R1JkejtsId7NI1

Kultura i mity – Niobe

Źródło: online skills, licencja: CC0.

Ważne daty

1583 r. – odnalezienie w Rzymie posągów Niobidów, tworzących zespół 17 rzeźb, przedstawiających Niobe oraz jej dzieci

1958 r. – powstaje poemat Niobe Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, zainspirowany rzeźbą z pałacu w Nieborowie

1

Scenariusz dla nauczyciela

R1XEO309TvgWw1
Scenariusz zajęć do pobrania.
Źródło: online skills, licencja: CC0.

I. W zakresie kompetencji językowych. Uczeń:
8. dokonuje następujących transformacji gramatycznych w zakresie morfologii:
q) potrafi korzystać ze słownika łacińsko‑polskiego przy sporządzaniu przekładu;
s)dokonuje poprawnego przekładu prozatorskiego tekstu łacińskiego z zakresu tekstów określonych w kanonie na język polski, w tłumaczeniu zachowując polską normę językową.
II. W zakresie kompetencji kulturowych. Uczeń:
1. posiada podstawową wiedzę o następujących kluczowych zjawiskach z zakresu mitologii greckiej:
b) mity o bogach olimpijskich i pozostałych bóstwach panteonu greckiego;
8. potrafi wskazać najważniejsze cechy charakterystyczne i poddać interpretacji uwzględniającej właściwy kontekst kulturowy następujące kluczowe zjawiska z zakresu mitologii greckiej:
b) mity o bogach olimpijskich i pozostałych bóstwach panteonu greckiego;
III. W zakresie kompetencji społecznych. Uczeń:
3. dostrzega znaczenie języka łacińskiego oraz kultury starożytnej Grecji i Rzymu dla kultury polskiej, europejskiej i światowej;
4. jest świadomy antycznych korzeni kultury polskiej, europejskiej i światowej;
5. dzięki poznaniu źródeł kultury polskiej, europejskiej i światowej staje się jej świadomym odbiorcą i uczestnikiem.

Nauczysz się

analizować mit o Niobe oraz jego obecności w sztuce i literaturz;e;

interpretować nawiązania mitologicze;

określać inspirację, jakiej mit o Niobe dostarcza kulturze.

Niobe i jej miejsce w mitologii greckiej

Wprowadzenie

Grecka mitologia przynosi wiele motywów i obrazów, które okazały się żywą inspiracją dla europejskiej kultury, sztuki oraz literatury. Jedną z postaci, która wyjątkowo silnie oddziałuje na wyobraźnię twórców, jest Niobe, córka Tantala, żona Amfiona i matka 14 dzieci – 7 synów oraz 7 córek. Dramat losów Niobe jest nie tylko tragedią rodzica, który stracił ukochane dzieci, ale również historią ludzkiej pychy, która może zrujnować szczęście. Los Niobe stał się tematem sztuk najsłynniejszych greckich dramatopisarzy – AjschylosaAjschylosAjschylosa oraz SofoklesaSofoklesSofoklesa. Napisał o niej Owidiusz w swoich słynnych Przemianach. W epoce hellenistycznej (ok. IV‑III r. p. n. e.) powstała grupa 17 rzeźb, przedstawiających śmierć Niobidów (dzieci Niobe). Centralną postacią tej grupy jest posąg Niobe z najmłodszą córką. Replika niemal wszystkich posągów tworzących zespół rzeźb, została odnaleziona w 1583 roku w Rzymie, a obecnie znajduje się we Florencji w Galerii UffiziGaleria UffiziGalerii Uffizi. Niobe oraz jej dzieci to bohaterowie licznych dzieł malarskich. W polskiej literaturze najobszerniejszym nawiązaniem do mitu o Niobe jest poemat Niobe z 1958 roku, napisany przez Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego. Dzieło Gałczyńskiego stało się z kolei inspiracją dla Kazimierza Serockiego, który skomponował 10 lat później na jego podstawie utwór wokalno‑instrumentalny.

Niobe - nieszczęsna matka

R1Bsd9d6tz4Ab
Ilustracja interaktywna 1. Niobe miała powody, by uważać się za kobietę szczęśliwą i wyjątkowo dobrze potraktowaną przez los. Była córką Tantala, króla Lidii, ulubieńca bogów i bywalca uczt olimpijskich, żoną Amfiona, króla Teb, syna samego Zeusa, uważanego za twórcę muzyki i pięknie grającego na lirze podarowanej mu przez samego Apollina. Ponadto Niobe doczekała się licznego potomstwa – 7 córek i siedmiu synów, z których była bardzo dumna., 2. Królowa, szczęśliwa żona, dumna matka, bogata, szanowana – a jednak w kulturze Niobe stała się symbolem straty, bólu, skrajnej rozpaczy, tragedii i nieszczęścia? Dlaczego się tak stało? Przyczyny szukać należy w greckim słowie „hybris”, oznaczającym nieposkromioną pychę oraz zuchwałość i arogancję, które wywołują gniew, a także zemstę bogów.
Niobe, pinimg.com, domena publiczna
Rcheu90d7NNGU
Ilustracja interaktywna 1. Pycha stała się przyczyną nieszczęścia tebańskiej królowej. Niobe poczuła się w swym dostatku i powodzeniu zbyt pewna, tak, że zgrzeszyła arogancją wobec bogów. Wydawało się jej, że stoi ponad kaprysami Fortuny, a posiada tak wiele, że nawet gdyby dużo straciła, i tak pozostanie bogata. Pewność siebie i arogancja sprawiły, że pewnego dnia Niobe powstrzymała kobiety, które, na wezwanie córki wróżbity Tejrezjasza, Manto, zebrały się, by złożyć ofiary bogini Latonie oraz jej dzieciom – Apollinowi oraz Artemidzie. Dumna królowa znieważyła boginię, stawiając się wyżej ponad nią, jako matka 14 dzieci. Zemsta bogini była straszna i kosztowała Niobe utratę ukochanego potomstwa.
Lazar Widmann, „Latona ze swoimi dziećmi Apollo i Diana”, 1742, Muzeum Sztuk Pięknych w Los Angeles, domena publiczna
RNvCGbGhebpSd
Ilustracja interaktywna 1. Bogini Latona nie zamierzała słuchać spokojnie obelg pod swoim adresem. Jej dzieci – Apollo i Artemida – były potężnymi bóstwami, potomkami samego Zeusa. Latona urodziła bliźnięta na wyspie Delos, chroniąc się tam w ukryciu przed wężem Pytonem, którego zesłała na nią zazdrosna Hera. Zazdrość zdradzonej żony uwieczniona jest między innymi na płótnie Franceschiniego, przedstawiającym narodziny bliźniąt. Dzieci, którym poskarżyła się znieważona bogini, postanowiły pomścić krzywdę matki.
Marcantonio Franceschini, „Narodziny Apollina i Diany”, 1692-1709, pałac Liechtensteinu, Wiedeń, domena publiczna
RvaDPZ9YvB4Nr
Ilustracja interaktywna 1. Diana (Artemida) oraz Apollo przybyli ze swymi łukami i na oczach matki zastrzelili synów królowej. Rozpacz i ból królowej były straszne. Utrata synów doprowadziła do rozpaczy i samobójstwa męża Niobe, Amfiona. Jednak, mimo ogromnej straty, królowa wciąż pozostała pyszna. Jak opisuje to Owidiusz w „Metamorfozach”, zwróciła się do Latony: „Syć się teraz mym bólem, okrutna Latono, syć się, karm moim smutkiem srogie serce twoje. Siedmioma pogrzebami dziś chlubić się muszę, ciesz się i triumfuj zwycięstwem nade mną. Zwycięstwem? Dlaczego? Jeszcze mi pozostało w nieszczęściu więcej niż ty masz, szczęśliwa. Nawet w żałobie jestem górą”. Zuchwałe słowa kosztowały Niobe śmierć również córek, również zastrzelonych z łuku., 2. Istnieje również wersja mitu, w której masakrę przeżyło dwoje dzieci Niobe: Chloris i Amyklas.
Abraham Bloemaert, „Śmierć dzieci Niobe”, 1591, Państwowe Muzeum Sztuki w Kopenhadze, Dania, domena publiczna
R1XsLjPevtFA8
Ilustracja interaktywna 1. Dla poetów i artystów Niobe już na zawsze pozostanie rozpaczającą matką. O niej właśnie myślał Jak Kochanowski, gdy szalał z rozpaczy po stracie córeczki. Wspomina ją w swych trenach: „Nie dziwuję Nijobie, że na martwe ciała Swoich namilszych dziatek patrząc, skamięniała”. (Tren IV), 2. „Nieszczesna matko (…), Gdzie teraz twych siedm synów i dziewek tak wiele? Gdzie pociecha? Gdzie radość i twoje wesele? Widzę czternaście mogił; a ty nieszcześliwa I podobno tak długo nad wolą swą żywa Obłapiasz zimne groby, w których (ach niebogo!) Składłaś dziateczki swoje zagubione srogo. Takie więc kwiaty leżą kosą podsieczone Albo deszczem gwałtownym na ziemię złożone. W którą nadzieję żywiesz? Czego czekasz więcej? Czemu śmiercią żałości nie zbywasz co pręcej? A wasze prętkie strzały albo łuk co czyni Niepochybny, o Febe i mściwa bogini? Albo z gniewu (bo winna), albo więc z lutości Dokonajcie, prze Boga, jej biednej starości. Nowa pomsta, nowa kaźń hardą myśl potkała: Dziatek płacząc, Nijobe sama skamieniała I stoi na Sypilu marmór nieprzetrwany, Jednak i pod kamieniem żywią skryte rany. Jej bowiem łzy serdeczne skałę przenikają I przeźroczystym z góry strumieniem spadają, Skąd źwierz i ptastwo pije; a ta w wiecznym pęcie Tkwi w rogu skały wiatrom szalonym na wstręcie. Ten grób nie jest na martwym, ten martwy nie w grobie, Ale samże jest martwym, samże grobem sobie”. (Tren XV)
Niobe – barokowa rzeźba z Kromieryża (Czechy), wikimedia.org, CC BY-SA 2.5
R1BM7J0a6JJdA
Ilustracja przedstawia skałę kształtem przypominającą pochyloną siedzącą kobietę. Szczyt skały tworzy głowę postaci ukazaną z profilu. Wokół skały, na podłożu, rośnie spalona słońcem trawa. W prawym górnym rogu fotografii widoczny jest skrawek błękitnego nieba. Dodatkowo umieszczono następującą informację. 1. Z Niobe pod wpływem śmierci dzieci jakby uchodzi życie: staje się nieruchoma, odrętwiała, aż wreszcie – kamienieje, wciąż jednak płacze. Zeus, litując się nad zuchwałą królową, teraz tak ciężko doświadczoną, przenosi ją w ojczyste strony, do Lidii, gdzie zamienia ją w skałę na górze Sypilos. Owidiusz opisuje skałę, która, choć pozbawiona życia, wciąż płacze, stając się pomnikiem rozpaczy osieroconej matki.
Skała Niobe na górze Sipylos, szkolnictwo.pl, domena publiczna

Niobe w sztuce

Prezentacja - Głowa Niobe

RSDptichsBDP11
Prezentacja 3D przedstawia marmurową głowę Niobe. Kobieta ma długie związane włosy. Jej wzrok jest skierowany ku górze, usta rozchylone. Czubek nosa posągu jest lekko utrącony. Uszkodzona dolna część rzeźby sugeruje, że głowa jest częścią posągu przedstawiającego całą postać Niobe. Dodatkowo umieszczono następujące informacje: Rzeźba Niobe jest niemalże symbolem nieborowskiego muzeum. W XVIII wieku księżna Helena Radziwiłłowa zgromadziła w słynnym pałacu w Nieborowie imponującą kolekcję dzieł sztuki antycznej. Najcenniejszym okazem w zbiorach księżnej jest właśnie głowa Niobe, znajdująca się w sieni głównej książęcej rezydencji Radziwiłłów. Stworzono ją w Rzymie w II wieku naszej ery, według oryginału hellenistycznego z IV w. p. n. e. (zespół rzeźb przedstawiających Niobidów). Antyczna głowa została ustawiona na nowożytnej podstawie. To właśnie tę rzeźbę oglądał w czasie swojej wizyty w nieborowskim pałacu Konstanty Ildefons Gałczyński, a efektem zetknięcia z dziełem sztuki stało się napisanie przez niego poematu „Niobe”. Głowa z Nieborowa jest jedną z nielicznych kopii głowy Niobe ze znanej grupy rzeźbiarskiej z okresu hellenistycznego. Znawcy określili ją jako lepszy artystycznie wariant rzeźby, która znajduje się we Włoszech, we florenckiej Galerii Uffizi. Niobe ukazana jest zgodnie z przekazem mitologicznym – głębia rozpaczy łączy się z pewnym rodzajem odrętwienia, zastygnięcia. Zastygła twarz królowej nie nosi już znamion gwałtownych uczuć – Niobe przeżyła już śmierć wszystkich synów, a teraz usiłuje bronić jeszcze ostatnią córkę, którą również spotka tragiczny los. Pycha królowej została ostatecznie złamana. Nie ma w niej już woli życia, powoli zmienia się w kamień, w końcu stanie się już tylko płaczącą skałą – martwą, ale wciąż wylewająca łzy z powodu śmierci dzieci.
Źródło: online skills, licencja: CC0.

Metamorfozy Owidiusza - mit o Niobe

Metamorfozy, znane również jako Przemiany, to najsłynniejsze dzieło rzymskiego poety Owidiusza, który powstał między 2 a 8 rokiem naszej ery. Poemat składa się z piętnastu ksiąg i przedstawia powstanie oraz historii świata w oparciu o wątki mitologii greckiej i rzymskiej. Poeta opisuje w nim 250 mitów – wszystkie historie łączy tytułowy motyw przemiany. Poemat powstał pod mecenatem Oktawiana Augusta, któremu zależało na stworzeniu oryginalnej, rzymskiej kosmogonii. Poniższy fragment to pełna pychy i zuchwałości przemowa Niobe, która powstrzymuje tebańskie kobiety przed czczeniem Latony i wynosi się ponad boginię z powodu swojego dostatku i większej ilości dzieci.

Polecenie 1

Przetłumacz poniższy tekst:

Metamorfozy, księga VI, 191‑202.

Illa duorum facta parens: uteri pars haec est septima nostri.
Sum felix (quis enim neget hoc?) felixque manebo
(hoc quoque quis dubitet?): tutam me copia fecit.
Maior sum quam cui possit Fortuna nocere,
multaque ut eripiat, multo mihi plura relinquet.
Excessere metum mea iam bona. Fingite demi
huic aliquid populo nato‑rum posse meorum:
non tamen ad numerum redigar spoliata duorum, Latonae turbam, qua quantum di‑stat ab orba? Ite—satis pro re sacri—laurumque capillis ponite!

Źródło: Owidiusz, Metamorfozy, Wrocław 1996

Tłumaczeniem796cf732b04d94e3_0000000000007Tłumaczenie

Słowniczek łacińsko‑polski do polecenia

  • metus, us, m – trwoga, obawa

  • excedere – 2 persona pluralis, indicativus perfecti activi, excedo, -ere, excessi, excessum, 3

  • demo, -ere, dempsi, demptum, 3 – odebrać, odjąć

  • populus, i, m – lud

  • fingo, -ere, finxi, fictum, 3 – stwarzać, kształtować, przekształcać, przedstawiać, obmyślać, wymyślać

  • redigo, -ere, redegi, redactum, 3 – doprowadzić do jakiegoś stanu, ograniczyć w liczbie

  • spolio, -are, -avi, -atum, 1 – rabować, obrabować

m796cf732b04d94e3_0000000000007

Zadania

R1Us77kCRJ0BV
Ćwiczenie 1
Niobidzi to: Możliwe odpowiedzi: 1. Bracia Niobe, 2. Dzieci Niobe, 3. Zabójcy dzieci Niobe
RnzrLoiOWm3Up1
Ćwiczenie 2
Odpowiedz na pytania: 1. Ile dzieci miała Niobe? 2. Jak miał na imię mąż Niobe? 3. W jakim dziele Owidiusz opisał losy Niobe i jej dzieci? 4. W jakim mieście znajduje się replika rzeźb przedstawiających śmierć Niobidów?
RseuVNCVFnYVk
Ćwiczenie 3
Przyporządkuj nazwy własne odpowiednim definicjom: Pyton Możliwe odpowiedzi: 1. król Lidii, ojciec Niobe, 2. kraina w Azji Mniejszej, 3. miasto greckie, królestwo Amfiona, 4. wąż wysłany przez Herę, 5. góra w Lidii, miejsce, w którym znajduje się „płacząca skała”, 6. wyspa, na której Latona urodziła bliźnięta Lidia Możliwe odpowiedzi: 1. król Lidii, ojciec Niobe, 2. kraina w Azji Mniejszej, 3. miasto greckie, królestwo Amfiona, 4. wąż wysłany przez Herę, 5. góra w Lidii, miejsce, w którym znajduje się „płacząca skała”, 6. wyspa, na której Latona urodziła bliźnięta Teby Możliwe odpowiedzi: 1. król Lidii, ojciec Niobe, 2. kraina w Azji Mniejszej, 3. miasto greckie, królestwo Amfiona, 4. wąż wysłany przez Herę, 5. góra w Lidii, miejsce, w którym znajduje się „płacząca skała”, 6. wyspa, na której Latona urodziła bliźnięta Sypilos Możliwe odpowiedzi: 1. król Lidii, ojciec Niobe, 2. kraina w Azji Mniejszej, 3. miasto greckie, królestwo Amfiona, 4. wąż wysłany przez Herę, 5. góra w Lidii, miejsce, w którym znajduje się „płacząca skała”, 6. wyspa, na której Latona urodziła bliźnięta Tantal Możliwe odpowiedzi: 1. król Lidii, ojciec Niobe, 2. kraina w Azji Mniejszej, 3. miasto greckie, królestwo Amfiona, 4. wąż wysłany przez Herę, 5. góra w Lidii, miejsce, w którym znajduje się „płacząca skała”, 6. wyspa, na której Latona urodziła bliźnięta Delos Możliwe odpowiedzi: 1. król Lidii, ojciec Niobe, 2. kraina w Azji Mniejszej, 3. miasto greckie, królestwo Amfiona, 4. wąż wysłany przez Herę, 5. góra w Lidii, miejsce, w którym znajduje się „płacząca skała”, 6. wyspa, na której Latona urodziła bliźnięta
RfTPJ8OeCHwcT
Ćwiczenie 4
Reakcjami, które pojawiają się u ludzi na skutek tragicznych przeżyć w micie o Niobe są: Możliwe odpowiedzi: 1. popełnienie samobójstwa, 2. „skamienienie” z rozpaczy, 3. zmiana koloru skóry na zielony
R1TAFNCQdJCTL
Ćwiczenie 5
Inspiracji do napisania poematu „Niobe” dostarczyła Gałczyńskiemu: Możliwe odpowiedzi: 1. Lektura mitu w oryginale, 2. Obraz zobaczony w galerii sztuki, 3. Rzeźba zobaczona w muzeum.
RtFymLsYhI8Le
Ćwiczenie 6
Jacy bogowie strzelali do dzieci Niobe?
RoQDkMo3Avycn
Ćwiczenie 7
Połącz w pary imiona mitologicznych bohaterek z określeniami, które najlepiej je opisują: Latona Możliwe odpowiedzi: 1. rozżalona bogini, 2. rozgniewana córka, 3. przerażona dziewczyna, 4. zazdrosna żona, 5. zrozpaczona matka Hera Możliwe odpowiedzi: 1. rozżalona bogini, 2. rozgniewana córka, 3. przerażona dziewczyna, 4. zazdrosna żona, 5. zrozpaczona matka Chloris Możliwe odpowiedzi: 1. rozżalona bogini, 2. rozgniewana córka, 3. przerażona dziewczyna, 4. zazdrosna żona, 5. zrozpaczona matka Niobe Możliwe odpowiedzi: 1. rozżalona bogini, 2. rozgniewana córka, 3. przerażona dziewczyna, 4. zazdrosna żona, 5. zrozpaczona matka Artemida Możliwe odpowiedzi: 1. rozżalona bogini, 2. rozgniewana córka, 3. przerażona dziewczyna, 4. zazdrosna żona, 5. zrozpaczona matka

Słowniki

Słownik pojęć

Niobidzi
Niobidzi

synowie i córki Niobe, 7 chłopców oraz 7 dziewcząt, które urodziły się z jej małżeństwa z królem Amfionem.

Chloris
Chloris

jedna z Niobidów, córka Niobe oraz Amfiona, jedna z dwójki ocalałych z zemsty Apollona i Artemidy; patrząc na śmierć rodzeństwa, dziewczyna zzieleniała ze strachu, stąd jej imię, które po grecku oznacza „Zielona”.

Galeria Uffizi
Galeria Uffizi

jedno z najstarszych muzeów w Europie, florencka galeria sztuki; w XVI wieku przechowywane były tam dzieła sztuki kolekcjonowane przez Medicich; znajdujący się w galerii pokój Niobe doznał ogromnych uszkodzeń podczas eksplozji samochodu‑pułapki w pobliżu muzeum w 1993 roku; wiele fresków zostało nieodwracalnie uszkodzonych.

Ajschylos
Ajschylos

Ajschylos, Eschyl, gr. Aíschylos, ur. 525 p.n.e., Eleusis k. Aten, zm. 456 p.n.e., Gela na Sycylii, jeden z trzech wielkich tragediopisarzy greckich, uznany za twórcę tragedii klasycznej.

Sofokles
Sofokles

Sophoklḗs, ur. 496 p.n.e., Kolonos k. Aten, zm. 406 p.n.e., drugi z wielkiej trójcy tragików greckich.

Kazimierz Serocki
Kazimierz Serocki

ur. 3 III 1922, Toruń, zm. 9 I 1981, Warszawa, kompozytor i pianista; czł. tzw. Grupy 49 (wraz z T. Bairdem i J. Krenzem); współinicjator festiwalu Warszawska Jesień; początkowo występował też jako pianista; twórczość Serockiego, inspirowana początkowo folklorem i stylem neoklas., od końca lat 50. nawiązywała do dodekafonii, punktualizmu, także do aleatoryzmu (A piacere na fortepian 1963).

Słownik łacińsko‑polski

R12T89Q30Z7YSm796cf732b04d94e3_00000000000121
Słownik łacińsko-polski
Źródło: online skills, licencja: CC0.
m796cf732b04d94e3_0000000000012
m796cf732b04d94e3_0000000000248

Galeria dzieł sztuki

Bibliografia

R. Greaves, Mity greckie, Kraków 2009.

P. Grimal, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Wrocław 2008.

J. Korpanty, Mały słownik łacińsko‑polski, Warszawa 2012

Owidiusz, Metamorfozy, Wrocław 1996

J. Parandowski Mitologia, Londyn 1992

L. Winniczuk (red.), Słownik kultury antycznej, Warszawa 1986.

L. Winniczuk, Ludzie, zwyczaje i obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 2008.