Ważne daty

Wprowadzenie

Orfeusz jest niezwykle ważną postacią nie tylko w greckiej mitologii, ale też w całej kulturze europejskiej. Opowieść o mitycznym śpiewaku zainspirowała tak wielu twórców, że aż do dziś powstają dzieła sztuki nawiązujące do tej postaci. Kim zatem był legendarny Orfeusz?

RO72waM9MUeAp1

Ilustracja przestawia mozaikę rzymską zatytułowaną „Orfeusz w otoczeniu zwierząt”. Jest ona utrzymana w ciepłej tonacji. Na jasnożółtym tle pośrodku widnieje postać Orfeusza siedzącego na skale pod drzewem. Jest ubrany w krótką szatę; w jednej ręce trzyma lirę, w drugiej przyrząd do szarpania strun. Dookoła postaci Orfeusza przedstawione są różne zwierzęta, w tym liczne ptaki. Wydają się słuchać dźwięków muzyki.

Nie można jednoznacznie powiedzieć, czy była to postać historyczna czy też legendarna. Według niektórych autorów Orfeusz brał udział w wyprawie Argonautów, która miałaby mieć miejsce w XII w. p.n.e. Trudno również jednoznacznie wskazać, kim byli jego rodzice. Najpopularniejsza jest wersja, że był on synem samego Apollina i muzy Kalliope. To tłumaczyłoby powszechne przekonanie o niezwykłym talencie Orfeusza – śpiewał i grał on na lirzeLiralirze tak pięknie, że sama przyroda i wszystkie żywe stworzenia chciały słuchać jego niezwykłych melodii. W czasie wspomnianej wyprawy Argonautów bohaterowie musieli przepłynąć koło wyspy syren, które zwabiały podróżnych swoim śpiewem, a następnie zabijały żeglarzy. Dzięki Orfeuszowi, który grał na lirze, udało się Grekom bezpiecznie przepłynąć obok wyspy.

Pieśniarz ten znany był powszechnie jako król jednej z greckich krain – Tracji.

R1SCLcwaASTO21

lustracja przedstawia obraz Henri-Jean Guillaume Martina pt. „Orfeusz w lesie”. W centrum obrazu na leśnej polanie stoi mężczyzna w białych szatach; gra na lirze. Wokół rosną drzewa. Na polanę pada rozproszone światło słoneczne.

Orfeusz i Eurydyka

Żoną Orfeusza była Eurydyka, leśna nimfa, hamadriada. Była niesamowicie piękna, dlatego zwracała uwagę wielu mężczyzn. Zakochał się w niej również Aristajos, syn Apollina i nimfy Kyreny. Znany był on jako hodowca pszczół. Ujrzał kiedyś Eurydykę w dolinie Tempe i tak mu się spodobała, że zaczął za nią biec. Kobieta bardzo się przestraszyła, rzuciła się do ucieczki. W trakcie biegu nadepnęła na jadowitą żmiję, która ją ukąsiła, w wyniku czego Eurydyka zmarła.

RtTT5WEGNxBXQ1

Ilustracja przedstawia obraz Camille Corot’a pt. „Ranna Eurydyka”. Na pierwszym planie siedzi na kamieniu młoda ciemnowłosa kobieta, w białej długiej szacie. O kolano ma opartą prawą stopę. Podtrzymuje ją dłonią i przygląda się jej. Tło obrazu stanowią wysokie zarośla, spomiędzy których przebija się błękit nieba.

Aristajos nie był jednoznaczną postacią w mitologii. Był on bowiem bardzo dobroczynny i nauczył ludzi wielu pożytecznych rzeczy np. bartnictwa, uprawy winorośli i oliwki. Za spowodowanie śmierci Eurydyki spotkała go jednak kara od bogów. Sprawili oni, że pszczoły wyginęły. Aristajos zaczął przepraszać bogów i chciał, aby te pożyteczne owady z powrotem pojawiły się na ziemi. Złożył w ofierze woły, które pozostawił na słońcu. Po dziewięciu dniach narodziły się z nich rój nowych pszczół. Według niektórych podań Aristajos został zamieniony w konstelację Wodnika, stając się jednym z dwunastu znaków zodiaku.

Nimfy leśne poinformowały Orfeusza o tym, co zdarzyło się w dolinie Tempe. Król bardzo rozpaczał po śmierci ukochanej żony. Rozpacz doprowadziła go do podjęcia niebezpiecznej misji. Postanowił zejść do podziemi, by prosić władców krainy zmarłych o powrót Eurydyki na ziemię.

Już po przekroczeniu bram do świata umarłych Orfeusz napotkał przeszkodę w postaci Charona. Nie wolno mu było przewieźć nikogo żywego na drugi brzeg Styksu. Król Tracji znał jednak swoją najmocniejszą stronę. Zaczął grać na lirze, a oczarowany dźwiękami przewoźnik nie potrafił mu odmówić przysługi. Bez problemu przeszedł również obok Cerbera, trójgłowego psa, który uniemożliwiał duszom ucieczkę z krainy cieni. Same Erynie, boginie zemsty, płakały, kiedy słuchały pięknej melodii granej przez Orfeusza. W końcu bohater dotarł do panujących w podziemiu Hadesa i Persefony i poprosił ich, oczywiście przy akompaniamencie swej liry, aby pozwolono mu zabrać ze sobą Eurudykę z powrotem na ziemię.

Re8lSXXEQufgt1

Ilustracja przedstawia obraz Petera Paula Rubensa pt. „Orfeusz i Eurydyka”. Jest to scena ukazująca odzyskanie żony przez Orfeusza. Właśnie wychodzi z Hadesu, Eurydyka jest tuż za nim. Jest przepasany czerwoną szatą. Na ramieniu niesie lirę. Eurydyka ma ciemne długie włosy. Prawą ręką podtrzymuje zwiewną białą suknię zakrywającą dolne partie ciała. Orfeusz ukradkiem spogląda na żonę; trzyma ją za rękę śpiesząc do wyjścia. Eurydyka ogląda się na Persefonę, która zasiada z małżonkiem na kamiennym tronie. Ubrana jest w czarną długą suknię. Półnagi Pluton odwrócony jest w jej stronę. Na odchodzącą parę patrzy Cerber, trójgłowy strażnik podziemi, ukazany u dołu obok tronu.

Władcy krainy umarłych zgodzili się na to. Postawili jednak Orfeuszowi warunek. Będzie mógł odzyskać żonę i wyprowadzić ją z Hadesu, jeśli w drodze powrotnej nie odwróci się, by spojrzeć na kroczącą za nim ukochaną. Pieśniarz zgodził się na to. Hermes, przewodnik dusz, przyprowadził cień Eurydyki. Rozpoczęła się droga powrotna małżeństwa na ziemię. Motyw ten znalazł wiele przedstawień w sztuce europejskiej.

RzcIGesJ3aDWl1

Na ilustracji jest przestawiona marmurowa rzeźba Auguste Rodin’a pt. „Orfeusz i Eurydyka”. Ukazuje ona postać nagiego mężczyzny, który lewą ręką zasłania sobie oczy. Za nim, przytulona do jego pleców, stoi kobieta. Ma odchyloną do tyłu głowę, przymknięte powieki. Postaci ustawione są na skale, która stanowi tło rzeźby.

R1WsLaKh31i8z1

lustracja przedstawia obraz Jean-Baptiste-Camille Corot’a pt. „Orfeusz wyprowadzający Eurydykę z podziemi”. Obraz utrzymany jest w ciemnej tonacji, z przewagą zieleni. W prawym dolnym rogu widnieją dwie postaci: przodem kroczy mężczyzna w jasnej zwiewnej szacie, z wieńcem laurowym na głowie i lirą w ręku. Drugą ręką trzyma kobietę, która podąża za nim. Ubrana jest w cienką długą suknię, na głowie ma welon. W centrum obrazu widnieje podmokły teren (bagno?); dookoła rosną drzewa i krzaki. W dali stoją dwie grupy smętnych postaci.

Już przed samym wyjściem z krainy zmarłych stała się rzecz niespodziewana, która obróciła wszystko wniwecz. Stęskniony za ukochaną Eurydyką Orfeusz chciał choćby przez sekundę zobaczyć znów jej twarz. Odwrócił głowę i stracił swoją jedyną szansę na przywrócenie jej do życia. Hermes zabrał ją z powrotem do Hadesu, a Orfeusz powrócił na ziemię sam.

Orfeusz i Eurydyka - tekst oryginalny

R170ldHJ0GMJu1

lustracja przedstawia obraz Georgea Fredericka Watts’a pt. „Orfeusz i Eurydyka”. Na pierwszym planie widnieją objęte postaci, ukazane od pasa w górę. Tło obrazu jest ciemne; w lewym górnym rogu widnieje fragment zachmurzonego nieba. Orfeusz, spowity w czerwoną szatę, trzyma w wyciągniętych ramionach umierającą Eurydykę. Kobieta ma głowę odchyloną do tyłu, zamknięte oczy. Długie rude włosy opadają jej na plecy. Prawą rękę ma zarzuconą na ramię Orfeusza.

Historia o Orfeuszu i Eurydyce była opisywana przez autorów starożytnych w ich największych dziełach. Przetłumacz fragment Georgik Wergiliusza, który opisuje, co stało się już u samego wyjścia z krainy zmarłych.

Restitit Eurydicenque suam iam luce sub ipsa
immemor heu! victusque animi respexit. Ibi omnis
effusus labor atque immitis rupta tyranni
foedera, terque fragor stagnis auditus Avernis.
Illa, Quis et me, inquit, miseram et te perdidit, Orpheu,
quis tantus furor? En iterum crudelia retro
Fata vocant, conditque natantia lumina somnus.
Iamque vale: feror ingenti circumdata nocte
invalidasque tibi tendens, heu non tua, palmas!
dixit et ex oculis subito, ceu fumus in auras
commixtus tenues, fugit diversa…

Tłumaczenie:m77c40e8b10e2ffbc_0000000000007Tłumaczenie:

Rozpacz Orfeusza

Po nieudanej próbie ocalenia żony Orfeusz pogrążył się w rozpaczy. Błąkał się po świecie bez celu, opłakując Eurydykę. Przypadkiem natknął się pewnego razu na tłum bachantek, które w transie rzuciły się na niego i rozszarpały jego ciało, co stało się częstym tematem dla wyobrażeń malarskich już od czasów starożytnych.

R1XMTgwWsK9x61

Na ilustracji przedstawiono fragment czerwonofigurowej wazy greckiej. Tematem malowidła jest śmierć Orfeusza z ręki rozszalałej bachantki. Na czarnym tle wazy widnieje postać kobiety w jasnoczerwonej długiej szacie. W uniesionych rękach trzyma narzędzie zbliżone wyglądem do młota, które kieruje w stronę Orfeusza. Pieśniarz ma odwróconą głowę. Pomiędzy walczącymi leży. Kompozycję zwieńczają motywy dekoracyjne u góry i u dołu wazy.

Opowieść głosi, że głowa Orfeusza potoczyła się wzdłuż wzgórza i spadła do rzeki. Mimo że oderwana od ciała i zanurzona w wodzie miała ciągle powtarzać imię ukochanej żony. Wraz z nurtem rzeki dopłynęła do morza, aby ostatecznie zatrzymać się na wyspie Lesbos, gdzie została pochowana. W tym miejscu powstałą wyrocznia. Rozszarpane ciało pieśniarza miały zebrać Muzy, którym wiernie służył całym swym życiem. Pochowały je u stóp Olimpu.

RHn3PrsEiJwOL1

Ilustracja przedstawia dzieło Émile Lévy’ego pt. „Śmierć Orfeusza”. W centrum obrazu widnieje postać umierającego młodego mężczyzny. Leży nad brzegiem rzeki, na rozpostartej na trawie fiołkowej tkaninie. Jego niewyraźny wzrok utkwiony jest w jednym punkcie, dłonią dotyka strun leżącej obok liry. Z prawej strony widoczna jest postać kobiety stojącej tyłem. Ma odchyloną głowę, jej długie rude włosy opadają na plecy. Odziana jest w błękitną szatę; tańczy w euforii wraz z oplecionym wokół jej ciała wężem. Druga pochyla się nad umierającym i zamierza zadać mu ostateczny cios sierpem trzymanym w wyciągniętej ręce. Kolejna podtrzymując rękę Orfeusza do góry wymierzając mu cios biczem. W tle kilka półnagich bachantek oddaje się tańcom rytualnym. Znacząca wydaje się niewyraźna, ukryta w cieniu drzew, postać osamotnionego mężczyzny, który jako jedyny odwraca wzrok od tej sceny.

Orfizm

Szczególna rola Orfeusza w świecie antycznym wiązała się również z ruchem religijnym znanym jako orfizmOrfizmorfizm. Nie wiadomo, kiedy i gdzie został on zapoczątkowany. Jego rozwój przypada na VI p.n.e., a do największych ośrodków w tym czasie, gdzie go praktykowano, należały Ateny i Kroton w południowej Italii. Sami orficy za twórcę ruchu uznawali Orfeusza. Informacje na temat wierzeń orfików czerpiemy z częściowo zachowanych pism orfickich. Główne wierzenia orfików skoncentrowane były na postaci Dionizosa. Człowiek dla orfików był połączeniem dwóch pierwiastków – duchowego i cielesnego. Dusza ludzka była nieśmiertelna, a ciało stanowiło jej grób. Wierzyli oni również, że po śmierci dusza schodzi do podziemia, gdzie odbywa się nad nią sąd. Dusza musi się oczyszczać za popełnione przez człowieka niegodziwości. W tym celu wraca na ziemię, gdzie wchodzi w nowe ciało, by odpokutować za dawniejsze winy. Wyznawcy orfizmu wierzyli, że udział w misteriachMisteriamisteriach orfickich, które zapoczątkować miał sam Orfeusz, zapewni łagodniejszy wyrok wtajemniczonemu.

RAgenxE8itmLb1

Ilustracja przedstawia fragment złotej tabliczki orfickiej z III/II w. p.n.e. Tabliczka zachowała się w złym stanie, ma nierówne zniszczone brzegi. Wokół niej rozłożony jest złoty łańcuch, na którym prawdopodobnie została zawieszona.

ReRfAeYLmYPZR1

Ilustracja przedstawia złotą tabliczkę orficką z IV w. p. n. e. Jest ona ukazana z bliska. Jest dobrze zachowana; jedynie gdzieniegdzie widoczne są zagięcia i pęknięcia. Na tabliczce wygrawerowany jest napis w języku starogreckim.

Aby dusza po śmierci wiedziała, co powiedzieć przed bóstwem, zmarłego zaopatrywano w złote tabliczki, na których zapisane były właściwe formuły. Ich znajomość miała być świadectwem tego, że jest to dusza osoby wtajemniczonej w misteriaMisteriamisteria orfickie.

Orfizm nigdy nie stał się religią państwową. Jego formy miały charakter prywatny. Nauki orfickie głosili wędrowni nauczyciele, najczęściej gromadząc zainteresowanych w prywatnych domach. Wyznawcy orfizmu nie mogli zabijać istot żywych ani spożywać mięsa (za wyjątkiem uczt rytualnych).

Orfeusz w trenie Jana Kochanowskiego

R139JnuS1nCNZ1

Ilustracja przedstawia czarno-biały portret Jana Kochanowskiego, autorstwa Józefa Buchbindera. Poeta ukazany jest jako dojrzały mężczyzna. Ma pokaźne wąsy i brodę, wysokie czoło, dość duży prosty nos. Wyraźnie zarysowane oczy patrzą w dal. Ubrany jest w kaftan, na który ma zarzucony płaszcz. Jedną ręką podtrzymuje połę płaszcza, w drugiej trzyma zwój.

Mit o Orfeuszu i Eurydyce opisywany był nie tylko przez poetów starożytnych. Wiele motywów tej historii znalazło się w utworach pisarzy, szczególnie poetów. Już u Jana Kochanowskiego w trenie XIV czytamy następujące wersy:

Gdzie te wrota nieszczesne, któremi przed laty
Puszczał sie w ziemię Orfeus, szukając swej straty,
Żebych ja też tąż ścieżką swej namilszej córy
Poszedł szukać i on bród mógł przebyć, przez który
Srogi jakiś przewoźnik wozi blade cienie
I w lasy niewesołe cyprysowe żenie.
A ty mię nie zostawaj, wdzięczna lutni moja,
Ale ze mną pospołu pódź aż do pokoja
Surowego Plutona: owa go [to] łzami,
To temi żałosnemi zmiękczywa pieśniami,
Że mi moję namilszą dziewkę jeszcze wróci,
A ten nieuśmierzony we mnie żal ukróci.
(J. Kochanowski, Tren XIV 1‑12, Wrocław, 2009)

Podmiot liryczny, zrozpaczony ojciec, chciałby przywrócić do życia swą córkę. Chciałby, jak niegdyś Orfeusz, zejść do krainy umarłych, by tam przebłagać władcę zmarłych – Plutona – aby pozwolił wrócić jego zmarłej córce na ziemię.

Do mitu nawiązywali również m.in. C. K. Norwid (Fortepian Szopena), K. K. Baczyński (poemat Orfeusz w lesie), K. I. Gałczyński (Ulica Sarg) oraz Czesław Miłosz (Orfeusz i Eurydyka).

Sam Orfeusz opisywany jako autor cudownej muzyki, która potrafiła wzruszyć nawet bóstwa podziemne (a były one przecież wyjątkowo nieprzychylne ludziom), stał się inspiracją dla wielu znanych kompozytorów. Zapoznaj się z informacjami na ten temat zawartymi w poniższej animacji.

Słowniki

Galeria dzieł sztuki

R1SCLcwaASTO21

lustracja przedstawia obraz Henri-Jean Guillaume Martina pt. „Orfeusz w lesie”. W centrum obrazu na leśnej polanie stoi mężczyzna w białych szatach; gra na lirze. Wokół rosną drzewa. Na polanę pada rozproszone światło słoneczne.

RtTT5WEGNxBXQ1

Ilustracja przedstawia obraz Camille Corot’a pt. „Ranna Eurydyka”. Na pierwszym planie siedzi na kamieniu młoda ciemnowłosa kobieta, w białej długiej szacie. O kolano ma opartą prawą stopę. Podtrzymuje ją dłonią i przygląda się jej. Tło obrazu stanowią wysokie zarośla, spomiędzy których przebija się błękit nieba.

Re8lSXXEQufgt1

Ilustracja przedstawia obraz Petera Paula Rubensa pt. „Orfeusz i Eurydyka”. Jest to scena ukazująca odzyskanie żony przez Orfeusza. Właśnie wychodzi z Hadesu, Eurydyka jest tuż za nim. Jest przepasany czerwoną szatą. Na ramieniu niesie lirę. Eurydyka ma ciemne długie włosy. Prawą ręką podtrzymuje zwiewną białą suknię zakrywającą dolne partie ciała. Orfeusz ukradkiem spogląda na żonę; trzyma ją za rękę śpiesząc do wyjścia. Eurydyka ogląda się na Persefonę, która zasiada z małżonkiem na kamiennym tronie. Ubrana jest w czarną długą suknię. Półnagi Pluton odwrócony jest w jej stronę. Na odchodzącą parę patrzy Cerber, trójgłowy strażnik podziemi, ukazany u dołu obok tronu.

RzcIGesJ3aDWl1

Na ilustracji jest przestawiona marmurowa rzeźba Auguste Rodin’a pt. „Orfeusz i Eurydyka”. Ukazuje ona postać nagiego mężczyzny, który lewą ręką zasłania sobie oczy. Za nim, przytulona do jego pleców, stoi kobieta. Ma odchyloną do tyłu głowę, przymknięte powieki. Postaci ustawione są na skale, która stanowi tło rzeźby.

R1WsLaKh31i8z1

lustracja przedstawia obraz Jean-Baptiste-Camille Corot’a pt. „Orfeusz wyprowadzający Eurydykę z podziemi”. Obraz utrzymany jest w ciemnej tonacji, z przewagą zieleni. W prawym dolnym rogu widnieją dwie postaci: przodem kroczy mężczyzna w jasnej zwiewnej szacie, z wieńcem laurowym na głowie i lirą w ręku. Drugą ręką trzyma kobietę, która podąża za nim. Ubrana jest w cienką długą suknię, na głowie ma welon. W centrum obrazu widnieje podmokły teren (bagno?); dookoła rosną drzewa i krzaki. W dali stoją dwie grupy smętnych postaci.

R170ldHJ0GMJu1

lustracja przedstawia obraz Georgea Fredericka Watts’a pt. „Orfeusz i Eurydyka”. Na pierwszym planie widnieją objęte postaci, ukazane od pasa w górę. Tło obrazu jest ciemne; w lewym górnym rogu widnieje fragment zachmurzonego nieba. Orfeusz, spowity w czerwoną szatę, trzyma w wyciągniętych ramionach umierającą Eurydykę. Kobieta ma głowę odchyloną do tyłu, zamknięte oczy. Długie rude włosy opadają jej na plecy. Prawą rękę ma zarzuconą na ramię Orfeusza.

R1XMTgwWsK9x61

Na ilustracji przedstawiono fragment czerwonofigurowej wazy greckiej. Tematem malowidła jest śmierć Orfeusza z ręki rozszalałej bachantki. Na czarnym tle wazy widnieje postać kobiety w jasnoczerwonej długiej szacie. W uniesionych rękach trzyma narzędzie zbliżone wyglądem do młota, które kieruje w stronę Orfeusza. Pieśniarz ma odwróconą głowę. Pomiędzy walczącymi leży. Kompozycję zwieńczają motywy dekoracyjne u góry i u dołu wazy.

RHn3PrsEiJwOL1

Ilustracja przedstawia dzieło Émile Lévy’ego pt. „Śmierć Orfeusza”. W centrum obrazu widnieje postać umierającego młodego mężczyzny. Leży nad brzegiem rzeki, na rozpostartej na trawie fiołkowej tkaninie. Jego niewyraźny wzrok utkwiony jest w jednym punkcie, dłonią dotyka strun leżącej obok liry. Z prawej strony widoczna jest postać kobiety stojącej tyłem. Ma odchyloną głowę, jej długie rude włosy opadają na plecy. Odziana jest w błękitną szatę; tańczy w euforii wraz z oplecionym wokół jej ciała wężem. Druga pochyla się nad umierającym i zamierza zadać mu ostateczny cios sierpem trzymanym w wyciągniętej ręce. Kolejna podtrzymując rękę Orfeusza do góry wymierzając mu cios biczem. W tle kilka półnagich bachantek oddaje się tańcom rytualnym. Znacząca wydaje się niewyraźna, ukryta w cieniu drzew, postać osamotnionego mężczyzny, który jako jedyny odwraca wzrok od tej sceny.

Bibliografia

Pierre Grimal, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Wrocław 2008.

J. Kochanowski, Tren XIV 1‑12, Wrocław 2009.

J. Parandowski Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Poznań 1989.

Wergiliusz, Georgiki, przeł. Z. Abramowiczówna, Wrocław 1953.