Temat: Polszczyzna niejedno ma imię. Gwary i dialekty

Opracowanie scenariusza: Katarzyna Maciejak

Temat lekcji: Polszczyzna niejedno ma imię. Gwary i dialekty.

Grupa docelowa:

Uczniowie klasy III liceum lub technikum.

Podstawa programowa

I. Kształcenie literackie i kulturowe.

2. Odbiór tekstów kultury. Uczeń:

6) odczytuje pozaliterackie teksty kultury, stosując kod właściwy w danej dziedzinie sztuki;

II. Kształcenie językowe.

2. Zróżnicowanie języka. Uczeń:

6) rozpoznaje rodzaje stylizacji (archaizacja, dialektyzacja, kolokwializacja, stylizacja środowiskowa, biblijna, mitologiczna itp.) oraz określa ich funkcje w tekście;

3. Komunikacja językowa i kultura języka. Uczeń:

3) określa funkcje języka: poznawczą (kategoryzowanie świata), komunikacyjną (dostosowanie języka do sytuacji komunikacyjnej) oraz społeczną (budowanie wspólnoty regionalnej, środowiskowej, narodowej); ZR

5) posługuje się różnymi odmianami polszczyzny w zależności od sytuacji komunikacyjnej.

Ogólny cel kształcenia

Uczniowie poznają gwary i dialekty występujące na terenie Polski.

Kompetencje kluczowe

• porozumiewanie się w językach obcych;

• kompetencje informatyczne;

• umiejętność uczenia się.

Cele operacyjne

Uczeń:

• opowiada o wewnętrznym zróżnicowaniu polszczyzny;

• wyjaśnia różnice między gwarą, dialektem i odmianą regionalną;

• wskazuje obszary występowania poszczególnych dialektów.

Metody/techniki kształcenia

• podające

  • pogadanka.

• aktywizujące

  • dyskusja.

• programowane

  • z użyciem komputera;

  • z użyciem e‑podręcznika.

• praktyczne

  • ćwiczeń przedmiotowych.

Formy pracy

• praca indywidualna;

• praca w parach;

• praca w grupach;

• praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne

• e‑podręcznik;

• tablica interaktywna, tablety/komputery.

Przebieg lekcji

Przed lekcją

1. Przed lekcją uczniowie czytają w dostępnych źródłach, co to jest „gwara” oraz „dialekt”. Przygotowują przykłady słów, wyrażeń lub zdań gwarowych z jednego, wybranego przez siebie, regionu.

Faza wstępna

1. Prowadzący lekcję podaje temat lekcji, określa cel zajęć i wspólnie z uczniami ustala kryteria sukcesu.

2. Określenie zakresu znaczeniowego słów: gwara i dialekt. Uczniowie tworzą definicje tych pojęć na podstawie wiadomości przygotowanych w domu.

Faza realizacyjna

1. Rozmowa o gwarach i dialektach, ich występowaniu i znaczeniu. Jeśli mieszkamy na obszarze, na którym występują gwary lub dialekty, dobrze jest zacząć lekcję od najbliższych uczniom przykładów. Podczas rozmowy warto odwołać się do treści abstraktu.

2. Uczniowie wykonują ćw. 2 w abstrakcie: na mapie Polski umiejscawiają nazwy występujących w danych regionach dialektów.

3. Lektura felietonu Jana Miodka o śląskich i ogólnopolskich homonimach. Uczniowie wypisują z tekstu przykłady wraz z ich znaczeniem, a następnie wykonują ćw. 4.

4. Praca w parach. Uczniowie dobierają się w pary wg przyniesionych przez siebie przykładów. Np. osoba, która wybrała gwarę śląską, dobiera się w parę z osobą, która również wybrała gwarę śląską. Zadaniem uczniów jest stworzenie mini‑słownika wybranej przez siebie gwary lub dialektu. Podczas pracy mogą korzystać z różnych źródeł informacji, w tym z internetu. Po wyznaczonym czasie prezentują wyniki swojej pracy. Wspólnie opracowany słownik można zamieścić na klasowym dysku lub na stronie internetowej szkoły.

5. Ćwiczenie fakultatywne, zależne od dostępności materiałów: ćw. 5 w abstrakcie.

Faza podsumowująca

1. Nauczyciel pyta: Gdyby z przedstawionego na lekcji materiału miała się odbyć kartkówka, jakie pytania waszym zdaniem powinny zostać zadane? Gdyby uczniowie nie wyczerpali najistotniejszych zagadnień, nauczyciel może uzupełnić ich propozycje.

2. Nauczyciel zadaje pytania podsumowujące, np.
   - Dlaczego na terenie Polski występują różne dialekty?
   - Jakie cechy ma gwara mazurska?
   - Wyjaśnij, jakie społeczne znaczenie ma występowanie gwar i dialektów.

Praca domowa

1. Odsłuchaj w domu nagrania abstraktu. Zwróć uwagę na wymowę, akcent i intonację. Naucz się prawidłowo wymawiać poznane na lekcji słówka.

2. W podanych zdaniach użyto wyrazów pochodzących z gwary podhalańskiej. Jakie jest ich znaczenie? Odpowiedzi zapisz w zeszycie.
   Na targowisku gazda sprzedawał oscypki i grule.
   Wartko podążał na wierch, podziwiając po drodze siklawę i dorodne smreki.
   Juhas za swoją pracę wolał dostać dudki niż kierpce.

W tej lekcji zostaną użyte m.in. następujące pojęcia oraz nagrania

Pojęcia

Teksty i nagrania

The many faces of the Polish language. Dialects and local language variations

The Polish language is internally diversified, which means that we can distinguish its numerous variations. The basic variation is the general language, also known as the nationwide or general Polish, which is universal and anybody who speaks Polish should be familiar with. Individual variations can be distinguished with the application of various criteria. The most important criteria for the variations of the Polish language are:

1. Communication channel – written and spoken variation. Each of them can be executed in careful or free variation.

2. Territory – dialects, local and regional language variations.

3. Affiliation to social or professional groups – sociolect, professiolect, slangs (jargon).

4. Functional styles – ways of forming statements depends on the communication situation. They differ mainly in their grammatical features (e.g. sentence formation) and the choice of vocabulary. The main styles are: colloquial, artistic, official and scientific. But other styles can also be identified: journalistic, religious, biblical, rhetorical and popular science. What is more, text styles can be divided into those which are official and unofficial.

The territorial variations of the Polish language are primarily dialects and local languages, meaning the variations of the Polish language characteristic to rural residents. Dialect is the language of the rural population covering a large area of a country – an entire region. Five dialects can be identified in Poland: Greater Polish, Lesser Polish, Masovian, Silesian and Kashubian. There are also such regions in which none of these dialects dominate, e.g. territories in the west and north of Poland recovered after the end of World War II, where new, mixed dialects prevail.

Within one dialect a few local languages can be distinguished. This concept is used to refer to the language of the residents of several or more villages. The linguistic element characteristic of a given dialect and distinguishing it from other dialects is dialectism, and the lexical or grammatical characteristic feature of an individual local language is local dialectism. An example of a dialectism characteristic to Lesser Poland and Masovia, is masourism, namely pronouncing sounds ż, sz, dż, cz as z, s, dz, c e.g. instead of żaba – zaba, szyja – syja, czapka – capka. With reference to the way of speaking of the uneducated population of individual cities, the term regional Polish language is applied, which differs from the general language in the use of regionalisms. One can notice such regionalisms in the speech of the residents of Poznań, Warsaw, Krakow, along with the cities and towns of Silesia and Eastern Poland. All territorial variations differ from the general language mainly in the use of vocabulary and phonetics (pronunciation), and, to a lesser extent, in the declension of words as well as sentence formation and ways of creating new words (word‑formation). Territorial linguistic variations, however, are becoming less dominant due to the migration of the population and the influence of the media.