Ważne daty

W czasach ostatnich Piastów

Wieki XIV i XV to w Polsce okres panowania Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego, a potem Jagiellonów. Książę Władysław w 1320 r. został koronowany na króla w katedrze wawelskiej, gdzie spoczął później jako pierwszy polski król – w ten sposób Wawel stał się królewską nekropolią aż po XVIII w. Polska po okresie rozdrobnienia feudalnego połączyła się z Rusią Czerwoną, a potem – na mocy unii personalnej zawartej na przełomie 1385/1386 r. – z Litwą. Zaczęła być państwem wielu narodów i wyznań: Polaków, Litwinów, Niemców, Rusinów, Żydów, Ormian i Tatarów. Znajomość łaciny w państwie, w którym coraz silniejsze były instytucje kultury łacińskiej: Kościół, dwór i kancelaria królewska oraz Akademia Krakowska, była niezbędna. Pisano i czytano po łacinie. W Krakowie język łaciński, stając się oficjalnym językiem miejskiej administracji, zastąpił powszechnie używany język niemiecki.

R1TOQEYMKAQol1

Obraz autorstwa Marcello Bacciareliego pod tytułem „Władysław Łokietek”. Łokietek został przedstawiony jako mężczyzna w średnim wieku, z widocznymi zmarszczkami na twarzy. Król ubrany jest w zbroję rycerską. W jednej ręce trzyma włócznię, a w drugiej złote jabłko, symbol władzy królewskiej.

Z inicjatywy ostatniego Piasta przystąpiono do sporządzenia pierwszego korpusu prawa polskiego (1350–1360). Kazimierzowi Wielkiemu doradzał w sprawie formułowania norm i kategorii prawnych Jarosław Bogoria ze Skotnik, który powierzył ich redakcję doktorowi Janowi ze Strzelcy. Prace te wspierał swoją wiedzą i doświadczeniem kanclerz Jan Suchywilk. Statuty piotrkowsko‑wiślickie Kazimierza Wielkiego systematycznie uzupełniano, aż wreszcie w 1506 r. na polecenie króla Aleksandra Jagiellończyka wydano pod nazwą Statutu Łaskiego.

RA9ong19FihguJLIKA‑209‑FOTO21

Ilustracja przedstawia ilustrację ze „Statutu Łaskiego” przedstawiająca polski senat. W centrum ilustracji znajduje się król siedzący na tronie. Ubrany jest w długą złotą szatę oraz czarną futrzaną pelerynę, na jego głowie widoczna jest złota korona. W dłoniach trzyma złote berło i jabłko – symbole władzy. Wokół króla zebrani są posłowie – obok każdego znajduje się herb rodu z którego się wywodzą.

W kręgu dworu królewskiego

Zanim nadeszły czasy Jagiellonów, Polska zaczęła dzielić poczucie przynależności kulturowej z innymi łacińskimi, chrześcijańskimi krajami Europy: spisano prawo, założono uniwersytet, rozwinęło się szkolnictwo, a demokracja życia publicznego była posunięta dość daleko. W 1400 r. dawna Akademia Krakowska staje się Uniwersytetem Jagiellońskim. Wykłady, dyskusje i repetytoria wygłaszane są po łacinie, choć jest ona daleka od czystości łaciny klasycznej; od długiego czasu podlega ona wpływom języków rodzimych. Przybywa szkół zapewniających łacińskie wykształcenie, zwłaszcza parafialnych, zakładanych z inicjatywy mieszczan, którym szczególnie zależało na kształceniu przyszłych urzędników miejskich i kupców, dość dobrze znających język łaciński. Kształcenie przebiega tu na dwóch etapach: pierwszy obejmuje naukę gramatyki łacińskiej, drugi – lekturę autorów starożytnych.

Na Wawelu spotkać można wielu cudzoziemców. Są to często członkowie orszaków królowych. Jagiellonowie zawierają małżeństwa z królewnami z odległych krain, np. Anną Cylejską pochodzącą ze Styrii lub z Elżbietą Rakuszanką z rodu Habsburgów. Coraz żywsze są stosunki dyplomatyczne z obcymi dworami i papieżem, kwitnie kultura dworska, zmienia się i sam język – staje się wytworny i elegancki. Dokumenty opracowuje się zgodnie z zasadami kancelistki europejskiej, wykorzystuje się wzorniki formularzy ułatwiających i ujednolicających wystawiane dokumenty, podręczniki epistolografii oraz zbiory ćwiczeń retorycznych.

RU6BS1yxegcl51

Fotografia nieznanego autora przedstawia krużganki na wewnętrznym dziedzińcu na Wawelu. Ściany budynku zostały wykonane z jasnego kamienia. Budynek posiada dwie kondygnacje – parter oraz pierwsza kondygnacja posiadają liczne łuki. Druga kondygnacja pozbawiona jest łuków, zamiast nich użyto kolumn podtrzymujących czerwony dach. Na dziedzińcu widoczni są turyści, którzy fotografują budynek.

W otoczeniu żony Kazimierza Jagiellończyka powstaje nawet instrukcja wychowania królewskiego potomka – De institutione regis pueri (O wychowaniu królewicza), ciekawa o tyle, że podkreśla się w niej znaczenie lektury autorów antycznych, zwłaszcza Wergiliusza, w kształtowaniu umysłu królewicza. Nawykiem ludzi wykształconych było czytanie ksiąg. Wiadomo, że królowa Jadwiga posiadała bibliotekę złożoną z ksiąg łacińskich oraz pierwszych pism w języku polskim. Jedną z najcenniejszych mógł być tzw. Psałterz Floriański, trójjęzyczny modlitewnik, powstały w skryptoriach Kłodzka i Krakowa. W 1399 r., w chwili śmierci Jadwigi, nie był jeszcze ukończony.

R1dipEOHt0Smk1

Fotografia nieznanego autora przedstawia widok na kartę pochodzącą z Psałterza Floriańskiego. Karta posiada tekst zapisany w języku łacińskim. Wokół tekstu widoczna jest różnego rodzaju ornamentyka zdobienia kwiatowe oraz liczne zawijasy, które zdobią stronę.

RiZn9Ed1EqHav

Ćwiczenie 2

Na który wiek datowany jest Psałterz floriański? Możliwe odpowiedzi: 1. XV wiek, 2. XII wiek 3. XVIII wiek

Na który wiek datowany jest Psałterz floriański? Możliwe odpowiedzi: 1. XV wiek, 2. XII wiek 3. XVIII wiek

Co przedstawia ilustracja?

• De institutione regis pueri
• Psałterz floriański
• Statut Łaskiego

Proza i poezja w czasach Jagiellonów

Wielkim patronem łaciny stał się biskup krakowski i kardynał Zbigniew Oleśnicki (1389–1455), ekspert w sprawach polsko‑krzyżackich. Był on także kanclerzem Akademii Krakowskiej i opiekunem młodego króla Władysława Jagiellończyka. Dzięki jego działalności wykształcenie oparte na znajomości łaciny stało się warunkiem osiągnięcia kariery duchownej i świeckiej. Patronat Oleśnickiego umożliwił zdolnemu żakowi Janowi Długoszowi, zmuszonemu do przerwania nauki na wydziale artium Akademii Krakowskiej, dalszy rozwój, a potem karierę. Przez blisko 25 lat Długosz związany był z dworem Oleśnickiego, najpierw jako notariusz, potem kierownik kancelarii, w końcu dyplomata. Król Kazimierz Jagiellończyk powierzył Długoszowi wychowanie czterech swoich synów: Władysława, Jana Olbrachta, Aleksandra i Zygmunta. Jan Długosz z licznych podróży przywiózł do Polski księgi Liwiusza, rzymskiego historyka z czasów Oktawiana Augusta. Była to pierwsza na ziemiach polskich kopia historii Rzymu Ab Urbe condita (Od założenia Miasta).

R1QdRcdQy0q5q1

Fotografia nieznanego autora przedstawia płaskorzeźbę ukazującą cztery osoby – Zbigniewa Oleśnickiego i biskupa oraz Maryję z dzieciątkiem. Zbigniew Oleśnicki stoi obok klęczącego biskupa, który wręcza Marii bursę Uniwersytetu Jagiellońskiego. Maryja siedzi z dzieciątkiem na tronie, nie patrzy na biskupa, ma kamienny wyraz twarzy. Dzieciątko z zainteresowaniem patrzy w stronę fundatora bursy.

W otoczeniu Oleśnickiego wyrósł jeden z największych historyków europejskiego średniowiecza, Jan Długosz, autor Roczników czyli Kronik sławnego Królestwa Polskiego. Dzieło to – zamknięte w dwunastu księgach – miało początkowo przedstawiać zasługi Oleśnickiego dla Korony, a stało się monumentalną historią polskich dziejów od czasów legendarnych po współczesność. Długosz, biorąc za wzór narrację rocznikarską, nadał mu ostatecznie tytuł Annales Poloniae. Imponująca jest liczba i różnorodność źródeł, z których czerpał. Były to: roczniki, kroniki, diariusze kancelarii królewskiej, korespondencja dyplomatyczna, relacje świadków, pieśni ludowe i in. Wzorem dla Długosza była narracja Liwiusza i jego Ab urbe condita, jednak uwielbienie, które żywił dla rzymskiego historyka, nie przysłużyło się Annales Poloniae. Jego kroniki mają dość niejednorodny styl – łacina średniowieczna ostro kontrastuje z łaciną klasyczną Liwiusza, którego Długosz cytował chętnie i obficie.

RSAVv71AmPvZc1

Fotografia nieznanego autora przedstawia fresk, na którym znajduje się domniemany wizerunek Jana Długosza. Malowidło posiada liczne pęknięcia. Długosz został przedstawiony jako młody i pobożny mężczyzna – ma zamknięte oczy i złożone dłonie symbolizujące modlitwę. Nad postacią kronikarza widoczna jest zniszczona łacińska inskrypcja.

Na dworze królewskim w XV w. powstają także pierwsze utwory poetyckie. Ich autorami są Stanisław Ciołek oraz Adam Świnka – Porcarius. Nikt przed nimi nie poruszył dotąd tematyki świeckiej.

Ciołek pochodził z Mazowsza, ale karierę zrobił na Wawelu, pracując przez dwadzieścia pięć lat w kancelarii królewskiej. Jego pierwszy utwór, napisany prozą, był paszkwilem na trzecią żonę króla Władysława Jagiełły, Elżbietę Granowską. Po okresie niełaski napisał utwór panegiryczny, w którym wyrażał radość z narodzin królewicza Kazimierza (1426). W tym samym roku napisał także do słów Mikołaja z Radomia pieśń Laus Cracoviae (Pochwała Krakowa). Utwory te były na wskroś średniowieczne, zarówno ze względu na język, jak i metrykę.

Nieco od niego młodszy Adam Świnka nauki pobierał w Krakowie i tam też w 1427 r. zaczął pracować w kancelarii królewskiej. Uprawiał twórczość religijną i świecką, dając dowody oczytania w literaturze antycznej oraz europejskiej poezji dworskiej. Znane było jego epitafiumEpitafiumepitafiumnapisane dla Zawiszy Czarnego z Garbowa oraz epicedium dla królowej Jadwigi, które rozpoczynało się od słów: Virginum o iubar… (O, gwiazdo dziewic…). Jan Długosz uważał Świnkę za znakomicie zapowiadającego się, ale przedwcześnie zmarłego poetę.

R1CFOcPuyhV4k1

Fotografia nieznanego autora przedstawia rękopis pieśni autorstwa Stanisława Ciołka pod tytułem „Cracovia civitas”. Karta jest koloru szarego, na której została naniesiona pięciolinia i nuty.

Jan Długosz objaśnia Oleśnickiemu cel swojej pracy

Roczniki, czyli kronika sławnego Królestwa Polskiego. List dedykacyjny

Et quoniam non una et eadem fuit, est et erit hystoriarumm508fe12d1bf00ec8_0000000000010hystoriarum conscriptoribus laboris et scribendi causa, cum alii ut gloriam honoremque apud presentesm508fe12d1bf00ec8_0000000000011presentes et posteros ex ornate aucupent (quale aliquid Tito Livio provenisse scimus), alii ut graciamm508fe12d1bf00ec8_0000000000012graciam referant eorum, quorum virtutes bellicas laudant; alii quod rebus magnis et arduis pace vel belli gestis affuere, genus assumpsere laboris, quod de Homero, Darete, Quinto Curciom508fe12d1bf00ec8_0000000000013Curcio, Plutarcho aut credi aut presumim508fe12d1bf00ec8_0000000000014presumi potest: me nulla harum causarum, sed magnitude rerum sub obscura caligine iacenciumm508fe12d1bf00ec8_0000000000015iacencium, honestatis officium, non spes utilitatis, caritas quoque patriae, quem508fe12d1bf00ec8_0000000000016que omnium omnes caritates supergredi solet, ut illam omni ornamento, quod ex me sibi texeri possit, redundantem atque accumulatam vel redderem vel efficerem. Antiquitatis enim et historiem508fe12d1bf00ec8_0000000000017historie et rerum domi forisque gestarum noticiam508fe12d1bf00ec8_0000000000018noticia, virtutis parens et vitem508fe12d1bf00ec8_0000000000019vite magistra a sapientibus habita, non tenuiores humano generi quam philozofiam508fe12d1bf00ec8_0000000000020philozofia noscitur conferre profectus.

Tłumaczeniem508fe12d1bf00ec8_0000000000021Tłumaczenie

R1KhuuFcUiDcb1

Ilustracja przedstawia czarną tablicę na ścianie domu Długosza przy ul. Kanoniczej 25 w Krakowie. Na tablicy widnieje zapis: Pamięci Jana Długosza 1415-1480 Kanonika Krakowskiego Gorliwego badacza dziejów swojego narodu wychowawcy synów królewskich dobrodzieja kościoła, mecenasa nauki. W tablicę wbudowany jest herb – w tarczy znajduje się głowa byka z dużymi rogami, obok znajduje się para trzymaczy, w kształcie liścia. U góry herbu widoczny jest klejnot – lew z koroną na łbie stojący na dwóch łapach. Lew trzyma także złoty miecz.

Zadania

Słowniki

Galeria dzieł sztuki

R1TOQEYMKAQol1

Obraz autorstwa Marcello Bacciareliego pod tytułem „Władysław Łokietek”. Łokietek został przedstawiony jako mężczyzna w średnim wieku, z widocznymi zmarszczkami na twarzy. Król ubrany jest w zbroję rycerską. W jednej ręce trzyma włócznię, a w drugiej złote jabłko, symbol władzy królewskiej.

RA9ong19Fihgu1

Ilustracja przedstawia ilustrację ze „Statutu Łaskiego” przedstawiająca polski senat. W centrum ilustracji znajduje się król siedzący na tronie. Ubrany jest w długą złotą szatę oraz czarną futrzaną pelerynę, na jego głowie widoczna jest złota korona. W dłoniach trzyma złote berło i jabłko – symbole władzy. Wokół króla zebrani są posłowie – obok każdego znajduje się herb rodu z którego się wywodzą.

RU6BS1yxegcl51

Fotografia nieznanego autora przedstawia krużganki na wewnętrznym dziedzińcu na Wawelu. Ściany budynku zostały wykonane z jasnego kamienia. Budynek posiada dwie kondygnacje – parter oraz pierwsza kondygnacja posiadają liczne łuki. Druga kondygnacja pozbawiona jest łuków, zamiast nich użyto kolumn podtrzymujących czerwony dach. Na dziedzińcu widoczni są turyści, którzy fotografują budynek.

R1dipEOHt0Smk1

Fotografia nieznanego autora przedstawia widok na kartę pochodzącą z Psałterza Floriańskiego. Karta posiada tekst zapisany w języku łacińskim. Wokół tekstu widoczna jest różnego rodzaju ornamentyka zdobienia kwiatowe oraz liczne zawijasy, które zdobią stronę.

R1QdRcdQy0q5q1

Fotografia nieznanego autora przedstawia płaskorzeźbę ukazującą cztery osoby – Zbigniewa Oleśnickiego i biskupa oraz Maryję z dzieciątkiem. Zbigniew Oleśnicki stoi obok klęczącego biskupa, który wręcza Marii bursę Uniwersytetu Jagiellońskiego. Maryja siedzi z dzieciątkiem na tronie, nie patrzy na biskupa, ma kamienny wyraz twarzy. Dzieciątko z zainteresowaniem patrzy w stronę fundatora bursy.

RSAVv71AmPvZc1

Fotografia nieznanego autora przedstawia fresk, na którym znajduje się domniemany wizerunek Jana Długosza. Malowidło posiada liczne pęknięcia. Długosz został przedstawiony jako młody i pobożny mężczyzna – ma zamknięte oczy i złożone dłonie symbolizujące modlitwę. Nad postacią kronikarza widoczna jest zniszczona łacińska inskrypcja.

R1CFOcPuyhV4k1

Fotografia nieznanego autora przedstawia rękopis pieśni autorstwa Stanisława Ciołka pod tytułem „Cracovia civitas”. Karta jest koloru szarego, na której została naniesiona pięciolinia i nuty.

R1KhuuFcUiDcb1

Ilustracja przedstawia czarną tablicę na ścianie domu Długosza przy ul. Kanoniczej 25 w Krakowie. Na tablicy widnieje zapis: Pamięci Jana Długosza 1415-1480 Kanonika Krakowskiego Gorliwego badacza dziejów swojego narodu wychowawcy synów królewskich dobrodzieja kościoła, mecenasa nauki. W tablicę wbudowany jest herb – w tarczy znajduje się głowa byka z dużymi rogami, obok znajduje się para trzymaczy, w kształcie liścia. U góry herbu widoczny jest klejnot – lew z koroną na łbie stojący na dwóch łapach. Lew trzyma także złoty miecz.

Bibliografia

E. Auerbach, Język literacki i jego odbiorcy w późnym antyku łacińskim i średniowieczu, Kraków 2000.

S. Dubisz, Język, historia, kultura, Warszawa 2007.

A. Wojciech Mikołajczak, Łacina w kulturze polskiej, Wrocław 1998.

S. Stabryła, Zarys kultury starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 2007.

T. Michałowska, Średniowiecze, Warszawa 1999.