Kultura polska w XV-XVI wieku
Oś czasu:
Renesans w Polsce - złoty wiek polskiej kultury
Rzeczpospolita weszła do renesansowej rodziny w podobnym czasie co większość krajów Europy. Choć w dziedzinie sztuki czy polityki wpływ nowych idei widać już w drugiej połowie XV wieku, to rozwój kultury odrodzenia przypadł w naszym kraju na XVI wiek. Szczególnie mocno podkreśla się znaczenie lat 1543–1580, nazywanych złotym okresem kultury polskiej. Rok 1543 związany jest m.in. z wydaniem drukiem dzieła Mikołaja Kopernika O obrotach ciał niebieskich, natomiast rok 1580 – ze śmiercią najwybitniejszego polskiego pisarza tej epoki – Jana Kochanowskiego.
Renesansowy Kraków
Dziedziniec Zamku Królewskiego w Krakowie, domena publiczna
Kraków był najludniejszym miastem Rzeczypospolitej w XVI wieku i liczył około 30 tysięcy mieszkańców (dla porównania ówczesny Paryż liczył około 300 tysięcy ludności). Ta liczba dziś nie robi wrażenia, ale w XVI wieku nie było to mało. Istotniejsze jest, że w Krakowie znajdowała się siedziba królewska. Dzięki Zygmuntowi Staremu i Bonie przebudowano Wawel na wzór renesansowy.
W Krakowie znajdowała się przez wiele lat jedyna wyższa uczelnia w Rzeczypospolitej, czyli Akademia Krakowska. Akademia Krakowska w drugiej połowie XV wieku należała do najlepszych uczelni w Europie, zwłaszcza w naukach ścisłych (matematyka, astronomia). Uczyło się tu od 1000 do 2000 studentów rocznie, z czego połowę stanowili przybysze z innych krajów.
Choć w XVI wieku dostrzegalny był powolny schyłek świetności Akademii, to w jej murach wiedzę zdobywali m.in.:
Andrzej Frycz‑Modrzewski, humanista, autor cenionej na całym kontynencie pracy O poprawie Rzeczypospolitej, w której pisał m.in. o równości wszystkich ludzi wobec prawa.
Jan Kochanowski, największy poeta polskiego renesansu, jeden z najwybitniejszych humanistów.
Marcin Kromer, wybitny historyk i geograf, humanista, przeciwnik reformacji, twórca dzieła O pochodzeniu i dziejach Polaków ksiąg trzydzieści.
Mikołaj Kopernik - wielki astronom
Z Krakowem związani byli najwięksi polscy pisarze renesansowi oraz uczeni. Tu studiował m.in. Mikołaj Kopernik. Jego najważniejsze dzieło ukazało się drukiem w roku śmierci wybitnego astronoma (1543). Autor zdążył jeszcze zobaczyć je wydrukowane w Norymberdze pod tytułem De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich). To właśnie ta rozprawa naukowa stała się jednym z intelektualnych zaczynów kolejnej epoki, czyli baroku. Zanim ta wybitna księga, w której Kopernik stwierdził, że to nie Słońce krąży wokół Ziemi, lecz - Ziemia wokół Słońca, trafiła na kościelny spis dzieł zakazanych (1616), można było w niej przeczytać słowa wychwalające piękno kosmosu.
Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem, Jan Matejko, Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem, 1872, olej na płótnie, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, domena publiczna
Zadanie 1.
Przyjrzyj się poniższej ilustracji przedstawiającej zdjęcie jednej z gotyckich świątyń, a następnie wykonaj polecenia.
Ilustracja 1.
Kościół w Krakowie licencja: CC BY‑SA 1.0[online], dostępny w internecie: wikimedia
Ilustracja 2
Zadanie 2.
Przeczytaj tekst źródłowy, a następnie wykonaj polecenie.
Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim, Moja droga Orszulo, tym zniknieniem swoim! Pełno nas, a jakoby nikogo nie było: Jedną maluczką duszą tak wiele ubyło. Tyś za wszytki mówiła, za wszytki śpiewała, Wszytkiś w domu kąciki zawżdy pobiegała. Nie dopuściłaś nigdy matce się frasować Ani ojcu myśleniem zbytnim głowy psować, To tego, to owego wdzięcznie obłapiając I onym swym uciesznym śmiechem zabawiając. Teraz wszytko umilkło, szczere pustki w domu, Nie masz zabawki, nie masz rozśmiać się nikomu. Z każdego kąta żałość człowieka ujmuje, A serce swej pociechy darmo upatruje.
Poezja polska w szkole średniej od średniowiecza do współczesności, antologia, wybór J. Polanicki, Warszawa 1993, s. 40.