Leonardo da Vinci – człowiek renesansu
Ważne daty
1452- 1519 – lata życia Leonarda da Vinci
1469‑1476 – nauka w warsztacie Andrei Verrocchia we Florencji
1482–1499 – praca w Mediolanie; prace dla rodziny Sforzów
ok. 1490–1491 – namalowanie portretu Cecylii Gallerani (Dama z gronostajem)
1495 – rozpoczęcie malowidła ściennego Ostatnia Wieczerza
1500 – powrót do Florencji
1503–1506 – namalowanie portretu Mony Lisy del Giocondo
1506 – ponowne przybycie do Mediolanu
1513 – wyjazd z Mediolanu do Rzymu
1517 – wyjazd na zaproszenie króla Franciszka I do Francji
Scenariusz lekcji
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
13. dokonuje opisu i analizy, w tym porównawczej, dzieł z uwzględnieniem ich cech formalnych:
c) w malarstwie i grafice: kompozycji, koloru, sposobów ukazania iluzji przestrzeni, kształtowania formy przez światło, w dziełach figuratywnych stopnia oddania rzeczywistości lub jej deformacji;
15. rozpoznaje w dziele sztuki temat i wskazuje jego źródło ikonograficzne;
18. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat dzieł sztuki.
3. umiejscawia dzieła w czasie (wskazuje stulecie powstania dzieł sztuki dawnej, a w przypadku dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej datuje je z dokładnością do połowy wieku), w nielicznych przypadkach, dotyczących sztuki nowoczesnej i współczesnej, zna daty powstania dzieł lub datuje je z dokładnością jednej dekady;
5. wymienia podstawowe gatunki w dziełach sztuk plastycznych, m.in. portret (w tym autoportret, portret psychologiczny i oficjalny), pejzaż (w tym: weduta, marina, pejzaż ze sztafażem), sceny: rodzajowa, religijna, mitologiczna, historyczna (w tym batalistyczna), martwa natura, akt;
III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
3. sytuuje twórczość artystów powszechnie uznawanych za najwybitniejszych w czasie, w którym tworzyli (z dokładnością do jednego wieku, a w przypadku twórców sztuki nowoczesnej i współczesnej – z dokładnością do połowy wieku) oraz we właściwym środowisku artystycznym;
5. na podstawie przedłożonych do analizy przykładów dzieł formułuje ogólne cechy twórczości następujących twórców: Fidiasz, Poliklet, Praksyteles, Giotto, Jan van Eyck, Hieronim Bosch, Masaccio, Sandro Botticelli, Leonardo da Vinci, Michał Anioł, Andrea Mantegna, Piero della Francesca, Rafael Santi, Giorgione, Tycjan, Jacopo Tintoretto, Pieter Bruegel Starszy, Albrecht Dürer, Hans Holbein Młodszy, Donatello, Filippo Brunelleschi, Andrea Palladio, El Greco, Caravaggio, Gianlorenzo Bernini, Francesco Borromini, Diego Velázquez, Bartolomé Esteban Murillo, Georges de la Tour, Nicolas Poussin, Claude Lorrain, Peter Rubens, Anton van Dyck, Frans Hals, Rembrandt van Rijn, Jan Vermeer van Delft, Antoine Watteau, Jacques Louis David, Jean Auguste Dominique Ingres, Antonio Canova, Berthel Thorvaldsen, Francisco Goya, Eugène Delacroix, Caspar David Friedrich, William Turner, John Constable, Gustave Courbet, Jean François Millet, Eduard Manet, Claude Monet, Edgar Degas, August Renoir, Georges Seurat, Vincent van Gogh, Paul Gauguin, Paul Cézanne, Henri de Toulouse‑Lautrec, August Rodin, Gustaw Klimt, Alfons Mucha, Antonio Gaudí, Edward Munch, Henri Matisse, Pablo Picasso, Umberto Boccioni, Wasyl Kandinsky, Piet Mondrian, Kazimierz Malewicz, Marcel Duchamp, Giorgio de Chirico, Salvador Dalí, René Magritte, Marc Chagall, Amadeo Modigliani, Jackson Pollock, Andy Warhol, Roy Lichtenstein, Claes Oldenburg, Francis Bacon, Yves Klein, Niki de Saint Phalle, Christo, Duane Hanson, Victor Vasarelly, Alberto Giacometti, Constantin Brançusi, Henry Moore, Le Corbusier, Frank Lloyd Wright, oraz artystów polskich i działających w Polsce (m.in. takich jak: Wit Stwosz, Bartłomiej Berrecci, Tylman z Gameren, Dominik Merlini, Bernardo Belotto, Marceli Bacciarelli, Piotr Aigner, Piotr Michałowski, Artur Grottger, Henryk Rodakowski, Jan Matejko, Józef Chełmoński, Maksymilian i Aleksander Gierymscy, Józef Brandt, Olga Boznańska, Józef Pankiewicz, Władysław Podkowiński, Jan Stanisławski, Leon Wyczółkowski, Henryk Siemiradzki, Xawery Dunikowski, Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Jacek Malczewski, Witold Wojtkiewicz, Witkacy, Leon Chwistek i inni przedstawiciele grupy formistów, przedstawiciele grupy Rytm, kapistów i grupy „a.r.”, Tadeusz Makowski, Andrzej Wróblewski, Tadeusz Kantor, Jerzy Nowosielski, Alina Szapocznikow, Władysław Hasior, Roman Opałka, Magdalena Abakanowicz);
8. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat twórczości wybitnych artystów.
IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:
2. zna terminologię związaną z opisem formy i treści dzieła malarskiego, rzeźbiarskiego i graficznego, w tym m.in. nazwy formuł ikonograficznych, słownictwo niezbędne do opisu kompozycji, kolorystyki, relacji przestrzennych i faktury dzieła;
6. właściwie stosuje terminy dotyczące opisu treści i formy dzieł sztuk plastycznych;
V. Zapoznanie ze zbiorami najważniejszych muzeów i kolekcji dzieł sztuki na świecie i w Polsce, a także z funkcją mecenatu artystycznego oraz jego wpływem na kształt dzieła sztuki. Uczeń:
3. łączy dzieło z muzeum lub miejscem (kościoły, pałace, galerie), w którym się ono znajduje;
4. łączy dzieło z fundatorem, mecenasem lub marszandem, dla którego powstało;
5. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat wpływu mecenatu artystycznego na kształt dzieła.
określać znaczenie Leonarda da Vinci dla epoki renesansu;
wskazywać przełomowe momenty w życiu artysty;
charakteryzować osiągnięcia artysty w różnych dziedzinach sztuki;
dokonywać analizy obrazów Leonarda.
Związek Leonarda z Florencją
Leonardo da Vinci urodził się w 1452 r. w niewielkim toskańskim miasteczku Vinci. Był nieślubnym synem bogatego florenckiego notariusza Piero Fruosino di Antonio da Vinci. Dzieciństwo spędził w domu matki, a następnie ojca, pobierając naukę w zakresie łaciny, matematyki i geometrii. W 1466 r. wstąpił na naukę do warsztatu czołowego florenckiego malarza i rzeźbiarza Andrei Verrocchia. W 1472 r., w wieku 20 lat Leonardo został członkiem cechu św. Łukasza. Już w warsztacie Verrocchia (ok. 1476) namalował anioła w Chrzcie Chrystusa tego artysty. Samodzielnym w ukończonym dziełem Leonarda da Vinci z pierwszego okresu florenckiego jest Zwiastowanie.
1. Anioł Leonarda (z lewej strony) wyróżnia się - malarz zastosował laserunek i drobiazgowo opracował włosy.
2. Prawdopodobnie Leonardo poprawił także pejzaż w tle, wprowadzając efekt zamglenia.
1. Przyroda w tle pozbawiona jest ostrych zarysów – malarz stosuje sfumato.
2. Prawa ręka Marii Panny jest nienaturalnie wydłużona, ukazana prawie na tym samym poziomie, co pulpit.
Pomiędzy 1503 a 1506 rokiem powstał jeden z najsłynniejszych obrazów artysty — Mona Lisa. Przedstawiona na nim kobieta to Mona Lisa Gherardini, mająca 25 lat żona patrycjusza florenckiego Francesco di Bartolommeo di Zanobi del Giocondo. Giorgio Vasari, biograf artystów włoskich, pisał w 1550 r. o obrazie:
... najmniejsze szczegóły oddane są z możliwą delikatnością. Oczy mają blask i wilgotność żywych. Widać wokół nich czerwononiebieskie żyłki i brwi, jakie tylko z największą lekkością można wykonać... Nos, ze wszystkimi pięknymi cieniami, różowymi i miękkimi, wygląda jak żywy. Usta w ich kącikach i w krągłościach, tam gdzie czerwień ust łączy się z kolorem twarzy, zdają się być prawdziwe jak ciało i krew... W czasie gdy [Mona Lisa] pozowała, zawsze ktoś grał i śpiewał, a [malarz] sprowadzał nawet trefnisiów, by ją rozbawiali. Chciał uniknąć melancholii, którą tak często przekazują portrety. Toteż w obrazie Leonarda znalazł się tak czarujący uśmiech, że wydaje się być bardziej niebiański niż ludzki.
Źródło: https://www.rp.pl/Sztuka/161029518‑Sekrety‑Mony‑Lisy‑w-brytyjskim‑dokumencie.html (dostęp z dnia 31.03.2018)
1. Portret charakteryzuje się miękkością modelunku i subtelną elegancją pozy.
2. Leonardo zastosował sfumato w kącikach ust Mony Lisy, co dodaje tajemniczości jej delikatnemu uśmiechowi.
3. Delikatność ujęcia portretu kontrastuje niepokojącym krajobrazem w tle, w którym także można bez trudu zauważyć efekt charakterystyczny dla sfumato.
W 1500 roku po dłuższym pobycie w Mediolanie i podróżach do innych włoskich miast, Leonardo powrócił do Florencji. Z tego okresu pochodzą liczne szkice do ołtarzowego obrazu Święta Anna Samotrzeć, który został ukończony podczas drugiego pobytu w Mediolanie.
1. W kompozycji opartej na geometrycznej strukturze zwracają uwagę gesty postaci oraz spojrzenia, które wzajemnie się przenikają.
2. Malarz połączył dynamikę poruszenia postaci ze statyką sceny.
3. Zarówno w twarzach postaci jak i w pejzażu Leonardo zastosował technikę sfumato, uzyskując efekt miękkości i delikatności.
4. Maryja, siedząc na kolanach swojej matki Anny (symbolu Kościoła) jest uosobieniem matczynej miłości. Bierze w ręce Jezusa, odciągając Go od Baranka.
5. Baranek jest symbolem Męki Pańskiej.
Bardziej niż tworzeniem kolejnych obrazów na zlecenie florenckich elit, bractw i cechów, Leonardo był zainteresowany odkryciami. Pracował we Florencji, zapewne dla Medyceuszy, Zainteresowania Leonarda obejmowały tak różne zagadnienia, jak malarstwo, rzeźba, architektura, muzyka, matematyka, inżynieria, anatomia, geologia, astronomia, botanika i kartografia. Już za życia Leonardo ceniony był jako inżynier i projektant różnorodnych konstrukcji i urządzeń. Interesował się inżynierią wojskową, przede wszystkim sposobami obrony i zdobywania twierdz, a także projektowaniem urządzeń hydraulicznych, instrumentów muzycznych. Oprócz projektów dających się zastosować w praktyce stworzył wizjonerskie projekty m.in. maszyn latających (ornitopterornitopter), czołgu i mechanicznego rycerza.
Działalność Leonarda w Mediolanie
W 1482 wyjechał do Mediolanu i otrzymał pracę na dworze Sforzów, następnie został nadwornym malarzem rodu. W okresie tym wykonał ważne dzieła: portret Cecylii Gallerani — Dama z gronostajem, Madonnę w grocie skalnej, malowidło ścienne Ostatnia Wieczerza w refektarzu klasztoru przy kościele Santa Maria delle Grazie w Mediolanie oraz model brązowego pomnika konnego Federica Sforzy.
Uomo universale - jak mówiono o nim w tamtych czasach. Ten rzadkiej miary uczony, postać wielce popularna, o którego względy zabiegano na dworze Sforzów, zawdzięcza swój rozgłos również wyjątkowej fantazji i niezliczonym Żartom, których jest niezmordowanym autorem. Ale również można go spotkać w biednych i często niecieszących się najlepszą sławą dzielnicach Mediolanu, gdy w oberży ucztuje przy jednym stole z dziarskimi klientami spelunki, czy też gdy towarzyszy nieszczęśliwym czy skazanym na tortury. Niekiedy przyprowadza do siebie na kolację wieśniaków, by ich zabawiać, snując przed nimi najdziwniejsze historie i wesołe opowieści. Błędem byłoby tłumaczyć jego postępowanie jedynie ekscentryzmem. Przyczyna wydaje się być bowiem o wiele głębsza i bezpośrednio związana ze sztuką. Stendhal rzeczowo dowodzi, że zachowanie artysty wynika bezpośrednio z jego rozumienia malarstwa: „Ów wielki malarz, kiedy miał przedstawić na swym obrazie jakąś postać, sprawiał sobie najpierw pytanie o jej cechy; bywał w miejscach, gdzie zbierali się zwykli ludzie ... Uważnie obserwował ich zwykłe, codzienne ruchy, ich fizjonomie, ich zachowanie i za każdym razem, jak tylko zauważał najmniejszy rys mogący mu posłużyć w pracy nad postacią, natychmiast szkicował go w niewielkim notesie, który zawsze miał przy sobie”.
Źródło: Wielcy Malarze, ich życie, inspiracje i dzieło, Leonardo da Vinci, Nr 37, 1999, s. 6
1. Dziewczyna ukazana na portrecie to Cecylia Gallerani, kochanka księcia Mediolanu Lodovica Sforzy, zwanego Maurem.
2. Obraz jest alegorią miłości ich obojga, a gronostaj (po włosku ermellino) na ręku dziewczyny jest ich emblematem. Po tym, jak Sforza w 1488 roku przyjął od Ferdynanda Aragońskiego, króla Neapolu, Order gronostaja, nazywano go Ermellino Bianco (Białym gronostajem). Od nazwy łasicy i gronostaja ( po grecku galee) pochodzą też dwie pierwsze sylaby nazwiska Cecylii. Podobno ją także nazywano Ermelliną. Zatem zwierzątko to także symbol obojga kochanków.
Źródło: http://mnk.pl/wystawy/leonardo-da-vinci-dama-z-gronostajem
Postacie zgrupowane są w układ oparty na złożonej interakcji, pozostają w stosunku do siebie w relacji, opartej na gestach i spojrzeniach, która, w połączeniu z realistycznym stylem przedstawienia, dodaje obu obrazom życia. W większości wczesnorenesansowych dzieł postacie w świecie przedstawionym w obrazie, nawet, jeśli znajdowały się w grupie – nie tworzyły połączonego zespołu, ukazane obok siebie – pozostawały osobne. W swoim dziele, Leonardo zjednoczył grupę dodatkowo przez takie rozmieszczenie osób, że gdyby obrysować je liniami, powstałby kształt zbliżony do piramidy. Głowa Marii tworzy jej szczytowy wierzchołek, natomiast rozmieszczeni po jej obu bokach i nieco przed nią Jan i Anioł oraz – najbardziej wysunięty przed Marię, najniżej znajdujący się, Jezus, kąty jej podstawy. W sztuce wczesnego renesansu często spotykamy układ postaci oparty na formie trójkąta. W przypadku malarstwa Leonarda kompozycję określamy, jako opartą na piramidzie, ponieważ sposób, w jaki rozmieszcza on grupę w obrazach, jest bardziej przestrzenny. Zarówno kompozycja oparta na trójkącie, jak i oparta na piramidzie, wprowadza do przedstawienia odczucie ładu i równowagi. Zorganizowana tak grupa zajmuje często centralną pozycję przedstawionego świata.
Źródło: http://www.isztuka.edu.pl/i‑sztuka/node/391 (dostęp z dnia 31.03.2018)
1. W centrum obrazu znajduje się klęcząca Maria.
2. Jan Chrzciciel klęczy, składając hołd Jezusowi.
3. Jezus prawą ręką błogosławi.
4. Maria trzyma rękę nad głową Jezusa.
5. Anioł zwraca głowę w stronę widza - zachęca do uczestnictwa w przedstawionej scenie.
6. Skała według chrześcijańskiej symboliki oznacza Boga Ojca i Chrystusa.
1. Bartłomiej
2. Jakub Mniejszy
3. Andrzej
4. Judasz
5. Piotr
6. Jan
7. Jezus Chrystus
8. Tomasz
9. Jakub Większy
10. Filip
11. Mateusz
12. Juda Tadeusz
13. Szymon
Sporządź szkic kompozycyjny obrazu, wyrysuj linie perspektywy zbieżnej i sposób rozmieszczenia postaci. Scharakteryzuj zabiegi formalne zastosowane przez artystę.
Wyjaśnij, dlaczego w przypadku malarstwa Leonarda, kompozycję określamy jako opartą na piramidzie.
Po powrocie do Florencji w 1505 został zaproszony, wraz z młodszym odeń Michałem Aniołem, do stworzenia kartonów do planowanego malowideł, które miały znaleźć się w wielkiej sali Palazzo Vecchio. Leonardo miał namalować Bitwę pod Anghiari, zaś Michał Anioł Bitwę pod Casciną. Konkurs, w którym wzięli udział obydwaj artyści, stał się ważnym wydarzeniem w życiu Florencji. Ostatecznie jednak malowidła nie powstały, a obydwa projekty znane są jedynie z fragmentów i kopii.
Okres Rzymski i pobyt we Francji
W 1513 roku Leonardo przybył do Rzymu i zamieszkał w Pałacu Belwederskim w Watykanie. Coraz mniej malował, za to zajął się studiowaniem anatomii, brał udział w sekcjach zwłok, by pogłębić swoja wiedzę na ten temat. Pracował tez nad zagadnieniami grawitacji i kwadratury oraz badał zjawiska atmosferyczne. Z okresu rzymskiego zachował się wizerunek św. Jana Chrzciciela, prawdopodobnie ostatnie skończone przez Leonardza dzieło malarskie.
Z punktu widzenia fizjonomii mamy do czynienia z wyobrażeniem hermafrodyty, bowiem w sylwetce Jana Chrzciciela znajdziemy zarówno delikatne kobiece rysy, jak i młodzieńcze, pełne wewnętrznej siły. Jego twarz przypominająca fauna okolona jest kaskadami loków z enigmatycznym, dwuznacznym uśmieszkiem. (…)
Ciemne, niesugerujące przestrzeni tło w twórczości Leonarda nie jest nam znane. Jego dzieła zawsze są osadzone w jakimś konkretnym pejzażu, jednak w przypadku Jana Chrzciciela jest przeciwnie. To kolejny punkt, który umożliwia podważenie autorstwa obrazu. (…)
(…) sam święty jawi nam się również, jako prefiguracja nowego Adama – człowieka w grzechu, w którym krzyżują się pierwiastki męskie i żeńskie, mogące tylko przez światłość, uosabianą przez Boga, znaleźć zbawienie. Jak mówi Kenneth Clark wyraz obrazu to odbicie poszukiwań artystycznych i moralnych Leonarda da Vinci, który „wiecznie i nieustannie stawia pytanie o tajemnicę dzieła tworzenia i stworzenia”. (…)
Należy jeszcze wrócić i przyjrzeć się samemu wizerunkowi świętego. Mimo że jego atrybuty: krzyż i owcza skóra zgadzają się z ikonografią Jana Chrzciciela, to jednak jego oblicze i młode, pełne witalności ciało dalekie są od obrazu pustelnika żywiącego się szarańczą i miodem. Pierwszą rzeczą, jaka rzuca się w oczy, to brak zarostu. Postać spoglądająca na nas z obrazu nie wygląda nawet na taką, która mogłaby go mieć. Mało tego nie widać na jego obliczu żadnego oznak starości, zmęczenia, blizn czy szram będących dowodem doświadczenia życiowego. Włosy, starannie ułożone sprężynki wprost ze współczesnego salonu fryzjerskiego, raczej nie kojarzą się z kimś, kto połowę swojego życia spędził na pustyni. Rysy twarzy Jana Chrzciciela powtarzające się na trzech innych obrazach Leonarda oraz na licznych szkicach pozwoliły twierdzić historykom, że modelem do tego studium był dla mistrza ktoś z jego otoczenia.
Źródło: http://o‑historii.pl/ostatnie‑dzielo‑leonarda‑da‑vinci/ (dostęp z dnia 31.03.2018)
W 1515 roku Leonardo wyjechał wraz z papieżem do Florencji i Bolonii, by spotkać się z Franciszkiem I, któremu właśnie powierzono władzę we Francji. Król został kolejnym mecenasem artysty, który w 1517 roku udał się do Francji i zamieszkał w Clos Lucé, niedaleko zamku Amboise, będącym miejscem królewskiej rezydencji. Leonardowi powierzył zaprojektowanie pałacu w Romorantin. Artysta opracował plany połączenia kanałami królewskich rezydencji nad Loarą. Jego dziełem są projekty podwójnej spirali schodów w zamkach: Chambord i Blois.
Rozpoznaj tytuły dzieł Leonarda da Vinci.
Zaznacz dzieła, które znajdują się w paryskim Luwrze.
- Jan Chrzciciel
- Dama z gronostajem
- Mona Lisa
- Święta Anna Samotrzecia
- Zwiastowanie
Uzupełnij informacje o dziele.
Imię i nazwisko portretowanej osoby: ..................................
Miejsce przechowywania dzieła: Muzeum ................ w .................
Kim jest sportretowana kobieta z obrazu „Dama z gronostajem”? Podaj jej imię i nazwisko.
Rozpoznaj wskazanych świętych.
Do dzieł dopisz okresy twórczości, w których powstały.
Chrzest Chrystusa: ..................
Ostatnia Wieczerza: ........................
Jan Chrzciciel: ..............
Uzupełnij informacje.
Leonardo da Vinci urodził się w ............ roku w niewielkim toskańskim miasteczku ............. Był nieślubnym synem bogatego florenckiego notariusza Piero Fruosino di Antonio da Vinci. Dzieciństwo spędził w domu matki, a następnie ojca, pobierając naukę w zakresie łaciny, matematyki i geometrii. W 1466 r. wstąpił na naukę do warsztatu czołowego florenckiego malarza i rzeźbiarza Andrei ................... W 1472 r., w wieku 20 lat Leonardo został członkiem cechu św. .................
Rozpoznaj tytuł dzieła, które opisał Giorgio Vasari.
(…) najmniejsze szczegóły oddane są z możliwą delikatnością. Oczy mają blask i wilgotność żywych. Widać wokół nich czerwononiebieskie żyłki i brwi, jakie tylko z największą lekkością można wykonać... Nos, ze wszystkimi pięknymi cieniami, różowymi i miękkimi, wygląda jak żywy. Usta w ich kącikach i w krągłościach, tam gdzie czerwień ust łączy się z kolorem twarzy, zdają się być prawdziwe jak ciało i krew...
Odpowiedź:
..................
Na podstawie znajomości twórczości artysty oraz wyszukanych w dowolnych źródłach materiałów, uzasadnij, że Leonardo da Vinci to człowiek renesansu.
Słownik pojęć
statek powietrzny (aerodyna) o skrzydłach ruchomych, naśladujących ruchy skrzydeł ptaka.
wł. zadymione, mgliste, cieniowane - miękki modelunek malarski o łagodnych przejściach tonalnych i światłocieniowych, zacierający wyrazistość konturu.
Słownik pojęć został opracowany na podstawie:
Internetowa encyklopedia PWN
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
Buchholz E.L.: Leonardo da Vinci, Życie i twórczość, Pracownia Wydawnicza „ElSet”, 2005
Giorgio Vasari, Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów, tłum. Karol Estreicher, PIW, Warszawa 1980
Klasycy sztuki, t.4: Da Vinci, p. red.: A. Gogut, wyd. Arkady, Warszawa 2006
Wielcy Malarze, ich życie, inspiracje i dzieło, Leonardo da Vinci, Nr 37, 1999