Łączenie doświadczeń kubizmu i sztuki ludowej w malarstwie Tadeusza Makowskiego
Ważne daty
1882‑1932 – lata życia Tadeusza Makowskiego
1903‑1908 – studia na ASP w Krakowie (m.in. u J. Stanisławskiego i J. Mehoffera)
1908 – wyjazd do Paryża
1923 – założenie międzynarodowej grupy malarzy (wspólnie m.in. z M. Gromairem i J. Pascinim)
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
13. dokonuje opisu i analizy, w tym porównawczej, dzieł z uwzględnieniem ich cech formalnych:
c) w malarstwie i grafice: kompozycji, koloru, sposobów ukazania iluzji przestrzeni, kształtowania formy przez światło, w dziełach figuratywnych stopnia oddania rzeczywistości lub jej deformacji;
18. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat dzieł sztuki.
2. wskazuje twórców najbardziej reprezentatywnych dzieł;
3. umiejscawia dzieła w czasie (wskazuje stulecie powstania dzieł sztuki dawnej, a w przypadku dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej datuje je z dokładnością do połowy wieku), w nielicznych przypadkach, dotyczących sztuki nowoczesnej i współczesnej, zna daty powstania dzieł lub datuje je z dokładnością jednej dekady;
5. wymienia podstawowe gatunki w dziełach sztuk plastycznych, m.in. portret (w tym autoportret, portret psychologiczny i oficjalny), pejzaż (w tym: weduta, marina, pejzaż ze sztafażem), sceny: rodzajowa, religijna, mitologiczna, historyczna (w tym batalistyczna), martwa natura, akt;
9. identyfikuje najbardziej reprezentatywne i najsłynniejsze dzieła na podstawie charakterystycznych środków warsztatowych i formalnych oraz przyporządkowuje je właściwym autorom;
III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
2. zna najwybitniejsze dzieła z dorobku artystycznego wybitnych przedstawicieli poszczególnych epok, kierunków i tendencji w sztuce od starożytności po czasy współczesne, z uwzględnieniem artystów schyłku XX i początku XXI wieku;
3. sytuuje twórczość artystów powszechnie uznawanych za najwybitniejszych w czasie, w którym tworzyli (z dokładnością do jednego wieku, a w przypadku twórców sztuki nowoczesnej i współczesnej – z dokładnością do połowy wieku) oraz we właściwym środowisku artystycznym;
4. łączy wybrane dzieła z ich autorami na podstawie charakterystycznych środków formalnych;
5. na podstawie przedłożonych do analizy przykładów dzieł formułuje ogólne cechy twórczości następujących twórców: Fidiasz, Poliklet, Praksyteles, Giotto, Jan van Eyck, Hieronim Bosch, Masaccio, Sandro Botticelli, Leonardo da Vinci, Michał Anioł, Andrea Mantegna, Piero della Francesca, Rafael Santi, Giorgione, Tycjan, Jacopo Tintoretto, Pieter Bruegel Starszy, Albrecht Dürer, Hans Holbein Młodszy, Donatello, Filippo Brunelleschi, Andrea Palladio, El Greco, Caravaggio, Gianlorenzo Bernini, Francesco Borromini, Diego Velázquez, Bartolomé Esteban Murillo, Georges de la Tour, Nicolas Poussin, Claude Lorrain, Peter Rubens, Anton van Dyck, Frans Hals, Rembrandt van Rijn, Jan Vermeer van Delft, Antoine Watteau, Jacques Louis David, Jean Auguste Dominique Ingres, Antonio Canova, Berthel Thorvaldsen, Francisco Goya, Eugène Delacroix, Caspar David Friedrich, William Turner, John Constable, Gustave Courbet, Jean François Millet, Eduard Manet, Claude Monet, Edgar Degas, August Renoir, Georges Seurat, Vincent van Gogh, Paul Gauguin, Paul Cézanne, Henri de Toulouse‑Lautrec, August Rodin, Gustaw Klimt, Alfons Mucha, Antonio Gaudí, Edward Munch, Henri Matisse, Pablo Picasso, Umberto Boccioni, Wasyl Kandinsky, Piet Mondrian, Kazimierz Malewicz, Marcel Duchamp, Giorgio de Chirico, Salvador Dalí, René Magritte, Marc Chagall, Amadeo Modigliani, Jackson Pollock, Andy Warhol, Roy Lichtenstein, Claes Oldenburg, Francis Bacon, Yves Klein, Niki de Saint Phalle, Christo, Duane Hanson, Victor Vasarelly, Alberto Giacometti, Constantin Brançusi, Henry Moore, Le Corbusier, Frank Lloyd Wright, oraz artystów polskich i działających w Polsce (m.in. takich jak: Wit Stwosz, Bartłomiej Berrecci, Tylman z Gameren, Dominik Merlini, Bernardo Belotto, Marceli Bacciarelli, Piotr Aigner, Piotr Michałowski, Artur Grottger, Henryk Rodakowski, Jan Matejko, Józef Chełmoński, Maksymilian i Aleksander Gierymscy, Józef Brandt, Olga Boznańska, Józef Pankiewicz, Władysław Podkowiński, Jan Stanisławski, Leon Wyczółkowski, Henryk Siemiradzki, Xawery Dunikowski, Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Jacek Malczewski, Witold Wojtkiewicz, Witkacy, Leon Chwistek i inni przedstawiciele grupy formistów, przedstawiciele grupy Rytm, kapistów i grupy „a.r.”, Tadeusz Makowski, Andrzej Wróblewski, Tadeusz Kantor, Jerzy Nowosielski, Alina Szapocznikow, Władysław Hasior, Roman Opałka, Magdalena Abakanowicz);
8. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat twórczości wybitnych artystów.
IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:
2. zna terminologię związaną z opisem formy i treści dzieła malarskiego, rzeźbiarskiego i graficznego, w tym m.in. nazwy formuł ikonograficznych, słownictwo niezbędne do opisu kompozycji, kolorystyki, relacji przestrzennych i faktury dzieła;
6. właściwie stosuje terminy dotyczące opisu treści i formy dzieł sztuk plastycznych;
V. Zapoznanie ze zbiorami najważniejszych muzeów i kolekcji dzieł sztuki na świecie i w Polsce, a także z funkcją mecenatu artystycznego oraz jego wpływem na kształt dzieła sztuki. Uczeń:
3. łączy dzieło z muzeum lub miejscem (kościoły, pałace, galerie), w którym się ono znajduje.
rozpoznawać najważniejsze dzieła Tadeusza Makowskiego;
przyporządkowywać dzieła do miejsc, w którym się znajdują;
identyfikować w dziełach Tadeusza Makowskiego temat;
definiować pojęcia École de Paris, kubizmkubizm.
Cezanowsko‑kubistyczne pejzaże Makowskiego
Jednym z najwybitniejszych malarzy zamieszkujących na stałe w Paryżu był Tadeusz Makowski (1882‑1932). Był autorem interesującego Pamiętnika, świadczącego o tym, że znał dobrze sztukę paryską i podtrzymywał wiele znajomości zarówno wśród artystów polskich, jak francuskich.
Kształcił się pod kierunkiem Mehoffera i Stanisławskiego w krakowskiej Akademii Sztuki w związku z czym około r. 1905 malował w duchu tego drugiego liczne krajobrazy, np. Słoneczniki i Kwitnące drzewa.
W r. 1908 wybrał się do Paryża, gdzie pozostał na stałe.
Z impresjonizmem zerwał w latach 1912‑1913, podobnie jak inni uczniowie Mehoffera, Mierzejewski, Wyrwiński, Kamiński, a także Żak i Witkowski. Zaczął wówczas cenić Braque'a i Picassa, ale krytykował jego collages - nie znosił metafizycznego pojmowania malarstwa. Chociaż około r. 1920 zarzucał także kubistom dekoracyjność, tworzył jeszcze cezanowsko‑kubistyczne pejzaże, całkowicie zresztą komunikatywne i nie pozbawione cech naiwnego realizmu, np. Widok mostu w Espaly z około r. 1920.
Lata wojny spędził w Bretanii, w sąsiedztwie Ślewińskiego, malując pod jego wpływem Kwiaty, Widoki wsi bretońskiej, utrzymane w żywym, pogodnym kolorycie, oraz Pejzaże morskie.
Portrety dziecięce
Po wojnie nastąpił przełom w twórczości artysty, który zaczął portretować dzieci. Makowski traktował swoje modele w sposób niemal realistyczny, potem lekko stylizowany - formę określał miękkim i łagodnym konturem, stosował delikatny modelunek i nieco zgaszony koloryt.
W tym czasie powstały urocze, szczerym liryzmem przepojone kompozycje o starannym, rytmicznym układzie, jak Kapela dziecięca z r. 1922 i Wiejskie dzieci (1924). Ustalił wówczas pewien kanon postaci dziecka o okrągłej twarzy, drobnych ustach i szeroko rozstawionych, nieco zdziwionych oczach, której atrybutem bywał najczęściej mały, zabawny kapelusik.
W r. 1923 namalował obrazy pt. Dziewczynka sięgająca po gniazdko na drzewie i Trzy dziewczynki przed klatką z ptaszkami.
Kapela dziecięca to jeden z najwybitniejszych obrazów Tadeusza Makowskiego, polskiego malarza żyjącego w latach 1882‑1932. Makowski stworzył wiele dzieł o tematyce dziecięcej.
Obraz Kapela dziecięca powstał w 1922 r., jest to dzieło o znaczeniu przełomowym dla artysty. Obraz namalowany jest w technice olejnej na płótnie, o wymiarach 114 x 146 cm. Znajduje się w Muzeum Narodowym w Warszawie.
O obrazie sam autor pisał w swoim dzienniku: W Salonie Niezależnych mam płótno - Concert villageois - improwizowany koncert dziecinny przed wiejską oberżą. Rozpoczęte jeszcze latem na wsi, dzięki małym modelikom przechodziło przez liczne fazy i zmiany. Wrażenie zdaje sie nienajgorsze. Kolegom podobało się szczerze. Obraz ten jest przykładem jak Tadeusz Makowski skupiał się na konstrukcji kompozycji i z jaką pieczołowitością dbał o najdrobniejsze szczegóły.
W 1918 roku po raz pierwszy w jego pracach zaczęły pojawiać się dzieci. To właśnie z uwieczniania małych bohaterów Makowski zasłynął jako artysta. Postaci dziecięce na jego obrazach przypominają małe, drewniane kukiełki. Technika malarza wyraźnie inspiruje się prymitywizmem. Dziecko jest tu nie tylko bohaterem dzieła, ale również swoistym symbolem charakterystycznej dla malarza estetyki przypominającej niedoskonały, dziecięcy rysunek.
Nastrój prac Makowskiego najczęściej ma charakter liryczny i melancholijny. Bardzo ważną rolę w jego budowaniu odgrywa wyrazista, pastelowa kolorystyka. Dzieci Makowskiego nie przypominają szczęśliwych i roześmianych brzdąców, wręcz przeciwnie. Uwagę odbiorcy przykuwają ich mądre i smutne oczy.
Groteska w pracach Makowskiego
W latach 1925‑1927 artysta powrócił do motywu bretońskich krajobrazów, przedstawiając zaniedbane podwórka wiejskie, odczute z ujmującą wrażliwością dziecka, utrzymane w spokojnych tonacjach. Jego martwe natury z tych lat cechuje wytworny i nieco spłowiały koloryt.
W 1927 r. styl malarza uległ znowu radykalnej przemianie. Realistyczno‑poetyczna wizja świata przyjęła odcień groteskowy (może pod wpływem Jamesa Ensora), a motyw człowieka uległ naporowi geometrycznej abstrakcji i syntetycznego schematu. Głowy dzieci zaokrąglały się coraz bardziej i przybierały niekiedy kształt dokładnie kulisty, kapelusiki zmieniały się na błazeńskie czapeczki, oczy upodobniały się do guzików, torsy przekształciły się w graniasto- i ostrosłupy, przy czym formy te były modelowane wyraziście, choć miękko, co odróżniało je od twardej przedmiotowości kubizmu. Z pochodzenia kubistycznego było też krajanie przedmiotów, w tym przypadku figury ludzkiej, przy pomocy światłocienia, prowadzonego wzdłuż pionowych osi, dzielących na dwie polowy twarz i całą postać. Serię tych obrazów zapoczątkował Powrót ze szkoły z r. 1927 oraz Dziad i baba, a w następnym roku pojawiło się Wiejskie podwórko z lalkowatym dzieckiem i domowym ptactwem.
W r. 1929 wymalował Czworo dzieci z trąbą, obraz utrzymany w pionowych rytmach oraz silnie zgeometryzowany i dynamiczny Jazz.
W 1931 r. stworzył Makowski ciężkie, klocowate chłopskie postacie Palących fajki, a w r. 1932 znanego Skąpca z hakowatym nosem, wśród pończoch i worków wypełnionych pieniędzmi.
Oprócz dzieci artysta przedstawiał ludzi dorosłych, a raczej zniszczone starością postacie, złożone z klocowatych kadłubów, rur zastępujących ręce, potężnych nosów podobnych do dziobów, z czapek wznoszących się jak dachy na masywnych głowach. W 1930 r. Makowski wykonuje w tej samej konwencji obrazy ukazujące przedstawicieli różnych zawodów, np. Szewca, Myśliwego, Rybaka.
Zadania
Inna wersja zadania
Inna wersja zadania
Przyjrzyj się dziełu Tadeusza Makowskiego pt. Dziad i baba. Wykonaj opis formalny obrazu.
Uzupełnij tekst.
W ............ roku po raz pierwszy w jego pracach zaczęły pojawiać się dzieci. To właśnie z uwieczniania małych bohaterów ................ (nazwisko) zasłynął jako artysta. ostaci dziecięce na jego obrazach przypominają małe, drewniane kukiełki. Technika malarza wyraźnie inspiruje się .......................... .............. jest tu nie tylko bohaterem dzieła, ale również swoistym symbolem charakterystycznej dla malarza estetyki przypominającej niedoskonały, dziecięcy rysunek.
Inna wersja zadania
Słownik pojęć
Kierunek w malarstwie XX w.; zapoczątkowany ok. 1907 we Francji przez P. Picassa i G. Braque'a. Picasso w tzw. okresie prekubistycznym (1906‑1908) koncentrował uwagę na wartościach plastycznych obrazu i dążąc do swoistej ekspresji nawiązywał do malarstwa P. Cezanne'a, podobnie jak Braque i bliski tym problemom A. Derain, oraz do wzorów rzeźby przedromańskiej, iberyjskiej i rzeźby ludów afrykańskich. Zapowiedzią malarstwa kubistycznego był obraz Picassa Panny z Aingnon (1907). W 1908 krytyk, L. Vauxelles, w związku z pejzażami Braque'a odznaczającymi się geometrycznym uproszczeniem brył, napisał o artyście, że „sprowadza wszystko do kubów”. W następnym roku w recenzji z Salonu Jesiennego użył z intencją ironiczną określenia „kubista”. Termin ten wszedł w powszechne użycie od 1911 r. tracąc powoli znaczenie pejoratywne. Głównym obrońcą i teoretykiem kubizmu był G. Apollinaire, który wydał w 1913 r. książkę Les peintres cubistes. Meditations esthetiques, najpełniej formułującą, obok prac A. Gleizesa i J. Metzingera z 1912 r., program kierunku. Picasso, Braque wraz z Grisem, który występuje z obrazami kubistycznymi od 1911 r., zwani są kubistami ortodoksyjnymi. W ślad za ich poszukiwaniami idą J. Metzinger, A. Gleizes, F. Leger, L. Marcoussis, wystawiający wspólnie na Salonie Niezależnych w 1911 r. w słynnej sali 41, oraz współpracujący w roku następnym z grupą Section d'Or J. Villon, M. Duchamp i R. de La Fresnaye.
W latach poprzedzających I wojnę światową, które były okresem zamykającym programowe poszukiwania kubistów, był on reprezentowany przez wielu utalentowanych artystów, również rzeźbiarzy, jak: A. Archipenko, C. Brancusi, H. Laurens i J. Lipchitz. Proces kształtowania się kubizmu i rozwoju ruchu kubistycznego dzieli się na trzy fazy: 1) fazę prekubistyczną, od lata 1906 do lata 1909, 2) fazę analityczną, - właściwe dzieje kubizmu - od jesieni 1909 do 1911/1912, 3) fazę kubizmu syntetycznego, zapoczątkowaną przez Picassa i Braque'a w 1912. W fazie prekubistycznej, zainspirowani przez Cezanne'a, Braque i Picasso definiowali obiekty za pomocą rygorystycznej geometryzacji i surowej syntezy, przy odrzuceniu wszelkich zasad perspektywy. Wydobycie stereometrycznej struktury przedmiotów stało się problemem pierwszej wagi, przed rozwiązaniem kolorystyką obrazów. Już wówczas iluzjonistyczne tendencje malarstwa, charakteryzujące twórczość europejską od czasów renesansu, zostały przezwyciężone. Głównymi motywami malarskimi fazy prekubistycznej były drzewa, domy, patery z owocami, butelki i kieliszki, a później gitary i inne instrumenty muzyczne o prostych, podstawowych formach geometrycznych.
W fazie analitycznej obraz kubistyczny charakteryzuje analiza struktury przedmiotu, wyrażająca się w pryzmatycznym cięciu form, prowadząca do coraz większego ich rozbicia. Celem tej dekompozycji obiektu jest dążenie do jego symultanicznego pokazania przez ułożenie obok siebie, na płaszczyźnie, profilów widzianych z różnych stron równocześnie. Od 1912 r. Braque i Picasso wprowadzają do obrazów elementy gotowe, jak wycinki gazet, tapety, szkło i piasek, tworząc pierwsze — collages. Właściwy początek fazy syntetycznej kubizmu rozpoczyna się w 1913 r. przy współuczestnictwie Grisa i Legera. Mimo że kubizm w fazie analitycznej przez rozczłonkowanie płaszczyzny utrudniał czytelność obrazu i zniekształcał proporcje przedmiotów, było to wciąż jeszcze swoiste odtwarzanie rzeczywistości. Dopiero w kubizmie syntetycznym naśladowanie zastąpione zostało intuicyjnie wynalezionym znakiem. Pojedyncze płaszczyzny w obrazie stały się większe, ujednolicone, powróciły barwy spektrum (także i lokalne), sprowadzane w fazie analitycznej prawie do monochromatyzmu. W fazie syntetycznej kubizm osiągnął język obrazowy, w którym zamanifestowało się upraszczające i abstrahujące myślenie plastyczne, charakterystyczne dla XX w. Kubizm wywarł silny wpływ na twórczość artystów nie związanych bezpośrednio z tym kierunkiem, jak m. in. M. Chagall, M. Gromaire, T. Makowski czy grupa formistów. Poza Francją kubizm najszybciej przyjął się w Niemczech, Stanach Zjednoczonych i Anglii, (franc. cubisme z łac. cubus „sześcian, kostka”).
Źródło:
Słownik terminologiczny sztuk pięknych, pod red. K. Kubalska‑Sulkiewicz (koordynator), M. Bielska‑Łach, A. Manteuffel‑Szarota, wyd. 4, Warszawa 2003
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
K. Czerni, A. Szczerski, Tadeusz Makowski, Siechnice 2000
M. Poprzęcka, Poza awangardami, [w:] Sztuka Świata, t. 9, red. naukowa W. Włodarczyk, Warszawa 1996, 161‑182
T. Dobrowolski, Nowoczesne malarstwo polskie, t. III, Wrocław‑Warszawa‑Kraków, 1964
W. Jaworska, Tadeusz Makowski, Kraków 1999
W. Jaworska, Tadeusz Makowski. Życie i twórczość, Wrocław 1964
http://www.pinakoteka.zascianek.pl