Kultura i mity – król Minos. Minotaur. Tezeusz cz. 1
Ważne daty
1675‑1450 p.n.e. – lata rozwoju kultury minojskiej
1450‑1225 p.n.e. – lata rozwoju kultury mykeńskiej
1184 p.n.e. – zburzenie Troi
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
II. W zakresie kompetencji kulturowych. Uczeń:
1. posiada podstawową wiedzę o następujących kluczowych zjawiskach z zakresu mitologii greckiej i rzymskiej:
2) mity o bogach olimpijskich i pozostałych bóstwach panteonu greckiego;
8. potrafi wskazać najważniejsze cechy charakterystyczne i poddać interpretacji uwzględniającej właściwy kontekst kulturowy następujące kluczowe zjawiska z zakresu mitologii greckiej i rzymskiej:
2) mity o bogach olimpijskich i pozostałych bóstwach panteonu greckiego;
III. W zakresie kompetencji społecznych. Uczeń:
4) jest świadomy antycznych korzeni kultury polskiej, europejskiej i światowej;
5) dzięki poznaniu źródeł kultury polskiej, europejskiej i światowej staje się jej świadomym odbiorcą i uczestnikiem.
charakteryzować świat kultury i tradycji antycznej;
opisywać wpływ kultury i tradycji antycznej na kultury późniejsze;
interpretować mitologię Greków i Rzymian.
Wprowadzenie
Matką Minosa była Europa, a ojcem Zeus. Pewnego dnia niezwykle piękna Europa, księżniczka fenicka, bawiła się wraz ze swoimi towarzyszkami na wybrzeżu morskim. Nie była świadoma, że jest obserwowana przez Zeusa, który był zachwycony jej urodą. Bóg posunął się do pewnego podstępu, wiedząc, że nie może pojawić się przed dziewczyną w swoim majestacie. Jak zwykle w takich sytuacjach postanowił przybrać inną postać. Tym razem zamienił się w pięknego byka, białego jak śnieg. Wkroczył ni stąd, ni zowąd, wprawiając bawiące się dziewczęta w zachwyt. Otoczyły go szybko, podziwiając jego piękno. Sama księżniczka zebrała się na odwagę i wspięła się na grzbiet zwierzęcia. O to właśnie chodziło Zeusowi. Dotąd łagodny i spokojny, zerwał się nagle i pobiegł w kierunku morza, uprowadzając Europę.
Księżniczka została przeniesiona na terytorium Krety. Tam urodziła Zeusowi dwóch synów – Minosa i Radamantysa. Warto uprzedzić nieco fakty i już teraz wskazać, że za swoje sprawiedliwe sądy obaj bracia zostali przez Zeusa nagrodzeni. Wraz z Ajaksem zasiedli w sądzie nad duszami, które przybywały do krainy cieni – Tartaru.
Kreta pod rządami Minosa
Kreta to największa z wysp otaczających Grecję kontynentalną. Pod rządami Minosa miała prężnie się rozwijać. Dzięki wielkiej flocie mógł on prowadzić działania handlowe zakrojone na szeroką skalę i nie potrzebował prowadzić agresywnej polityki, aby rozszerzać swoje wpływy. Był ceniony i szanowany. Wiele wskazuje na to, że mitologiczny wizerunek króla może być w jakimś stopniu opowieścią o postaci historycznej, realnie panującym na Krecie władcy.
Zgodnie z opowieściami Greków, nie wiodło mu się jednak w życiu małżeńskim. Jego żoną była Pazyfae. Urodziła ona dziwne dziecko – pół człowieka, pół byka – monstrum straszliwe, wzbudzające lęk i odrazę. W sprawę tego urodzenia zamieszany był Posejdon. Była to zemsta na Minosie za niezłożenie ofiary z byka, bogowi mórz, którego sam bóg wysłał w tym celu na Kretę. Bóg sprawił, że kobieta zakochała się w byku, z którym spłodziła Minotaura.
Który bóg był ojcem królowej Pazyfae?
- Helios
- Hades
- Hermes
Historia Dedala
Król Minos był w niemałym kłopocie. Nie wiedział, co zrobić z Minotaurem. Jego ludzka i zwierzęca natura była trudna do poskromienia, zwłaszcza gdy chłopiec zaczął dorastać. Stroskany król usłyszał wtedy o wspaniałym ateńskim wynalazcy - Dedalu. Jego sława była niezwykła. Wiele świątyń szczyciło się posagami wykonanymi przez Dedala. Ludzie mówili, że były jak żywe. Ludzie z daleka przyjeżdżali, aby podziwiać jego dzieła. Postanowił zaprosić go na swój dwór i sowicie opłacić aby rozwiązał ten problem. Dedal z zaproszenia króla skorzystał. Lubił wyzwania. Wymyślił, aby zamknąć Minotaura w konstrukcji, którą samodzielnie zaprojektował. Miała to być duża budowla, w której byłoby pełno pokoi, zagmatwanych i pełen tajemnych przejść, które uniemożliwiałyby zamkniętemu w środku Minotaurowi wyjście na zewnątrz i krzywdzenie Kreteńczyków. Królowi
Budowlę skonstruowano w taki sposób, aby trudno było znaleźć drogę wyjścia, znalazło to odzwierciedlenie w przenośnym znaczeniu słowa „labirynt”. Tego określenia używamy obecnie, by opisać niekiedy trudną życiową sytuację, z której trudno jest znaleźć właściwe i jednoznaczne rozwiązanie.
Wiele wskazuje na to, że rzeczywiście na Krecie mógł żyć ktoś taki, jak Minos. Mógł nawet istnieć rzeczywisty labirynt. W zamierzchłych czasach na Krecie kwitła kultura, którą, od imienia Minosa właśnie, nazywamy minojskąminojską. Cywilizacja na tej wyspie miała rozwijać się już od około 3000 lat p.n.e., a jej rozkwit przypada na ok. XVII‑XV w. p.n.e. Wiele o tej kulturze dowiedzieliśmy się dzięki odkryciom brytyjskiego archeologa Arthura Evansa (1851‑1941).
Życie na Krecie w tym czasie skupiało się wokół wielkich pałaców, których ruiny (tych największych) odnaleziono w Knossos, Fajstos i Mali. Kreteńczycy posługiwali się również specjalnym rodzajem pisma, określanym jako linearne A, które nie zostało odczytane. Wiadomo, że stanowiło podstawę dla pisma linearnego B, którym posługiwali się starożytni MykeńczycyMykeńczycy. Ten rodzaj pisma został odczytany. Okazało się, że pismo to stanowi przodka greki.
Z poniższych stwierdzeń wybierz zdanie prawdziwe.
- Kreteńczycy posługiwali się pismem linearnym B. Pismo to nie zostało do dziś odczytane.
- Mykeńczycy posługiwali się pismem linearnym A. Pismo to zostało odczytane.
- Kreteńczycy posługiwali się pismem linearnym A. Pismo to nie zostało odczytane.
Zabytki kultury minojskiej
Po wspaniałej kulturze minojskiej pozostało mnóstwo zabytków archeologicznych, które świadczą o wielkości tej kultury w tamtym czasie. Najsłynniejsze zostały przedstawione poniżej.
1. Gliniany dysk o średnicy około 16 cm i grubości około 1,2 cm, datowany na okres między 1650 a 1600 rokiem p.n.e. Odnaleziony został w 1908 roku w ruinach pałacu z czasów kultury minojskiej w Fajstos przez włoskiego archeologa Luigi Perniera. Obecnie jest eksponowany w Muzeum Archeologicznym w Heraklionie
2. Dysk pokryty jest obustronnie ciągiem napisów w postaci ideogramów, spiralnie odchodzących ze środka ku obrzeżu dysku. Spośród 241 odciśniętych stemplem symboli rozróżniono 45 różnych znaków, przedstawiających głowy ludzkie, naczynia, narzędzia, okręty. Linie dzielą dysk na 31 sekcji na stronie A i na 30 na stronie B, z których każda składa się od trzech do pięciu znaków.
3. Symbole te przypominają pismo linearne A. Jedna z hipotez głosi, że napis jest w języku greckim.
1. Fresk został odkryty w korytarzu procesyjnym pałacu w Knossos przez Arthura Evansa. Obecnie znajduje się w sali XVI Muzeum Archeologicznego w Heraklionie. Rekonstrukcji fragmentarycznie zachowanego malowidła dokonał Emile Gilliéron. Przedstawia ono młodą postać odzianą jedynie w przepaskę biodrową. Głowa, nogi i uda ukazana są z profilu, natomiast korpus od przodu. Długie, kręcone włosy postaci opadają na jej pierś i z tyłu głowy. Na szyi ma zawieszony naszyjnik, na głowie natomiast strojną koronę z lilii. Podczas rekonstrukcji artysta popuścił jednak wodze fantazji i przedstawił postać w otoczeniu lilii oraz motyla (stąd nazwa fresku). Ponieważ pierwotne tło nie zawierało takich elementów, zostały one w późniejszym czasie usunięte.
2. Wątpliwości budzi płeć przedstawionej postaci, bowiem z oryginału poza koroną zachowały się tylko łydka, część uda, fragment klatki piersiowej ze zgiętą w łokciu prawą ręką i niewielka część bicepsa lewej ręki sugerująca, iż postać prowadziła za sobą jakieś zwierzę. Pozostałe części ciała, włącznie z twarzą, są hipotetyczną rekonstrukcją.
1. Fresk stanowi najpełniej zachowany spośród zabytków dokumentujących popularne na minojskiej Krecie widowisko kultowe polegające na skokach przez byka. Malowidło ma 0,7 m wysokości. Zachowało się we fragmentach i zostało odrestaurowane.
2. W centrum obrazu przedstawiony jest wielki biało-brązowy byk. Wyciągnięte w przód i w tył kopyta wskazują, że zwierzę znajduje się w pędzie. Towarzyszą mu trzy postaci ludzkie odziane jedynie w krótkie spódniczki i różniące się od siebie kolorem skóry, co w sztuce minojskiej oznaczało różnicę płci. Z lewej strony kobieta trzyma za rogi opuszczającego głowę byka. Z prawej strony stoi druga dziewczyna, wyciągająca ręce w stronę akrobaty, który wykonuje akrobacje na grzbiecie zwierzęcia. Scena została ukazana na jasno-niebieskim tle i zamknięta w ramce ozdobionej abstrakcyjnymi, przypominającymi kamienie symbolami w kolorze białym, niebieskim i czerwonym.
3. Ponieważ przedstawione postaci różnią się kolorem skóry, uznaje się iż na malowidle przedstawiono dwie lub trzy różne osoby.
1. Przedstawienia kobiece były typowe dla sztuki minojskiej. W 1903 r. Evans odnalazł figurki kobiece, z których najsłynniejsza jest Bogini z wężami. Figurka została wykonana z fajansu. Kobieta przedstawiona jest w stroju dworskim – w bogato zdobionej spódnicy i kaftanie odsłaniającym piersi.
2. W obu wyciągniętych dłoniach postać trzyma węże. Zwykle odwoływały się one do kultu bóstw ziemskich.
1. Datowane na połowę XV wieku p.n.e. malowidło znajduje się obecnie na ekspozycji w sali XV Muzeum Archeologicznego w Heraklionie.
2. Malowidło zachowało się na fragmencie tynku o wysokości 20 cm. Przedstawia młodą kobietę z zadartym nosem, pełnymi ustami, ekspresyjnie zarysowanym spojrzeniem i puklem czarnych włosów opadających na czoło. Zostało odkryte w 1903 roku i z powodu podobieństwa do ówczesnego ideału urody kobiecej ochrzczone przez Arthura Evansa mianem Paryżanki. Pierwotnie stanowiło część większego fresku znajdującego się w górnej sali w północno-zachodnim narożniku pałacu w Knossos, przedstawiającego grupę kobiecych par odzianych w długie szaty, podających sobie nawzajem sobie kielichy. Ponieważ Paryżanka wraz z inną jeszcze postacią przewyższała rozmiarami pozostałe, przypuszcza się iż było to przedstawienie bogini uczestniczącej w obrzędzie.
Przyjrzyj się poniższym freskom. Wskaż to dzieło, które nie reprezentuje malarstwa z Krety.
- 1
- 2
- 3
Prezentacja 3D „Pałac w Knossos”
Zachowane ruiny pałacu w Knossos, które bez wątpienia można określić jako stolicę Krety czasów Minosa, pozwoliły uczonym myśleć, że był to pierwowzór mitologicznego labiryntu. W micie o Minotaurze widziano więc pewne ziarna prawdy.
Z podanych niżej nazw przedmiotów wskaż te, których Dedal użył, by wykonać skrzydła dla siebie i dla Ikara:
- ferrum
- pennae
- cera
- oleum
- lignum
- linum
Polecenie Dedala, aby młody Ikar leciał pomiędzy morzem i słońcem może nawiązywać do zasady złotego środka, czyli wyboru drogi pomiędzy dwiema skrajnościami. Który z antycznych filozofów postulował taką zasadę?
- Sokrates
- Arystoteles
- Epikur
Dedal był bardzo szczęśliwy, opuszczając ziemię, na której czuł się zniewolony. Wszystko szło dobrze, do czasu…
Przetłumacz następujący fragment z Metamorfoz Owidiusza, aby dowiedzieć się, jak skończyła się ta historia.
parte Samos (fuerant Delosque Parosque relictae)
dextra Lebinthos erat fecundaque melle Calymne,
cum puer audaci coepit gaudere volatu
deseruitque ducem caelique cupidine tractus
altius egit iter. rapidi vicinia solis
mollit odoratas, pennarum vincula, ceras;
tabuerant cerae: nudos quatit ille lacertos,
remigioque carens non ullas percipit auras,
oraque caerulea patrium clamantia nomen
excipiuntur aqua, quae nomen traxit ab illo.
at pater infelix, nec iam pater, ‘Icare,’ dixit,
‘Icare,’ dixit ‘ubi es? qua te regione requiram?’
‘Icare’ dicebat: pennas aspexit in undis
devovitque suas artes corpusque sepulcro
condidit, et tellus a nomine dicta sepulti.
Owidiusz, Metamorfozy VIII, Wrocław 1995.
Dlaczego Ikar zginął? Jak rozumiesz mit o Ikarze?
Dedal i Ikar w kulturze
Mit o Dedalu i Ikarze zainspirował wielu artystów. Jednym z najsłynniejszych przedstawień jest obraz PieteraBreugela Starszego (ok. 1525‑1569), malarza niderlandzkiego – „Pejzaż z upadkiem Ikara”. Obraz ten wyraźnie zainspirowany jest opowieścią Owidiusza.
Tak w swoim opowiadaniu Ikar polski poeta i prozaik Jarosław Iwaszkiewicz (1894‑1980) opisuje to, co dzieje się na obrazie:
Istnieje pewien obraz Breughla, zatytułowany „Ikar” Kiedy się na ten obraz patrzy, spostrzega się chłopa orzącego ziemię na wysokim brzegu morza, pastucha pasącego obojętnie swoje stado, wędkarza, który wyciąga z morza swoje wędki, miasto spokojne w od dali. Morzem płynie statek z rozwiniętymi żaglami a na jego pokładzie kupcy rozmawiają o interesach Słowem, widzimy życie z jego codziennymi troskami i codziennym natężeniem zwykłych ludzkich zajęć i kłopotów. Gdzież jest Ikar? Gdzież ten, który usiłował wylecieć w słońce? I dopiero kiedy dobrze przyjrzymy się obrazowi, w pewnym kącie morza spostrzegamy dwie nogi wyzierające z wody i parę piór w powietrzu nad wodą leżących, wyszarpniętych siłą upadku z bezmyślnie skonstruowanych skrzydeł.
Przed chwilą nastąpił upadek Ikara. Śmiałek, który przyprawił sobie skrzydła - podług greckiej legendy - wzniósł się wysoko, tak wysoko, że znalazł się w pobliżu słońca. Promienie słoneczne stopiły wosk, którym przymocował sobie rzędy piór do skrzydeł, i młodzieniec spadł. Dopełnia się tragedia - oto właśnie tonie i zanurza się w morzu, ale ludzie tego nie zauważyli. Ani chłop orzący ziemię, ani kupiec płynący w dal, ani gapiący się na niebo pasterz - nikt nie spostrzegł śmierci Ikara. Jeden tylko poeta czy malarz ujrzał tę śmierć i przekazał ją potomności.
Historia Ikara zainspirowała również wielkiego polskiego poetę, Zbigniewa Herberta (1924‑1998). W wierszu Dedal i Ikar w usta chłopca wkłada następujące słowa:
nie mogę patrzeć się w słońce tak jak ty patrzysz się ojcze (Z. Herbert, Dedal i Ikar, [w] Struna światła, Warszawa 1956.)
Jak można rozumieć te słowa? Dlaczego spojrzenie bohaterów jest różne?
Wielu artystów inspirowało się historią o Ikarze. Wśród nich był polski rzeźbiarz – Igor Mitoraj (1944-2014). Z zaprezentowanych niżej rzeźb, wskaż te, które odwołują się do mitu o Ikarze:
- 1
- 2
- 3
- 4
Podsumowanie
Mit opowiedziany przez Owidiusza nosi ślady historii ajtiologicznej – opowiada historię o tym, dlaczego jedna z wysp greckich nazywa się Ikarią a morze nosi nazwę Ikaryjskiego. Niektóre mity spełniały taką właśnie funkcję – tłumaczyły nazwy różnych miejsc, wyjaśniały znaczenia obrzędów itd.
Po pogrzebie Ikara, Dedal ruszył w dalszą drogę. Nie dotarł jednak do Aten. Jego dalsze losy związane są z Sycylią. Tam miał wybudować wspaniałą świątynię poświęconą Apollonowi, któremu tak wiele zawdzięczał. W świątyni tej, jako wotum, miał złożyć swoje skrzydła, dzięki którym udało mu się uciec z Krety.
Minos pozostał zaś na Krecie, starając się uspokoić wciąż zamkniętego w Labiryncie Minotaura.
Na podstawie zdobytych informacji połącz postać mitologiczną z odpowiednią informacją na jej temat.
Został zamknięty w labiryncie., Pochodził z Aten, lecz życie zakończył na Sycylii. Znany był jako wspaniały wynalazca., Panował na wielkim obszarze dzięki flocie i kontaktom handlowym., Jego imię stało się nazwą jednego z mórz., Została zaślepiona miłością do byka., Była księżniczką fenicką; Zeus w postaci byka uprowadził ją na Kretę.
| Europa | |
| Ikar | |
| Dedal | |
| Minotaur | |
| Pazyfae | |
| Minos |
Słowniki
Słownik pojęć
wyjaśnienie w formie mitu lub legendy przyczyny (gr. aitia) powstania tradycji, zwyczajów, instytucji społecznych, kultów religijnych, konstelacji gwiezdnych itp.
jedna z najstarszych cywilizacji epoki brązu w obszarze Morza Śródziemnego. Odkryta i poznana dokładniej dopiero na początku XX wieku dzięki pracom wykopaliskowym prowadzonym przez archeologa Arthura Evansa w Knossos. Zaczęła kształtować się około 3000 r. p.n.e. na wyspie Krecie, szczyt rozwoju osiągnęła w tzw. okresie młodszych pałaców (ok. 1675‑1450 p.n.e.). Minojczycy prowadzili handel z wyspami Morza Egejskiego, Grecją kontynentalną oraz z lepiej rozwiniętymi cywilizacjami Bliskiego Wschodu, które stały się także źródłem technologii, inspiracji w sztuce i rzemiośle. Minojskie miasta skupione były wokół wielkich pałaców (największe znaleziono w Knossos, Fajstos, Malii), które były nie tylko siedzibą władcy, ale też centrum wytwórczym.
ok. 1700/1600–1150 p.n.e.– najstarsza greckojęzyczna kultura rozwijająca się w późnej epoce brązu na terenie Grecji kontynentalnej (stopniowo rozprzestrzeniła się na inne obszary regionu egejskiego), ostatnia faza kultury helladzkiej. Apogeum jej rozwoju to tzw. okres pałacowy, kiedy to rozległe pałace mykeńskie stały się ośrodkami władzy, kultu i centrami gospodarczymi. Nazwa mykeńska pochodzi od ważnego ośrodka tej cywilizacji – miasta Mykeny, znajdującego się w Argolidzie.Kultura mykeńska poznana została dokładniej dopiero pod koniec XIX wieku dzięki pracom wykopaliskowym prowadzonym przez archeologa Heinricha Schliemanna w 1874 roku, a później przez jego następców.
Słownik łacińsko‑polski
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
R. Greaves, Mity greckie, Vis‑a-vis, Kraków 2009.
J. Iwaszkiewicz, Ikar, [w] Opowiadania: 1918–1953, Warszawa 1953.
Z. Herbert, Dedal i Ikar, [w] Struna światła, Warszawa 1956.
W. Kopaliński Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 2003.
Z. Kubiak Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 1997.
J. Parandowski Mitologia, Londyn 1992.
J. Parandowski Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Poznań 1989.