnicy pamiętali, że podczas wcześniejszych protestów, gdy wychodzili manifestować na ulice, władze kierowały przeciw nim milicję i wojsko. Teraz pozostawali na terenie zakładów, ponieważ dzięki temu czuli się tam bezpieczniej.
Porozumienia sierpniowe 1980 roku
Przełomem okazał się strajk w Stoczni Gdańskiej im. Lenina. W Gdańsku działał przedstawiciel KOR‑u, jednocześnie działający w WZZ – Bogdan Borusewicz, oraz inni członkowie WZZ Wybrzeża: Anna Walentynowicz, Lech Wałęsa, Andrzej Gwiazda, Joanna Duda‑Gwiazda. Opozycja była dobrze zorganizowana, a działacze znani robotnikom.
Decyzję o wybuchu strajku podjął Bogdan Borusewicz ze współpracownikami: Jerzym Borowczakiem, Bogdanem Felskim i Ludwikiem Prądzyńskim. Pierwotną przyczyną protestu było żądanie przywrócenia do pracy Anny Walentynowicz, zwolnionej za działalność w WZZ. Protest zaczął się 14 sierpnia 1980 r. o 7 rano. Trzy godziny później do Stoczni Gdańskiej przedostał się Lech Wałęsa (został zwolniony ze stoczni w 1976 r.) i stanął na czele komitetu strajkowego.
Do Stoczni Gdańskiej docierali przedstawiciele różnych zakładów oraz intelektualiści. Na czele tzw. komisji ekspertów, która pomogła MKS (Międzyzakładowy Komitet Strajkowy) przygotować stanowisko do rozmów z rządem, stanął katolicki publicysta Tadeusz Mazowiecki. Wśród postulatów strajkujących znalazł się ten przełomowy: o utworzeniu wolnych i niezależnych związków zawodowych. Całość, czyli 21 postulatów, została sformułowana w nocy z 17 na 18 sierpnia. Tymczasem na terenie całej Polski wybuchały kolejne strajki. Pod koniec miesiąca, aby wesprzeć Gdańsk, strajkowało już ponad 700 tys. pracowników.
Postulaty na podstawie artykułu 21 postulatów MKS, wikipedia.org
Edward Gierek, który przerwał urlop i wrócił do kraju, nie zdecydował się na stłumienie strajków siłą. Postanowił godzić się na ustępstwa, a następnie stopniowo się z nich wycofywać. Do największych skupisk zakładów pracy, tzn. do Gdańska, Szczecina i na Górny Śląsk do Jastrzębia‑Zdroju, pojechały delegacje rządowe, aby negocjować ze strajkującymi.
Po wielu rundach rokowań 31 sierpnia 1980 r. Lech Wałęsa i wicepremier Mieczysław Jagielski podpisali w Sali BHP Stoczni Gdańskiej porozumienie, w którym władze zgadzały się na postulaty stoczniowców, w tym na najważniejszy z nich: powstanie niezależnych związków zawodowych. Po podpisaniu porozumienia Lech Wałęsa przeczytał komunikat, który transmitowano przez głośniki ustawione na zewnątrz sali. Na tę wiadomość czekali robotnicy w stoczni i tłum zgromadzony pod bramą.
Jak myślisz, co robią osoby zgromadzone przed bramą Stoczni Szczecińskiej?
Do podpisania przełomowych porozumień doszło jednak nie tylko w Gdańsku. W sumie zawarto cztery takie umowy między przedstawicielami komunistycznego rządu PRL i komitetami strajkowymi. Jako pierwsze 30 sierpnia podpisano porozumienie w Szczecinie – w regionie, gdzie strajkowało 360 przedsiębiorstw i instytucji, a sygnował je robotnik Marian Jurczyk i wicepremier Kazimierz Barcikowski. Potem kolejne: 31 sierpnia - porozumienie w Gdańsku, 3 września – w Jastrzębiu‑Zdroju, którego istotną zasługą było wywalczenie wolnych sobót dla ogółu polskich pracowników, oraz 11 września – w Hucie Katowice w Dąbrowie Górniczej. To ostatnie zawierało gwarancje powstania niezależnych związków zawodowych na terenie całego kraju.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R24WeqV31mDdV
Film wydarzenia z sierpnia 1980 r. Zawiera informacje o przebiegu wydarzeń na Wybrzeżu z lat 80.
Ćwiczenia
Wydarzenia z czasów gierkowskich uporządkuj chronologicznie (od najwcześniejszego do najpóźniejszego).
- brutalnie stłumiony bunt społeczny w Płocku, Ursusie i Radomiu
- wprowadzenie poprawek do konstytucji PRL podkreślających m.in. przewodnią rolę PZPR w państwie
- spotkanie Edwarda Gierka ze stoczniowcami w Gdańsku, na którym pytał „Pomożecie?”
- powstanie Wolnych Związków Zawodowych na Górnym Śląsku
- wybór Karola Wojtyły na papieża
- powstanie Komitetu Obrony Robotników
Na podstawie filmu wymień miasta, w których doszło do utworzenia Międzyzakładowych Komitetów Strajkowych.
Słownik
(z łac. censura – sąd, krytyka) kontrola, zazwyczaj państwowa, nad przekazywaniem i upowszechnianiem informacji (obejmująca m.in. prasę, widowiska teatralne, audycje radiowe itd.); urzędowa ocena ich pod względem np. prawnym, politycznym i moralnym; cenzura prewencyjna – weryfikowanie treści przed ich upowszechnieniem; cenzura represyjna – weryfikowanie treści po ich upowszechnieniu
w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej wszelkiego rodzaju publikacje musiały uzyskać akceptację cenzury – Głównego Urzędu Kontroli Publikacji i Widowisk; już w latach 60. zaczęły się pojawiać druki i wydawnictwa powstałe i kolportowane poza legalną siecią, a pod koniec lat 70. ten tzw. drugi obieg wydawniczy był sprawnie działającym systemem, który w tysięcznych nakładach udostępniał Polakom dzieła autorów nieakceptowanych przez władze
bony/kupony uprawniające do nabywania towarów; w PRL nie zastępowały one pieniędzy, wprowadzały ograniczenia w kupnie pewnych produktów do ściśle określonej ilości; stosowane w gospodarkach w czasie niedoborów na rynku spowodowanych np. wojną i w okresie powojennym
organizacja opozycyjna działająca w latach 1976–1977, sprzeciwiała się polityce represji władz PRL wobec uczestników protestów z czerwca 1976 r.
(z łac. propagare – krzewić, szerzyć) celowe działania mające doprowadzić do określonych zachowań i poglądów oraz służące do upowszechnienia informacji korzystnych dla nadawcy; w języku potocznym synonim kłamstwa i manipulacji
organizacja antykomunistyczna i niepodległościowa powołana w 1977 r.; w chwili powstania liczyła 80–120 osób, a jej celem było wymuszenie na władzy ratyfikowania Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka i Obywatela
ironiczne określenie formy tortur stosowanych w PRL przez SB, ZOMO i MO, zwłaszcza wobec działaczy opozycji, polegała ona na uderzaniu pałkami milicyjnymi aresztanta biegnącego pomiędzy dwoma szeregami bijących
organizacje związków zawodowych niezależnych od wpływów PZPR i władz państwowych, tworzone od 1978 r. przede wszystkim przez członków KOR i ROPCiO (definicja na podstawie Encyklopedii PWN)
oddziały Milicji Obywatelskiej powołane w drugiej połowie 1956 r. do tłumienia protestów społecznych, a także do udzielania pomocy ludności w czasie klęsk żywiołowych i ochrony imprez masowych
strajki na terenie Lubelszczyzny w dniach 8–24 lipca 1980 roku; uczestniczyło w nich 150 zakładów i 50 tys. pracowników; strajkujący odnieśli sukces w zakresie postulatów ekonomicznych i społecznych (podwyżka płac, poprawa warunków pracy i zaopatrzenia sklepów)
pierwszy w Polsce i krajach bloku wschodniego niezależny od władz państwowych związek zawodowy, a jednocześnie masowy ruch społeczny; jesienią 1981 r. liczył ok. 9,5 mln członków
partia komunistyczna utworzona w grudniu 1948 r. przez połączenie Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej, faktycznie sprawująca władzę w Polsce w latach 1948–1989
zgoda władz państwowych na postulaty strajkujących w sierpniu 1980 roku; określeniem tym obejmuje się tylko porozumienia zawarte w Gdańsku 31 sierpnia 1980 r. lub także zawarte w Szczecinie (30 sierpnia), Jastrzębiu‑Zdroju (3 września) i Dąbrowie Górniczej (11 września); najważniejsza była zgoda władz państwowych na utworzenie niezależnych od nich związków zawodowych
okres w dziejach państwa polskiego umownie trwający od 1945 do 1989 r., kiedy przewodnią rolę pełniła partia komunistyczna, a kraj znajdował się w strefie wpływów Związku Sowieckiego
organ bezpieczeństwa państwa będący częścią struktury Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, działający w PRL w latach 1956–1989, powołany m.in. do zapewniania bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego kraju; funkcjonariusze SB mieli chronić system komunistycznego poprzez kontrolowanie wszystkich struktur życia społecznego w Polsce; brali udział m.in. w zwalczaniu opozycji, represjach wobec uczestników demonstracji i strajków, często działali z naruszeniem prawa PRL, łamali prawa człowieka oraz stosowali tortury
organizacje związków zawodowych niezależnych od wpływów PZPR i władz państwa, tworzone od 1978 roku, m.in. przez członków Komitet Obrony Robotników (KOR), a także Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela (ROPCiO)