Liść
Czterolistna koniczyna podobno wróży pomyślność temu, kto ją znalazł. Mówi się też, że pięciolistna koniczyna, jeśli zostanie podarowana, da szczęście obdarowanemu i ofiarodawcy. To tylko przesądy, prawdą jest jednak, że liście przynoszą wiele korzyści nie tylko roślinom, ale także organizmom, które się nimi żywią.
rośliny wytwarzają organy: korzenie, łodygi, liście, kwiaty i owoce;
korzeń jest podziemnym organem rośliny, który utrzymuje ją w glebie i pobiera z niej wodę oraz sole mineralne;
łodyga wraz z liśćmi tworzy pęd – nadziemną część rośliny.
opisywać budowę liścia i jego rolę w roślinie;
rozpoznawać różne kształty liści;
rozpoznawać przystosowania liści do różnych warunków życia i pełnienia rozmaitych funkcji;
wyjaśniać, jak rośliny transportują wodę;
wyjaśniać, na czym polega transpiracja.
1. Budowa zewnętrzna liścia
U roślin obserwuje się ogromną różnorodność liściliści. Różnią się one od siebie wieloma cechami, jak kształt, wielkość, sposób ułożenia na łodydze. Pojedynczy liść składa się z:
blaszki liściowejblaszki liściowej, która jest zwykle cienka, płaska i ma dużą powierzchnię, co pozwala na jak najlepsze wykorzystanie światła przez roślinę oraz przeprowadzanie wymiany gazowej (pobierania i wydalania tlenu i dwutlenku węgla); w blaszce znajdują się tzw. nerwy liściowe zbudowane z tkanki przewodzącej i wzmacniającej – stanowią one rusztowanie dla pozostałych tkanek liścia oraz transportują wodę i produkty fotosyntezy;
ogonka liściowego, który łączy blaszkę z łodygą i utrzymuje liść w odpowiedniej pozycji wobec światła oraz amortyzuje podmuchy wiatru i uderzenia kropli deszczu; niektóre liście nie posiadają ogonka – wyrastają bezpośrednio z łodygi i nazywane są wtedy liśćmi siedzącymi.
Liście poszczególnych grup roślin charakteryzują się określonym układem nerwów, która to cecha może być wykorzystywana do klasyfikacji roslin. Niektóre liście mają jeden nerw główny, od którego odchodzą drobniejsze nerwy boczne – taki układ to nerwacja pierzasta. U innych występuje szereg nerwów jednakowej grubości, ułożonych obok siebie. Jest to nerwacja równoległa. Natomiast układ, w którym nerwy główne rozchodzą się promieniście od nasady liścia, nosi nazwę nerwacji dłoniastej.
Blaszki liściowe roślin runa leśnego na ogół są ciemnozielone. Wyjaśnij, co nadaje im tę barwę i jaki jest związek między barwą liści tych roślin a ich występowaniem w dolnej warstwie lasu.
Największe na świecie liście ma wiktoria królewska rosnąca w dorzeczu Amazonki. Ich średnica dochodzi do 4 m. Wielkość i specyficzna konstrukcja zapewniają im tak dużą wyporność, że potrafią unieść dorosłe osoby ważące nawet 75 kg.
Liście roślin iglastych pełnią takie same funkcje, jakie pełnią liście drzew liściastych, ale ich budowa jest odmienna. Mają bardzo zredukowaną powierzchnię – przybierają kształt igły. Pokrywa je gruba skórka, uszczelniona nieprzepuszczającym wody woskiem. Aparaty szparkowe leżą w zagłębieniach skórki. Wszystkie te cechy ograniczają utratę wody, co umożliwia im przetrwanie zimy – okresu, w którym roślina nie pobiera wody z podłoża. Rośliny iglaste, z wyjątkiem modrzewia, nie zrzucają liści na zimę.
2. Różne kształty liści
Ze względu na budowę blaszek liściowych wyróżnia się liście pojedyncze i liście złożone. Liście pojedyncze posiadają jedną blaszkę i mogą przyjmować różne kształty, np. jajowate, sercowate, nerkowate, okrągłe, owalne, dłoniaste. W przypadku liści złożonych na jednym ogonku osadzonych jest kilka mniejszych listków, które mogą być złożone dłoniasto, jak u kasztanowca, lub pierzasto – jak u jarzębiny.
Porównanie budowy zewnętrznej liści roślin.
liście różnych gatunków roślin (np. wierzby, dębu, lilaka, robinii, kasztanowca, grochu, marchwi, koniczyny, trawy, irysa, cebuli, rojnika).
Obejrzyj liście roślin.
Zwróć uwagę na charakterystyczne cechy budowy zewnętrznej liścia (kształt blaszki, jej brzeg, unerwienie oraz ogonek).
Narysuj jeden z liści pojedynczych i podpisz jego elementy.
Podziel liście na pojedyncze i złożone (dłoniasto i pierzasto).
Rozpoznaj liście, które pełnią funkcję spichrzową.
Rodzaj i kształt liścia oraz cechy budowy blaszki liściowej umożliwiają rozróżnianie roślin i oznaczanie gatunków, do których należą.
Podczas drogi powrotnej ze szkoły do domu znajdź jak najwięcej liści o różnych kształtach. Zebraną kolekcję zasusz: włóż ją między gazety (nie używaj kolorowych czasopism) i obciąż na przykład książkami. Korzystając z atlasu, spróbuj ustalić nazwy roślin, z których pochodzą liście.
Kształt liści niektórych roślin zależy od warunków środowiska, w jakich żyją. Strzałka wodna wykształca trzy rodzaje liści: taśmowate – całkowicie zanurzone w wodzie, owalne – pływające na powierzchni wody i strzałkowate – nadwodne. Dzwonek okrągłolistny wykształca liście podłużne gdy rośnie w miejscach nasłonecznionych, a okrągłe, kiedy rośnie w cieniu.
3. Sposoby osadzenia liści na łodydze
Sposób osadzenia liści na łodydze wynika z przystosowania roślin do pobierania światła, ochrony przed nadmiernym promieniowaniem słonecznym, gwałtownym deszczem czy wiatrem. Skrętoległe ułożenie liści, które występuje na przykład u rozchodnika, jabłoni, kminku czy marchwi, charakteryzuje się tym, że z węzła wyrasta tylko jeden liść, a wszystkie układają się spiralnie wzdłuż łodygi. W rozmieszczeniu naprzeciwległym liście wyrastają z węzła parami, każdy po przeciwnej stronie łodygi. Tak ułożone są na przykład liście bzu lilaka, kaliny czy bukszpanu. Osadzenie okółkowe polega na tym, że z jednego węzła wyrasta kilka liści, które układają się wokół łodygi. Ten typ spotykany jest na przykład u moczarki kanadyjskiej i jałowca. Niezależnie od sposobu osadzenia liście danej rośliny tworzą taki układ, by w jak najmniejszym stopniu zasłaniać sobie światło. Ten układ nazywany jest mozaiką liściową.
Korzystając z Internetu, znajdź przykłady roślin o liściach pojedynczych osadzonych skrętolegle oraz liściach złożonych osadzonych naprzeciwlegle. Skopiuj ilustracje, zapisz nazwy gatunkowe znalezionych roślin i opisz budowę zewnętrzną ich liści.
W wyszukiwarce wpisz słowa kluczowe: liście pojedyncze, ułożenie skrętoległe; liście złożone, ułożenie naprzeciwległe.
U niektórych roślin liście nie wyrastają z łodygi, lecz ze szczytowej części korzenia lub kłącza. Tworzą one gęstą, zbitą kępę zwaną rozetą lub różyczką. Różyczki liściowe często występują u roślin wysokogórskich lub rosnących na terenach suchych. Taki sposób umieszczenia liści umożliwia roślinie przetrwanie silnych mrozów, wiatrów i suszy.
4. Modyfikacje liści
Oprócz podstawowych funkcji liście różnych roslin pełnią także inne zadania, do których przystosowane są dzięki modyfikacjommodyfikacjom budowy. Przystosowania te umożliwiają roślinom przeżycie w różnych środowiskach, nawet o tak skrajnych warunkach, jakie panują na pustyniach czy w rejonach podbiegunowych. Liście mogą pełnić funkcję spichrzową, czepną, obronną, pułapkową, a nawet uczestniczyć w rozmnażaniu bezpłciowym.
Wśród liści zmodyfikowanych wyróżniamy:
liście spichrzowe wyspecjalizowane w magazynowaniu substancji pokarmowych lub wody; występują u roślin tworzących cebule, jak: czosnek, narcyz, tulipan, hiacynt; wewnętrzne liście cebul charakteryzują się dużą grubością i mięsistością oraz dobrze wykształconym miękiszem magazynującym, natomiast zewnętrzne tworzą ochronne łuski; liście spichrzowe magazynujące wodę występują u roślin, które przystosowały się do życia w warunkach suszy i są wyposażone w tkankę wodonośną – takie rośliny żyją najczęściej na pustyniach, choć spotykane są również we wszystkich strefach klimatycznych, ich przykładem są aloes, agawa oraz rosnący w Polsce rozchodnik;
wąsy liściowe spotykane u roślin pnących; są to organy wrażliwe na dotyk i dlatego owijają się wokół podpór; umożliwiają w ten sposób roślinie wspinanie się do światła. Powstają jako modyfikacje całych liści lub ich części; występują na przykład u grochu;
liście pułapkowe występujące u wszystkich roślin mięsożernych i przystosowane do chwytania drobnych zwierząt, najczęściej owadów; pułapki utworzone z liści mają różnorodne kształty, przypominają dzbanki, klapki, woreczki; wnętrza pułapek mogą być pokryte śluzem przytrzymującym owady lub wypełnione płynem, w którym się te owady topią; specjalne komórki gruczołowe wydzielają enzymy trawiące ciała insektów – w ten sposób rośliny uzupełniają związki mineralne, których brakuje w glebie, przede wszystkim związki azotu; liście pułapkowe wytwarzają rosiczki, muchołówki, dzbaneczniki;
ciernie liściowe powstające w wyniku zredukowania powierzchni liści po to, by zmniejszyć utratę wody; wyrastają bezpośrednio z pędów; nie przeprowadzają fotosyntezy, więc nie mają chlorofilu; są sztywne i ostro zakończone, w ten sposób chronią rośliny przed zjedzeniem przez zwierzęta; ciernie liściowe występują na przykład u kaktusów.
Liście mogą być pokarmem dla ludzi lub paszą dla zwierząt. Przez ludzi stosowane są jako używki, a także jako surowiec w przemyśle farmaceutycznym. Podaj przykłady roślin, których liście wykorzystywane są w twoim domu.
Jakie warzywa i przyprawy liściowe wykorzystywane są do sporządzania posiłków? Z liści jakich roślin robi się smaczny i wzmacniający napar? Jakie zioła pomagają na niestrawność i ból brzucha?
Liście odgrywają ważną rolę w rozmnażaniu roślin. U niektórych gatunków służą do rozmnażania bezpłciowego. Na przykład roślina doniczkowa nazywana żyworódką tworzy na brzegu liścia łatwo odpadające rozmnóżki będące miniaturowymi pędami z korzeniami. U begonii i fiołka afrykańskiego cały liść lub jego fragment może dać początek nowej roślinie.
5. Budowa wewnętrzna liścia
Zarówno budowa zewnętrzna, jak i tkankowa liścia wskazują, że jest on przystosowany do fotosyntezy. Obie powierzchnie blaszki liściowej – górna i dolna – pokryte są jednowarstwową, przezroczystą skórką, przez którą swobodnie przenikają promienie słoneczne. Komórki skórki nie zawierają chloroplastów. Ściśle przylegające do siebie i okryte kutykulą ograniczają wyparowywanie wody i chronią przed wnikaniem drobnoustrojów chorobotwórczych.
Aparaty szparkoweAparaty szparkowe występują najczęściej w dolnej skórce i zbudowane są z dwóch komórek szparkowych o charakterystycznym kształcie. Pomiędzy nimi znajduje się szparka prowadząca do wnętrza liścia. Od stopnia rozwarcia szparek zależy intensywność wymiany gazowej i transpiracjitranspiracji, czyli parowania wody. Podczas niedoboru wody komórki szparkowe wiotczeją i zamykają szparkę. Dzięki temu ograniczona zostaje transpiracja, która mogłaby narazić roślinę na nadmierną utratę wody. Przy odpowiedniej ilości wody komórki odzyskują swą jędrność, naprężają się i otwierają szparkę. Wtedy zostaje wznowiona transpiracja i wymiana gazowa.
Zaplanuj i przeprowadź doświadczenie, za pomocą którego sprawdzisz, po której stronie blaszki liściowej jest więcej aparatów szparkowych – górnej czy dolnej. Do doświadczenia wybierz liście o gładkiej blaszce liściowej. Pamiętaj, że parowanie wody można ograniczyć pokrywając liść warstwą oleju.
Górna część blaszki liściowej większości roślin klimatu umiarkowanego wypełniona jest długimi, cylindrycznymi komórkami miękiszu palisadowego, które ściśle przylegają do siebie. Ich kształt, ułożenie w liściu oraz obecność dużej liczby chloroplastów sprawiają, że ta tkanka jest głównym miejscem produkcji pokarmu. Pod warstwą miękiszu palisadowego, w dolnej części blaszki znajduje się miękisz gąbczasty. Jego komórki są różnokształtne, luźno ułożone i mają mniej chloroplastów niż komórki miękiszu palisadowego. Występujące między nimi liczne i duże przestrzenie międzykomórkowe umożliwiają krążenie powietrza oraz pary wodnej w liściu. Największe komory powietrzne występują nad aparatami szparkowymi. Miękisz palisadowy wraz z miękiszem gąbczastym tworzą miękisz asymilacyjnymiękisz asymilacyjny.
Zaopatrzenie liścia w wodę oraz odprowadzenie z niego produktów fotosyntezy odbywa się za pośrednictwem wiązek przewodzących, będących częścią nerwów liściowych. Każda wiązka zawiera elementy drewna i łyka. Drewno zaopatruje liść w wodę pobraną z korzeni i dostarczoną przez łodygę. Łyko odprowadza z miękiszu asymilacyjnego produkty fotosyntezy. Wiązki przewodzące często są otoczone pochwą zbudowaną z tkanki wzmacniającej, usztywniającej blaszkę liścia.
Rozróżnianie tkanek budujących liść.
mikroskop,
preparat trwały przekroju poprzecznego liścia.
Umieść preparat na stoliku mikroskopu.
Ustaw obraz preparatu i odpowiednią ostrość.
Obserwuj tkanki liścia, przechodząc od najniższych do najwyższych powiększeń.
Wyróżnij warstwy komórek i zaobserwuj ich cechy charakterystyczne:
skórkę górną i dolną oraz aparaty szparkowe,
miękisz asymilacyjny,
wiązkę przewodzącą.
Narysuj schemat przekroju liścia, zaznacz wyróżnione warstwy komórek (pamiętaj o zachowaniu proporcji).
R1UIGh90dPKEU1 
Źródło: Jon Houseman (https://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 4.0.
Na przekroju poprzecznym liścia widoczne są tkanki ułożone w warstwy: skórka górna, miękisz palisadowy, miękisz gąbczasty, skórka dolna. W skórce dolnej znajdują się aparaty szparkowe.
Typowy liść rośliny lądowej posiada więcej chloroplastów w górnej części miękiszu asymilacyjnego niż w dolnej. Górna skórka liścia na ogół jest grubsza niż dolna i pokryta grubszą warstwą kutykuli. Wyjaśnij, co jest przyczyną tych dwóch faktów.
Rośliny wodne o liściach pływających mają aparaty szparkowe umieszczone w skórce górnej. Liście roślin wodnych całkowicie zanurzonych w wodzie nie mają aparatów szparkowych, wymiana gazowa zachodzi na całej powierzchni rośliny.
6. Transpiracja i jej znaczenie
Wymiana gazowa związana z procesami fotosyntezy i oddychania oraz transpiracją odbywa się głównie przez aparaty szparkowe. Transpiracja odpowiada za powstawanie siły ssącej liścisiły ssącej liści, która powoduje zasysanie wody wraz z solami mineralnymi z gleby przez korzeń i wymusza jej transport prez łodygę do innych organów. Dodatkowo transpiracja chroni roślinę przed przegrzaniem w upalne dni. Dzieje się tak dlatego, że woda, by zamienić się w parę, musi pobrać ciepło z otoczenia. Parowanie znacznie obniża więc temperaturę liści, podobnie jak parowanie potu obniża temperaturę ludzkiej skóry. Intensywność transpiracji zależy od rozmiarów powierzchni liści, liczby aparatów szparkowych, temperatury otoczenia, wilgotności powietrza i natężenia światła.
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Sceneria brzegu lasu. Wysokie drzewa oraz niskie krzewy i małe rośliny runa. Na pędzie rośliny wrysowane w żyłki. Po słowach procesowi osmozy wzdłuż rośliny od dołu do samej góry przemieszcza się niebieska fala imitująca przepływ wody we wszystkich żyłkach. Wokół rośliny pojawiają się napisy: przy korzeniach, przy liściach z lewej strony, przy liściach górnych z prawej strony. Wzdłuż rośliny biegną grube strzałki od korzeni przez łodygę po liście. Pod rośliną pojawia się napis.Schemat rośliny z korzeniami w glebie. Wzdłuż korzeni przemieszczają się niebieskie strzałki imitujące wodę.Z jednego z korzeni wyjeżdża okrąg z powiększeniem budowy wewnętrznej korzenia. Widoczne są komórki skórki z włośnikami i kilka komórek miękiszu. Niebieskie strzałki wciąż biegną. Okrąg z budową wewnętrzną maleje i ustawia się obok korzeni, połączony z jednym za pomocą linii.Z łodygi wyjeżdża okrąg z powiększeniem tkanki przewodzącej. Widoczna część naczyniowa.W łodydze i jej rozgałęzieniach przemieszczają się niebieskie strzałki oraz niebieskie strumienie imitujące przepływ wody.Okrąg z budową wewnętrzną maleje i ustawia się obok łodygi, połączony z nią za pomocą linii. Obok okręgu napis:z liścia na szczycie łodygi wyjeżdża okrąg z powiększeniem budowy fragmentu liścia. Widoczne są komórki skórki z aparatem szparkowym i kilkoma luźno ułożonymi komórkami miękiszu. Od komórek miękiszu prowadzą czarne strzałki w kierunku wolnej przestrzeni nad aparatem szparkowym.Okrąg zmaleje i ustawia się obok liścia, połączony z nim za pomocą linii, następnie pod rysunkiem pojawia się końcowy napis.
Wykazanie, że rośliny wydalają wodę.
roślina w doniczce podlana obficie kilka godzin wcześniej,
woreczek foliowy,
sznurek.
Kilka pędów rośliny przykryj woreczkiem foliowym.
Zawiąż woreczek u nasady pędów.
Resztę pędów rośliny pozostaw nieprzykrytą.
Odstaw roślinę na kilka godzin i obserwuj zmiany pojawiające się na wewnętrznej powierzchni woreczka.
Rt5iG3M3Icr8u1 
Źródło: Tomorrow sp.z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Jeśli wewnątrz woreczka pojawiły się krople wody, możemy wnioskować, że roślina wydala ją podczas transpiracji.
W czasie słonecznego dnia słonecznik może wyparować około jednego litra wody, brzoza o 200 tysiącach liści – 60‑70 litrów, a w dniach szczególnie gorących, przy małej wilgotności powietrza nawet do 400 litrów. Wyjaśnij, jakie to ma znaczenie dla środowiska.
Obliczono, że stuletni las bukowy wyparowuje do atmosfery około 60% całkowitej ilości rocznych opadów.
Gdy wilgotność powietrza jest bardzo duża, rośliny nie mogą skutecznie prowadzić transpiracji. Niektóre pozbywają się wtedy nadmiaru wody (i soli mineralnych), wydzielając je w postaci kropel na brzegach liści. Zjawisko to można zaobserwować rano po ciepłej nocy u truskawek, nasturcji, zbóż oraz u krwiściągu przedstawionego na ilustracji poniżej.
Podsumowanie
Budowa zewnętrzna liści jest bardzo zróżnicowana, jednak wyróżnia się w niej stałe elementy: ogonek liściowy, blaszkę liściową z unerwieniem, nasadę liścia.
Liście służą roślinie do przeprowadzania procesu fotosyntezy, wymiany gazowej oraz transpiracji.
Transpiracja umożliwia roślinie pobieranie wody z gleby.
Budowa liścia świadczy o jego bardzo dobrym przystosowaniu do pełnionych funkcji.
*1. Wymień elementy budowy zewnętrznej liścia brzozy i określ jego podstawowe funkcje.
2. Porównaj budowę zewnętrzną liścia lipy i jarzębiny. Podobieństwa i różnice zestaw w tabeli.
3. Wyjaśnij, jak liść jest przystosowany do wymiany gazowej.
4. Opisz, jakie funkcje mogą pełnić u roślin przekształcone liście, podaj przykłady roślin mających takie liście.
Słowniczek
wytwór skórki pędu; składa się z dwóch komórek szparkowych, między którymi znajduje się szparka – otwór, przez który zachodzi parowanie wody i wymiana gazowa
główna część liścia, najczęściej szeroka i płaska, przystosowana do prowadzenia procesu fotosyntezy
organ wegetatywny roślin, w którym zachodzą procesy fotosyntezy, wymiany gazowej i parowania; liście mogą być pojedyncze lub złożone
tkanka miękiszowa zawierająca w komórkach dużą liczbę chloroplastów; bierze udział w fotosyntezie; występuje głównie w liściach
przystosowania kształtu i tkankowej budowy liścia do pełnienia innych funkcji niż odżywianie; wyróżnia się m. in. przystosowania do rozmnażania, gromadzenia pokarmu i wody, obrony, chwytania organizmów, przetrwania w warunkach suszy
siła powstająca wskutek zachodzącej w liściach transpiracji; wymusza pobieranie wody z gleby i przewodzenie jej do liści
proces wyparowywania wody przez liście, dzięki któremu w roślinie zapewniony jest stały przepływ wody od korzenia do liści; powoduje także obniżenie temperatury ciała rośliny
Zadania
Wskaż, które procesy zachodzące w roślinach są zależne od zjawiska transpiracji.
- transport wody i soli mineralnych
- ochładzanie rośliny w gorące dni
- transport substancji pokarmowych
- wymuszanie przepływu wody przez roślinę
- pobieranie wody przez korzenie
Przyporządkuj nazwę elementu liścia do procesu, w którym uczestniczy.
miękisz asymilacyjny bogaty w chloroplasty, ściśle ułożone komórki skórki, otwierające się i zamykające aparaty szparkowe, sztywna wiązka przewodząca
| rusztowanie blaszki liściowej | |
| proces fotosyntezy | |
| ochrona liścia przed urazami i drobnoustrojami | |
| wymiana gazowa |
Oceń prawdziwość poniższych zapisów i zaznacz odpowiedź Prawda lub Fałsz.
| Prawda | Fałsz | |
| Ogonek liściowy ustawia blaszkę liściową w kierunku światła. | □ | □ |
| Przystosowaniem do pobierania światła jest ułożenie liści zwane mozaiką liściową. | □ | □ |
| Wiązki przewodzące zapewniają transport wody od ogonka liściowego do brzegu liścia. | □ | □ |
| Nerwy liściowe odpowiadają za wrażliwość rośliny na czynniki środowiska. | □ | □ |
| U ziemniaka duża część asymilatów wytworzonych w miękiszu asymilacyjnym wędruje wiązkami przewodzącymi do bulw. | □ | □ |
Przyporządkuj opis liścia do nazwy jego rodzaju.
wąsy liściowe, liście spichrzowe, ciernie liściowe, liście pułapkowe
| gromadzą wodę lub substancje odżywcze | |
| charakterystyczne dla roślin żyjących na terenach ubogich w związki azotu | |
| chronią roślinę przed zwierzętami roślinożernymi; występują u roślin, które stale lub okresowo są narażone na niekorzystne warunki środowiska | |
| służą roślinie do przyczepiania się do podpór |
Spośród podanych funkcji wybierz te, których nie pełni skórka pokrywająca liść spichrzowy cebuli.
- ochrona przed uszkodzeniami mechanicznymi
- ochrona przed wnikaniem drobnoustrojów
- przeprowadzanie procesu fotosyntezy
- wyparowywanie wody z rośliny
- gromadzenie substancji zapasowych