Literatura i sztuka polskiego baroku

Wprowadzenie

Styl barokowy zapoczątkowany został w Polsce wraz ze zwycięstwem kontrreformacjikontrreformacjakontrreformacji. Rzesze szlacheckie, które w epoce renesansu przyjmowały kalwińskie wyznanie, powracają do katolicyzmu, głównie pod wpływem sprowadzonych do Polski w 1564 roku jezuitówjezuicijezuitów. Zaszczepiają oni nad Wisłą nowe, powstałe we Włoszech, rozwiązania w dziedzinie sztuki, a mecenat królewski Zygmunta III Wazy i Władysława IV przyczynia się do ich upowszechnienia. Równolegle wynikające z kontaktów handlowych oraz starć militarnych oddziaływanie kultury Orientu wpływa na powstanie rodzimego nurtu artystycznego zwanego sarmatyzmemsarmatyzmsarmatyzmem. Przyczynia się on do stworzenia polskiej kultury narodowej, która będzie się rozwijać w relacji do napływających obcych wzorców, również z krajów niemieckich i Francji. Trend ten obejmie nie tylko szlachtę, ale również bogate mieszczaństwo z Gdańska, Krakowa, Lwowa i Warszawy, tworząc podłoże pod lokalne odmiany baroku. Kierunek będzie wygasał za panowania Wettinów, choć tzw. nurt polski w klasycystycznej formie będzie obecny aż do lat sześćdziesiątych XVIII wieku.

Polska literatura barokowa

Za początek baroku w literaturze polskiej przyjmuje się rok 1618, kiedy Piotr Kochanowski - bratanek Jana - wydał drukiem swoje tłumaczenie eposueposeposu Torquato Tassa [czyt.: torkłato tasa] „Jerozolima wyzwolona”.

RXjryKsLbY6M0

Ilustracja przedstawia stronę tytułową z napisem: Goffred abo Jeruzalem Wyzwolona Torquata Tassa przekładania Piotra Kochanowskiego J. K. M. Sekretarza. Gwoli szlachetnemu rycerstwu zabawie przedrukowana w Krakowie w drukarni Franciszka Cezarego J. K. M. Typogr. Roku Pańskiego 1651. W dolnej części strony znajduje się element dekoracyjny.

Niemniej od lat osiemdziesiątych XVI wieku narasta w poezji trend refleksyjno‑filozoficzny związany z utratą wiary w harmonię i ład wszechrzeczy oraz przewidywalność ludzkich losów. Wzrasta u twórców niepokój, zwątpienie i rozpacz wobec pesymistycznego końca ludzkich oczekiwań. Zapowiedzią przełomu stają się wiersze Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, autora Rytmów abo wierszy polskich. W nich widoczne są typowe dla baroku techniki literackie: konceptyzmkonceptyzmkonceptyzm, paradoks i puenta.  Poecie przypisane są słowa: Miłość jest własny bieg bycia naszego.

Odrębne miejsce we wczesnym baroku zajmuje literatura sowizdrzalskaliteratura sowizdrzalskaliteratura sowizdrzalska tworzona przez ludzi z niższych warstw społecznych. Przy użyciu obscenicznego i rubasznego języka poeci tej formacji atakowali podstawowe wartości oficjalnej kultury, kpili z ideałów rycerskich i mitu ziemiańskiego. Twórcy parodiowali popularne motywy literackie. Przywoływali obrazy typowe dla wizji „świata na opak”. Wyszydzali świat przedstawiony. Obok poetów anonimowych najbardziej znanym satyrykiem w tym gronie był Jan z Kijan, krytykujący w swoich utworach panujące stosunki społeczne na wsi i zwracający uwagę na upadek autorytetów moralnych i religijnych. W sposób humorystyczny prezentował też lokalne społeczności na Podkarpaciu, mieszczan m.in. Krosna, Jasła i Dukli, z ich mentalnością oraz systemem wartości.

Dojrzały barok cechowało wyodrębnienie się dwóch literackich kierunków. Nurtowi dworskiemu sprzyjali poeci wychowani na wzorcach z zagranicy, głównie z Włoch, i czerpiący inspiracje z średniowiecznych eposów rycerskich. Nieufni wobec zagranicznych nowinek twórcy skupiali uwagę na tradycji i umiłowaniu rodzimej kultury, co dało podstawy do wyodrębnienia się sarmatyzmu. Pomiędzy tymi prądami znajdowała się twórczość światowej sławy poety Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, który pisał po łacinie. Nazywano go „sarmackim Horacjuszem”, ponieważ jego liryka była refleksją moralną o naturze ludzkiej, poszukiwaniu na drogach życia równowagi i prawdy. Była to też poezja gloryfikacji wiary katolickiej i etyki chrześcijańskiej, dlatego została nagrodzona laurem poetyckim przez papieża Urbana VIII. Ponadto Sarbiewski był teoretykiem literatury i jako taki uchodzi za prekursora koncepcji romantycznych. W traktacie „O poezji doskonałej” wyłożył bowiem istotę działań poety, porównywanego do Boga. Twórca ma atrybuty wieszcze, ponadnaturalne i stwarza swoje poetyckie działa jakby w mistycznym uniesieniu.

7,7

RvOxgym6tprNN

Po lewej stronie widoczny obraz anonimowego twórcy ukazujący sylwetkę poety Macieja Kazimierza Sarbiewskiego ubranego w akademicką togę i trzymającego w prawej dłoni z pierścieniem na serdecznym palcu poetycki wieniec laurowy. Po prawej stronie znajduje się zaprojektowany przez Rubensa frontyspis wydanego w Antwerpii w 1632 roku dzieła Sarbiewskiego Lyricorum Libri. Centralnie ukazano lirę poetycką na postumencie z łacińskim napisem podtrzymywaną przez Apolla w wieńcu laurowym na skroniach. Nad pomnikiem zawieszony na girlandzie między dwoma palmami herb papieża Urbana VIII z trzema pszczołami rodu Barberinich.

RsiMs1ffsoUUD

Z prawej strony patronująca liryce Aojde przekazuje niemowlęciu (prawdopodobnie małemu Sarbiewskiemu) geniusz poetycki i zwraca swoją sylwetkę w stronę herbu papieskiego jakby dla potwierdzenia, że w związku z tym dziecko jest godne otrzymać najwyższe laury w dziedzinie poezji.

Najwybitniejszym przedstawicielem dworskiej literatury barokowej w Polsce był Jan Andrzej MorsztynJan Andrzej MorsztynJan Andrzej Morsztyn. Cechą jego poezji była zabawa słowem, tworzenie nieoczekiwanych puent i zaskakiwanie kunsztownymi konceptami. W tym aspekcie najbardziej charakterystyczny jest jego wiersz Do trupa zestawiający sytuację zmarłego z postawą nieszczęśliwie zakochanego. Pisze tam: Leżysz zabity i jam też zabity, Ty - strzałą śmierci, ja - strzałą miłości.

Dramatopisarzem dworskim był Stanisław Herakliusz Lubomirski, zwany „polskim Salomonem” z uwagi na swą erudycję. W komediach i sielankach poruszał tematy mitologiczne i często odwoływał się do dzieł z poprzednich epok, np. Dekameronu Giovanniego Boccaccia [czyt.: dżiowaniego bokaczia]. W utworze Tobiasz wyzwolony w oparciu o Księgę Tobiasza stworzył romans biblijny.

8,7

R4K8QkD8VFmpN

Po lewej stronie widoczny portret marszałka wielkiego koronnego Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, przedstawiciela nurtu dworskiego w polskiej poezji narodowej. Poeta ubrany jest w zbroję i narzucony na nią płaszcz spięty pod szyją ozdobną broszą. W ręku trzyma książkę. Podgolona czupryna na głowie i wąsy przydają mu atrybutów sarmackich.

R1UfRQk186cbI

Po prawej wizerunek podskarbiego wielkiego koronnego Jana Andrzeja Morsztyna ubranego na sposób francuski. Poeta ma na głowie obszerną perukę.

Innym przedstawicielem dworskiego nurtu w polskiej literaturze barokowej jest Daniel Naborowski, którego poezja jest próbą godzenia sprzeczności: życia statecznego z przekonaniem o marności świata i nieuchronnym końcu. Również u Szymona Zimorowica, autora cyklu pieśni sielankowych o tytule Roksolanki, to jest ruskie panny, świat miłości „śmierć wespół z prochem rozwieje”. Dla tego twórcy nadzieje, jakie wiążą ludzie z „rozkoszami” erotycznej miłości, są nietrwałe, bo nie przekraczają samej śmierci. Jemu przypisana jest fraza: Nad wszytko bać się Boga - Tak fraszką śmierć i trwoga.

W dojrzałym baroku rozkwita epika, która opiewa wydarzenia historyczne. Liczne wojny i niepewność jutra skłaniają do spisywania przeżyć celem upamiętnienia dziejów ojczystych i rodowych. W tym kontekście Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska są „epopeją Sarmacji polskiej”. W konwencji narracji gawędziarskiej snują się u niego wspomnienia przeplatane wstawkami lirycznymi, mowami, przyśpiewkami. W utworze pojawiają się też makaronizmymakaronizmmakaronizmy.

Obok pamiętników ważnym tekstem w kręgu sarmackim staje się epos Wacława Potockiego Transakcja wojny chocimskiej opisujący zmagania Polaków z Turkami w 1621 roku. Wokół spraw publicznych krążą jego dydaktyczno‑moralizatorskie fraszki. Piętnuje w nich postawy współczesnej mu szlachty: nastawienie na zabawę i gromadzenie dóbr materialnych, skłonność do awanturnictwa i pieniactwa, niezważanie na dobro ojczyzny i niższych warstw społecznych. Potockiemu przypisane są słowa: Nierządem Polska stoi.

Troskę o państwo wykazuje również Wespazjan KochowskiWespazjan KochowskiWespazjan Kochowski, autor zbioru utworów o tytule Niepróżnujące próżnowanie, które służyły zarówno do osobistej refleksji, jak i do debat przy stole: Słobody, nie swobody głowę nam mozolą, Niż złotą wolność, barziej samo złoto wolą.

Schyłek baroku objawił się regresem kultury literackiej, która wprawdzie obfitowała w mnogość gatunków: facecji, fraszek, satyr obyczajowych i politycznych, dialogów, bajek, zagadek czy pamiętników, ale o niskich walorach artystycznych. Do nielicznych wyróżniających się poetów należał Józef Baka. Wiersze Uwagi rzeczy ostatecznych i złości grzechowej oraz Uwagi śmierci niechybnej emanują czarnym humorem. Poeta stosuje w nich wobec odbiorcy technikę wstrząsu i poraża wizją świata ogarniętego przez destrukcję śmierci: Dobranoc, spraw, Jezu, dla samego siebie, Byś w mym sercu mieszkał jako w drugim niebie.

Z prozaików szczególnie cenne dzieła tworzył Jędrzej Kitowicz, autor Opisu obyczajów za panowania Augusta III oraz Pamiętników, czyli historii Polski, prezentując obyczajowość epoki saskiej w Polsce poprzez wykład pełen anegdotek na temat życia publicznego i codziennego.

Jako twórca pierwszej powszechnej encyklopedii w Polsce zasłynął Benedykt Chmielowski, a jego dzieło: Nowe Ateny albo Akademia wszelkiej scjencji pełna prezentowało hasła ułożone tematycznie i obejmujące kilkanaście dziedzin wiedzy. Oczywistości kwitował słynnym zwrotem: „koń, jaki jest, każdy widzi”.

7,7

RhcXr6XcspFw1

Od lewej strony portret ks. Jędrzeja Kitowicza nieznanego autora w stroju proboszcza. Obiedłonie umieścił duchowny na grzbiecie książki, która jest postawiona na stoliku przedwidzem.

R1S0CFHVhk0gb

Po prawej stronie okładka dzieła Benedykta Chmielowskiego Nowe Ateny albo Akademia wszelkiey scyencyi pełna wydanego we Lwowie w 1745 roku. Na karcie zawarty jest pełny tytuł oraz opis treści w postaci zapisu: Nowe Ateny albo Akademia wszelkiej scjencji pełna, na różne tytuły jak na classes podzielona, mądrym dla memoryału, idiotom dla nauki, politykom dla praktyki, melancholikom dla rozrywki erygowana alias o Bogu, bożków mnóstwie, słów pięknych wyborze, kwestyj cudnych wiele, o sybillów zbiorze, o zwierzu,rybach, ptakach, o matematyce, o cudach świata, ludzi rządach, polityce, o językach i drzewach, o żywiołach, wierze, hieroglifikach, gadkach, narodów manierze, co kraj który maw sobie dziwnych ciekawości, cały świat opisany z gruntu w słów krótkości. Co wszystko stałosię wielką pracą autora tu enigmatice wyrażonego: imię wiosna zaczyna wielkiej nocy bliskogłowę w piwie i miodzie zawraca nazwisko. To jest przez xiędza Benedykta Chmielowskiego dziekana rohatyńskiego, firlejowskiego, podkamienieckiego pasterza

Architektura barokowa w Polsce

Budownictwo sakralne

Ziemie polskie były pierwszymi po Włoszech terenami przeszczepienia w architekturze kontrreformacyjnej ideologii. Firmowali ją jezuiccy architekci, którzy preferowali proste i zwarte bezwieżowe budowle. Wznoszone przez nich świątynie miały potężną kopułę nad środkiem transeptu oraz pełną światłocieniowych kontrastów rzeźbiarską oprawę fasady. W tych kościołach do naw bocznych przylegały kaplice celem realizowania indywidualnej pobożności. Programową świątynię dla ziem polskich na wzór rzymskiego kościoła Il Gesù [czyt.: il dżezu] wzniósł w Nieświeżu w latach 1587‑1593 sprowadzony przez księcia Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła „Sierotkę” Jan Maria Bernardonii.

Ciekawostka

W podziemiach nieświeskiego kościoła Bożego Ciała znajduje się krypta grobowa rodziny Radziwiłłów, w której zdeponowano blisko 100 trumien ze szczątkami przodków. Były one badane przez sowieckich naukowców z uwagi na przekonanie, iż zawierają zmumifikowane ciała.

RxFUNy4wWT2LX

Zdjęcie przedstawia fasadę świątyni w Nieświeżu na Białorusi. Składa się z dwóch kondygnacji zwieńczonych frontonem z segmentem owalnym. Dolna kondygnacja szeroka na trzy nawy przedzielona jest sześcioma pilastrami, między którymi znajdują się otwory okienne i nisze na rzeźby. W centrum kondygnacji znajduje się wejście zwieńczone tympanonem półowalnym przerywanym z miejscem na obraz. Górna kondygnacja jest węższa i podzielona czteroma pilastrami z jednym otworem okiennym w centrum oraz dwoma niszami na rzeźby po bokach. Na szczycie budowli znajduje się krzyż.

Znakomitym przykładem wczesnobarokowego budownictwa sakralnego jest powstały z mecenatu królewskiego Zygmunta III Wazy kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie. Zbudowana na przestrzeni lat 1597‑1619 świątynia, głównie pod kierunkiem Giovanniego Trevano [czyt.: dżiowaniego trewano], autora projektów fasady, kopuły i wystroju wnętrza, łączy założenia planu podłużnego z centralnym. Posiada szeroką nawę środkową, boczne nawy złożone z rzędów kaplic oraz krótki transept. Kopuła na skrzyżowaniu naw ma formę elipsy i wieńczy ją na górze ozdobna latarnia.

Ciekawostka

W kościele jest zawieszone najdłuższe w Polsce wahadło Foucaulta [czyt.: fuko], dzięki któremu można obserwować ruch obrotowy Ziemi wokół własnej osi.

RaKn9L89VFLz7

.Ilustracja przedstawia dwukondygnacyjną fasadę kościoła o silnie wystających gzymsach, zwieńczoną tympanonem i z podwójnym rytmem pilastrów. Nad portalem głównym dwukolumnowym znajduje się godło zakonu jezuitów. W półkolistych niszach górnej kondygnacji, gdzie pośrodku jest okno w portalu zwieńczonym półokrągłym tympanonem, znajdują się posągi św. Zygmunta i św. Władysława, a w dolnej są wizerunki świętych jezuickich: św. Ignacego Loyoli, św. Franciszka Ksawerego, św. Alojzego Gonzagi oraz św. Stanisława Kostki. Fasadę wieńczy herb fundatora króla Zygmunta III Wazy: wizerunek orła ze snopem na piersiach. Nad nim u szczytu znajduje się krzyż. Na pierwszym planie zdjęcia jest ulica, którą przemieszczają się przechodnie. W dolnym lewym rogu zdjęcia jest fragment ulicznej ekspozycji.

Adaptacja wypracowanego trendu w budownictwie świątyń przenosiła się na prowincję, gdzie łączono elementy stylistycznie wcześniejsze z rozwiązaniami aktualnymi. Uczyniono tak w przypadku choćby realizowanego w latach 1635‑1640 w Ołyce na Wołyniu projektu Benedetto Molliego i Giovanniego Maliverny [czyt.: dżiowaniego maliwerny] budowy kościoła św. Trójcy finansowanego przez Alberta Stanisława Radziwiłła. W opozycji zaś do programu Il Gesù pozostawał zaprojektowany na rzucie elipsy wpisanej w wielobok kościół św. Józefa w Klimontowie z fundacji kanclerza Jerzego Ossolińskiego. Oryginalną budowlę wzniósł w latach 1643‑1650 włoski architekt pochodzący z Szwajcarii Wawrzyniec Senes. Elipsoidalną kopułę na bębnie z oknami oświetlającymi wnętrze ukończono dopiero w 1732 roku.

Cechą charakterystyczną budownictwa sakralnego okresu wczesnego baroku były sanktuaria pozwalające na bardziej indywidualne doświadczanie sacrum oraz integrujące wiernych podczas masowych nabożeństw i procesji, zwłaszcza o charakterze pokutnym. Popularnością cieszyły się te krajobrazowo imitujące teren Jerozolimy; zlokalizowane wśród lasów, na pagórkowatych terenach, gdzie wznoszono kaplice‑stacje Drogi Krzyżowej lub domki Matki Bożej. Pierwsze takie sanktuarium, zwane „Polską Jerozolimą”, powstało na zlecenie Mikołaja Zebrzydowskiego w Kalwarii Zebrzydowskiej. Według projektu Jana Marii Bernardoniego zostały wzniesione w latach 1604‑1609 kościół pod wezwaniem Matki Boskiej Anielskiej i klasztor bernardynów.

RgGhxQdfKRJrf

Na zdjęciu znajdują się kaplice. Na pierwszym planie po lewej stronie widoczna jest kaplica Grobu Pańskiego. Zbudowana na planie prostokąta z podziałem na przedsionek i komorę grobową. Nad tą częścią kaplicy na spłaszczonej kopule wznosi się sześcioboczna wysoka latarnia, ujęta w arkady wsparte na kolumnach. Ściany zewnętrzne komory grobowej podzielone są dziesięcioma kolumnami, które podtrzymują półkoliste arkady. Pod jedną z nich półkolisty otwór okienny. Przedsionek rozświetla prostokątne okno. Na prawo od kaplicy Grobu Pańskiego za centrum fotografii jest kaplica Zdjęcia z Krzyża. Zbudowana na planie kwadratu ma w narożach ścian pilastry i dwuspadowy dach. Na dalszym planie od strony północno‑wschodniej widoczny kościół Ukrzyżowania. Wykonany jest z kamienia i piaskowca na planie prostokąta. Budynek nakryty dwuspadowym dachem, nad którym wyrasta wieża na sygnaturkę. Trzy osie fasady wyznaczają otwory drzwiowe, które rozdzielone są od siebie parami zdwojonych od środka pilastrów. Budowle znajdują się wśród drzew w otoczeniu parkowym.

Budownictwo świeckie

W architekturze świeckiej dominowały budowle o charakterze obronnym. Istniejące obiekty zamkowe modernizowano dla potrzeb bezpieczeństwa, przydając im bastionowe fortyfikacje. Przebudowy w nowym stylu nie ominęły na przełomie XVI i XVII wieku ani zamku królewskiego na Wawelu, ani nowej siedziby władcy w Warszawie. Pod kierunkiem Matteo Castellego [czyt.: mateo kastelego] doszło też do przekształcenia w 1624 roku podmiejskiej rezydencji króla w Ujazdowie w dwukondygnacyjną fortecę z wewnętrznym arkadowym dziedzińcem i narożnymi trzykondygnacyjnymi basztami na planie sześcioboków.

R18icv5UQV3WX

Ilustracja przedstawia dwukondygnacyjną budowlę z narożnymi trzykondygnacyjnymi basztami na planie sześcioboku. Baszty nakryte są kopułami z latarniami i wiatrowskazami. Centralnie w fasadzie budowli usytuowana jest arkadowa loggia. Dwubiegowe schody schodzą w dół skarpy pokrytej drzewami i roślinnością parkową. Na pierwszym planie jest fragment schodów paradnych w dół wzniesienia.

W miarę rozwoju architektury rezydencjalnej za Wazów następuje otwieranie umocowanej fortecy, a wieloskrzydłowy zamek zamienia się w pałac o zwartym korpusie, choć wciąż z elementami obronnymi. Dobrze jest to widoczne w wybudowanym w latach 1637‑1641 z inicjatywy kanclerza wielkiego koronnego i biskupa krakowskiego Jakuba Zadzika pałacu Biskupów Krakowskich w Kielcach. Tomasz Poncino [czyt.: ponczino] stworzył dwukondygnacyjną budowlę z wyższymi o jedno piętro sześciobocznymi basztami i arkadowymi loggiami w elewacji frontowej i ogrodowej. Przy wewnętrznym dziedzińcu pozostała rozbudowa zamku Kmitów w Wiśniczu, którą zamówił Stanisław Lubomirski u Macieja Trapolli. W latach 1615‑1621 otoczył on kompleks budynków pięciobocznym narysem bastionowym oraz wprowadził do zwartego korpusu budynku mieszkalnego okrągłą basztę przykrytą kopułą wspartą na żaglach.

7,7

R1DGd5Ob9QUkh

Po lewej stronie widoczna tylna fasada dwukondygnacyjnej budowli z narożnymitrzykondygnacyjnymi basztami na planie sześcioboku. Baszty nakryte są kopułami zlatarniami i wiatrowskazami. Centralnie w fasadzie budowli usytuowana jest arkadowa loggiai schody skierowane w dół w stronę ogrodu. Na

RYT9IN1R7c6X9

Na prawo widok z lotu ptaka na fortyfikacje bastionowe i zamek w Wiśniczu. Na północy jest brama wjazdowa na wewnętrznydziedziniec, na południu zewnętrzna klatka schodowa. W narożach budowli trzy wieżenakryte kopułami, od strony zachodniej okrągła kaplica grobowa przykryta kopułą wspartą nażaglach.

Zdecydowanie największą popularnością cieszyła się ufortyfikowana rezydencja o charakterze pałacowym. Za największą, choć niedokończoną, tego typu budowlę uchodził zamek Krzyżtopór koło Ujazdu zbudowany dla Ossolińskich w latach 1627‑1644 przez Wawrzyńca Senesa. Składał się z trzech części: zespołu pałacowego z zabudowaniami gospodarczymi, założenia obronnego z bastionowymi fortyfikacjami oraz ogrodu typu włoskiego, który był położony poza obrębem kompleksu. Krzyżtopór wzniesiono na planie pięcioboku, z bastionami na narożach. Równie okazały pałac wzniósł w latach 1635‑1640 Wilhelm le Vasseur de Beauplan [czyt.: luwasui dubuplą] i Andrea dell’Aqua [czyt.: delakwa] w Podhorcach dla Stanisława Koniecpolskiego. Miał formę kwadratu z czterema bastionami po bokach. Część reprezentacyjną stanowiło północne skrzydło, które było trzypiętrowe i miało wysunięte trójścienne ryzality na fasadzie od strony ogrodu. Ozdobą pałacu był włoski ogród pełen posągów, natrysków i alei lipowych.

7,7

RDnqaFjq5Lhpl

Po lewej stronie widoczne ruiny zamku Krzyżtopór. W centrum brama wjazdowa zsymbolami zamku: od lewej strony krzyżem, a po prawej toporem z herbu Ossolińskich. Poobu stronach bramy wjazdowej ruiny kwadratowych wież i zabudowań dziedzińcawewnętrznego.

R1RAsa99k6Ixw

Po prawej stronie widoczna fasada reprezentacyjna zamku w Podhorcach odstrony ogrodu. Na pierwszym planie jest trzykondygnacyjny blok mieszkalny z wysuniętymitrójściennymi ryzalitami w osi fasady. Pośrodku elewacji jest trójścienna absyda nakrytadachem. Po obu stronach budynku znajdują się wystające poza jego bryłę masywne alkierze,nakryte spiczastymi kopułami. Poza nimi część bastionowych fortyfikacji, które połączone sąz obustronnymi schodami prowadzącymi do ogrodu.

Styl dojrzałego baroku

Dojrzały barok cechuje silna indywidualizacja stylów architektonicznych. W budownictwie sakralnym wybijają się nazwiska pochodzącego z Niderlandów Tylmana z Gameren oraz Szwajcarów Jana i Jerzego Catenazzich [czyt.: katenatzich]. Ich dzieła naśladowały mistrzów weneckich: były oszczędne w formie i dekoracji rzeźbiarskiej, wykonane na planie centralnym z dominującą kopułą. Klasycznym przykładem tego typu architektury jest wykonany zgodnie z projektem Tylmana z Gameren kościół sakramentek w Warszawie pod wezwaniem św. Kazimierza. Powstał z fundacji królowej Marii Kazimiery Sobieskiej w latach 1688‑1692. Jest budowlą na planie krzyża greckiego z ośmiobocznym wnętrzem przykrytym kopułą z wieńczącą je latarnią. Styl niderlandzki, niezwykle dekoracyjny, reprezentuje natomiast w twórczości Tylmana z Gameren Kaplica Królewska w Gdańsku, powstała z fundacji Jana III Sobieskiego dla miejscowych katolików w latach 1678‑1681.

7,7

RxbLXTXcuiS18

Na lewo widoczna fasada Kaplicy Królewskiej w Gdańsku. Podzielona jest ona na trzy częściczterema pilastrami stojącymi na wysokich cokołach. Na kapitelach pilastrów spoczywabelkowanie z silnie wysuniętym gzymsem. Ponad gzymsem jest attyka balustradowa, którejbalaski przerywane są w siedmiu miejscach maszkaronami i kiściami owoców. Środkowaczęść fasady posiada wejście z dekoracyjnym portalem i znajdującym się nad nim eleganckimobramowaniem okna. U góry przy belkowaniu znajduje się kartusz z królewskim herbem, naktórym widnieją: Orły, Pogoń i Janina. Tarczę herbową wraz z orłem i koroną podtrzymują narozpostartych skrzydłach dwaj aniołowie. Nad częścią środkową kaplicy znajduje się kopuła.Ośmiopolowa, zwieńczona niewielką latarnią, spoczywa na ośmiobocznym wysokimtamburze i po bokach ujęta jest dwiema ustawionymi na dachu ośmiobocznymi sygnaturkami,również nakrytymi podobnymi hełmami. Kaplicę okalają dwa skrzydła wąskich kamieniczek, przeznaczone na mieszkania dla duchowieństwa.

R6EhplhytfM0B

Na prawo widoczna bryła kościołasakramentek w Warszawie. Jego elewacja dolna została wyodrębniona ramionami krzyżagreckiego i rozczłonkowana pilastrami dźwigającymi belkowanie i dachy ramion krzyża.Nawa Głowna została nakryta kopułą z latarnią zwieńczoną krzyżem. Ramię wejścioweświątyni zwieńczone jest trójkątnym frontonem z rzeźbiarką dekoracją. Znajdują się tamkartusze herbowe Sobieskich i rodziny d’Arquien z koroną monarszą w zwieńczeniu.

Trendy modyfikacyjne charakteryzują działalność Jana Catenazziego. Zmiany opierają się na dostosowaniu transformacji fasad do planu budynku. Zabieg ten zastosowano m.in. podczas przebudowy kolegiaty św. Mikołaja w Lesznie. Dwuwieżowy kościół halowy otrzymał nową architekturę elewacji, uwzględniającą barokowy porządek wydzielenia pilastrami części środkowej. Podobny zabieg zastosowano w przebudowywanej w latach 1696‑1701 farze poznańskiej, przy czym decyzją fundatorów elewacja otrzymała bogatą dekorację rzeźbiarską charakterystyczną dla świątyń jezuickich.

7,7

RPlO4tCjNSNmR

Po lewej stronie widoczna fasada kościoła św. Mikołaja w Lesznie. Dwukondygnacyjnybudynek ma elewację podzieloną na trzy części sześcioma pilastrami na wysokich cokołach.Wieże boczne są trzykondygnacyjne i mają na szczycie otwory okienne, a na niższychkondygnacjach nisze na rzeźby z półokrągłymi i trójkątnymi frontonami. Część środkowa maszczyt z niszą na rzeźbę, dwa otwory okienne na wyższej kondygnacji oraz wejście z latarniąnad obramowaniem drzwi.

R1KShfoPPqsV2

Po prawej stronie jest zdjęcie perspektywy ulicy Świętosławskiej w Poznaniu zakończonej fasadą miejscowej fary. Posiada podwójne pilastry i dwie bocznewieże, nie wystające poza korpus kościoła. Są one zwieńczone miedzianymi hełmami, międzyktórymi znajduje się szczyt o charakterystycznych dla okresu baroku bocznych spływach.Fasada i wieże dzielone są na kondygnacje przez gzymsy. Nad bogatym barokowym portalemznajduje się wnęka z figurą św. Ignacego Loyoli, trzymającego w ręce gorejące serce, zaś ujego stóp orła - symbol Chrystusa walczącego z wężem - symbolem szatana. Pod nimznajduje się medalion z łacińską inskrypcją o znaczeniu: dom Boga i brama do nieba. Po obubokach są mniejsze wnęki z posągami św. Wojciecha i św. Stanisława Kostki po lewejoraz św. Stanisława biskupa i św. Alojzego Gonzagi po prawej stronie. Powyżej znajdują sięjeszcze dwie figury świętych: św. Franciszka Borgiasza i św. Franciszka Ksawerego.

W Wilnie powstaje odrębny kierunek architektoniczny, który upowszechni się w Wielkim Księstwie Litewskim oraz w Inflantach polskich. Jego cechą charakterystyczną będzie synkretyzm rozwiązań konstrukcyjnych i bogactwo dekoracji sztukatorskiej wnętrz świątyń. Powstają kościoły o wysokich, smukłych wieżach zwieńczonych niewielką kopułką. Wzorcowym obiektem tego typu staje się kościół św. Piotra i Pawła na Antokolu w Wilnie, zbudowany w latach 1668‑1675 według projektu Jana Zaora z fundacji hetmana wielkiego litewskiego Michała Kazimierza Paca.

7,7

R1RnSKHlmLenL

Po lewej stronie jest widoczna fasada kościoła na Antokolu w Wilnie. Posiada ona dwiekondygnacje i zwieńczona jest ozdobnym barokowym szczytem z herbem Paców jakofundatorów i sentencją łacińską o znaczeniu „Królowo pokoju umocnij nas w pokoju”.Wyższa kondygnacja ma balkon i pary kolumienek wokół otworu okiennego. Niższa jest wformie portyku okalającego wejście z ozdobnym portalem. Całość fasady ograniczajądwustronne wieżyczki, zwieńczone hełmami. Po

RB1dfmhOsxbyt

Po prawej stronie jest przedstawione wnętrzeświątyni z prezentacją bogatej sztukaterii. Rzeźby pokrywają m.in. sufit nawy głównej,prezbiterium oraz filary naw bocznych.

Architektura świecka dojrzałego baroku spełnia się w projektach monumentalnych, łącząc wypracowane we Włoszech i Francji rozwiązania konstrukcyjne dla reprezentacyjnych pałaców. Na wzór Wersalu powstaje w Polsce na zlecenie Jana III Sobieskiego pałac wilanowski. W latach 1681‑1682 do istniejącego obiektu dobudowano piętro według planów Augustyna Wincentego Locciego [czyt.: locziego] i rozciągnięto fasadę, dodając galerie z niskimi wieżami.

R1Wv2oz0VzASA

Ilustracja przedstawia układ urbanistyczny pałacu w Wilanowie od strony zachodniej. Ma on kształt podkowy. Centralnie widoczne jest wejście z dwupiętrowym układem pomieszczeń. Jednopiętrowy ciąg budynków kończą dwie wieże z barokowymi hełmami. W centralnej części budynku fasada jest podniesiona o jedno piętro i zakończona balkonem. Do wież dołączone są skrzydła boczne Ocienione są one przez drzewa otaczającego kompleks budynków ogrodu. Na pierwszym planie jest dziedziniec z objazdem.

W ostatnim ćwierćwieczu XVII wieku modne stają się rozwiązania rezydencjalne łączące funkcje reprezentacyjne z rekreacyjnymi, aranżującymi klimat letnich domów na wsi. Imponująco wyglądają projekty Tylmana z Gameren takie jak pałac Krasińskich czy rezydencja Czapskich w Warszawie. Ich cechą wspólną jest styl: monumentalizm koresponduje z finezją fasad ozdobionych rzeźbiarską dekoracją.

7,7

R1UDYIylzgFCU

Na lewo widoczna elewacja frontowa pałacu Krasińskich, który jest budynkiemtrzykondygnacyjnym podzielonym pilastrami z ryzalitem wyodrębnionym w częściśrodkowej i w narożach. Centralna część budowli zwieńczona trójkątnym tympanonem zrzeźbami. W tympanonie jest płaskorzeźba prezentująca walkę Rzymian z Galami.

RB8KuekwNcD4j

Na prawojest korpus pałacu Czapskich w Warszawie. Główny budynek jest trzykondygnacyjny, aoficyny boczne czterokondygnacyjne. W osi korpusu głównego usytuowano dwupiętrowyryzalit wejściowy zwieńczony trójkątnym tympanonem z herbami właścicieli. Nad wejściemznajduje się mały balkon z metalową balustradą.

Coraz odważniej stosuje się synkretyczne rozwiązania charakterystyczne zwłaszcza dla obiektów przebudowywanych czy modernizowanych. Zmienia się funkcja elementów obronnych budowli: finezyjna dekoracja przydaje im lekkości. Przykłady takich rozwiązań spotkamy w pałacu Branickich w Białymstoku czy rezydencji Bielińskich w Otwocku Wielkim.

7,7

RGrA64M6bnV8Q

Po lewej stronie widoczny korpus główny pałacu Branickich w Białymstoku. Część środkowapodzielona pilastrami jest trzykondygnacyjna. W środku usytuowano dwupiętrowy ryzalitwejściowy zwieńczony trójkątnym tympanonem. Nad nim na dachu umieszczono rzeźbęAtlasa dźwigającego glob ziemski. Nad wejściem znajduje się balkon z metalową balustradą.Części boczne korpusu głównego nakryte są hełmami.

R1HQxxgYZGYuz

Po prawej stronie widoczna bryłapałacu Bielińskich w Otwocku Wielkim. Pierwotny pałac wzniesiono na rzucie prostokąta,następnie dobudowano do niego dwie owalne wieże z klatkami schodowymi oraz dwaskrzydła połączone z głównym budynkiem arkadowymi podcieniami. Frontowa elewacja jestsiedmioosiowa z położonym na środku ryzalitem, który zwieńczony jest trójkątnymfrontonem ze sceną bachanaliów. Środkowe okno w ryzalicie frontowymudekorowano kartuszem herbowym z Junoszą oraz dwiema postaciami po bokach, będącymialegorią siły i zdrowia. Nad wejściem znajduje się balkon z metalową balustradą. Dwupiętrowy pałac przykryto wysokimi dachami, nad którymi górują hełmy wieżyczek.

Architektura późnobarokowa

W późnym baroku bogate i wymyślne formy architektoniczne stają się standardem. Krzywizny i łuki wypierają królujące dotąd poziome i pionowe podziały fasad. W budownictwie sakralnym zwykle są one dwuwieżowe, wygięte wklęsło w osi środkowej lub zawinięte potrójnie. Gzymsy są ruchliwą i falującą wstęgą.

R1TpKKDSRvNBs

Ilustracja przedstawia fasadę kościoła św. Katarzyny w Wilnie. Podzielona jest ona wysokimi pilastrami na trzy części: pięciokondygnacyjne wieże boczne, nakryte hełmami z krzyżem na szczycie, z wąskimi prostokątnymi otworami okiennymi i trzykondygnacyjny środek z wysokim szczytem dachowym zaopatrzonym w wąskie okno. Wieże posiadają na czwartej kondygnacji balkony z metalowymi balustradami. W centralnej części środkowej kondygnacji znajdują się dwie nisze z figurami św. Benedykta i św. Katarzyny oraz herb Gozdawa rodziny Paców nad otworem okiennym. Finezyjny, dwukolumnowy portal wejściowy ma zwieńczenie z herbem benedyktynów łysogórskich oraz napisem po łacinie oznaczającym w tłumaczeniu: „Walczymy o Kościół triumfujący”. Na zdjęciu przed kościołem jest dekoracja roślinna.

Za wzorami włoskimi świadomie wprowadza się do wnętrza iluzjonistyczne efekty, operuje światłem, aby uzyskać niespodziewane wrażenia estetyczne. Za mistrzów tych rozwiązań uchodzili wykształceni w rzymskiej Akademii Św. Łukasza: Włoch Pompeo Ferrari [czyt.: ferari] i Polak Kacper Bażanka. Pompeo Ferrari przebudował kościół filipinów w Głogówku koło Gostynia i uczynił go budowlą na planie okrągłym, z dominującą nad nią największą w Polsce kopułą, zwieńczoną latarnią i kulą z krzyżem. Na kopule przykrywającej nawę umieścił polichromię ze scenami z życia założyciela filipinów św. Filipa Neri. Podobny zabieg zastosował w opactwie cysterskim w Lądzie.

7,7

R1W3O7dGNGYc2

Od lewej strony widoczna brama wejściowa i w głębi bryła kościoła filipinów w Głogówkukoło Gostynia. Fasada posiada dwie wieże nakryte hełmami. Centralnie położone wejścieznajduje się między dwoma kolumnami na wysokich cokołach. Nad portalem znajduje sięnisza z figurą. Po bokach dwa rzędy kolumn wpisanych w fasadę. Nad nawą główną jestwysoka kopuła nakryta czaszą z latarnią na wierzchołku. Po bokach korpusu głównegowidoczne kaplice boczne.

RdVgv9aIKZufX

Na prawo jest widok kopuły z sześcioma otworami okiennymi iujęcie fresków na sklepieniu kościoła cystersów w Lądzie. Malowidła kierują się w stronęśrodkowego otworu, który prowadzi z czaszy kopuły do latarni nad nią.

Za panowania Wettinów estetyzacja rozwiązań architektonicznych uległa pogłębieniu. Modne we Francji falujące fasady zaczął wprowadzać w Polsce włoski architekt Jakub Fontana, a za nim Karol Bay [czyt: baj] i Franciszek Placidi [czyt.: placzidi]. Za wzorcowy przykład rozczłonkowania powierzchni elewacji uchodzi fasada kościoła pijarów w Łowiczu z 1729 roku. Efekty organiczne w postaci wysmuklenia linii spływów czy zastosowania ażurowej dekoracji rzeźbiarskiej obserwujemy w kościele wizytek w Warszawie czy w kościele bonifratrów w Krakowie.

9,7

R1Lg9PXL2znyp

Po lewej stronie jest fasada kościoła św. Józefa Oblubieńca Najświętszej Maryi Panny w Warszawie. Trójkondygnacyjna elewacja kościoła podzielona jest kolumnami podtrzymującymi wydatne gzymsy. Dolna kondygnacja jest najszersza. W jej środku znajduje się portal wejściowy ujęty po bokach parami pustych nisz. Nad portalem znajduje się herb wizytek- serce przebite strzałami, zwieńczone krzyżem. Górna kondygnacja jest nieco węższa od dolnej, ujęta jest po bokach spływami i wazonami. Po środku mieści się duże okno ujęte niszami z posągami św. Augustyna i Franciszka Salezego. Wieńczy ją trójkątny fronton z Okiem Opatrzności w tympanonie oraz rzeźbami św. Józefa i Jana Chrzciciela po prawej oraz św. Anny i Joachima po lewej stronie. W środkowej części najwyższej kondygnacji znajduje się grupa Nawiedzenia św. Elżbiety. Powyżej nad przerwanym przyczółkiem ustawione są figury aniołów adorujących krzyż.

ReBadfSq3JxWk

Po prawej stronie widoczna bezwieżowa,trójkondygnacyjna fasada kościoła bonifratrów w Krakowie, skomponowana w taki sposób,aby dawała wrażenie pięcia się ku górze niby wieża. Efekt ten został uzyskany poprzezzastosowanie pionowych elementów takich jak pilastry oraz zastosowanie coraz lżejszychornamentów. Pierwsza, najszersza kondygnacja jest trójpolowa. W jej centrum znajduje sięskromny, kamienny portal ujęty ukośnie zastosowanymi pilastrami, co daje efekt smukłości.Zwieńczeniem tej kondygnacji są dwa kartusze herbowe wykonane ze stiuku. Zewnętrznyprzedstawia godło bonifratrów, zaś wewnętrzny Trójcę Świętą w otoczeniu aniołów.Kondygnacja średnia zwieńczona attyką ujęta jest także ukośnymi filarami, ujmującymiwielkie okno zamknięte półkoliście. Gzyms tej kondygnacji wygina się półkoliście ponadoknem, podobnie gzyms attyki. Boki ujęte są spływami o dynamicznej linii, spływającymi domałych cokołów zwieńczonych kulami. Kondygnacja ta wydaje się być nieco cofnięta, couzyskano przez umieszczenie segmentów przyczółka przed filarami. Owo ukośne ustawieniefilarów optycznie poszerza fasadę, podczas gdy linia spływów ją uwysmukla. Najwyższakondygnacja, węższa i wyższa od środkowej, jest wręcz ażurowa, dzięki ustawieniu wnarożnikach kolumn i wielkiemu, półkolistemu oknu wypełniające urozmaiconym, żywymkonturem ujmującym bok ulicy. Zmienność, kulisowe rozchylanie filarów, zaskakująceugięcie w głąb części środkowej dają wrażenie płynności, lekkości, swobody, niezwyklemalowniczego falowania jakby ściskanych płaszczyzn. Czyni to fasadę wręcz piękną,monumentalną rzeźbę.

R12FpdZtytA0A

Od lewej strony fasada kościoła wizytek w Warszawie z lat 1728‑1733 autorstwa Karola Baya, po prawej stronie fasada kościoła trynitarzy pod wezwaniem św. Trójcy w Krakowie autorstwa Franciszka Placidiego z 1752‑1758, poniżej fasada kościoła Matki Bożej Łaskawej i św. Wojciecha w Łowiczu z 1729 roku autorstwa Karola Baya i Jakuba Fontany Po lewej stronie jest fasada kościoła św. Józefa Oblubieńca Najświętszej Maryi Panny w Warszawie. Trójkondygnacyjna elewacja kościoła podzielona jest kolumnami podtrzymującymi wydatne gzymsy. Dolna kondygnacja jest najszersza. W jej środku znajduje się portal wejściowy ujęty po bokach parami pustych nisz. Nad portalem znajduje się herb wizytek- serce przebite strzałami, zwieńczone krzyżem. Górna kondygnacja jest nieco węższa od dolnej, ujęta jest po bokach spływami i wazonami. Po środku mieści się duże okno ujęte niszami z posągami św. Augustyna i Franciszka Salezego. Wieńczy ją trójkątny fronton z Okiem Opatrzności w tympanonie oraz rzeźbami św. Józefa i Jana Chrzciciela po prawej oraz św. Anny i Joachima po lewej stronie. W środkowej części najwyższej kondygnacji znajduje się grupa Nawiedzenia św. Elżbiety. Powyżej nad przerwanym przyczółkiem ustawione są figury aniołów adorujących krzyż. Po prawej stronie widoczna bezwieżowa, trójkondygnacyjna fasada kościoła bonifratrów w Krakowie, skomponowana w taki sposób, aby dawała wrażenie pięcia się ku górze niby wieża. Efekt ten został uzyskany poprzez zastosowanie pionowych elementów takich jak pilastry oraz zastosowanie coraz lżejszych ornamentów. Pierwsza, najszersza kondygnacja jest trójpolowa. W jej centrum znajduje się skromny, kamienny portal ujęty ukośnie zastosowanymi pilastrami, co daje efekt smukłości. Zwieńczeniem tej kondygnacji są dwa kartusze herbowe wykonane ze stiuku. Zewnętrzny przedstawia godło bonifratrów, zaś wewnętrzny Trójcę Świętą w otoczeniu aniołów. Kondygnacja średnia zwieńczona attyką ujęta jest także ukośnymi filarami, ujmującymi wielkie okno zamknięte półkoliście. Gzyms tej kondygnacji wygina się półkoliście ponad oknem, podobnie gzyms attyki. Boki ujęte są spływami o dynamicznej linii, spływającymi do małych cokołów zwieńczonych kulami. Kondygnacja ta wydaje się być nieco cofnięta, co uzyskano przez umieszczenie segmentów przyczółka przed filarami. Owo ukośne ustawienie filarów optycznie poszerza fasadę, podczas gdy linia spływów ją uwysmukla. Najwyższa kondygnacja, węższa i wyższa od środkowej, jest wręcz ażurowa, dzięki ustawieniu w narożnikach kolumn i wielkiemu, półkolistemu oknu wypełniające urozmaiconym, żywym konturem ujmującym bok ulicy. Zmienność, kulisowe rozchylanie filarów, zaskakujące ugięcie w głąb części środkowej dają wrażenie płynności, lekkości, swobody, niezwykle malowniczego falowania jakby ściskanych płaszczyzn. Czyni to fasadę wręcz piękną, monumentalną rzeźbę. Poniżej widoczna szersza od korpusu, monumentalna, pięcioosiowa,symetryczna fasada kościoła pijarskiego w Łowiczu, która powstała na planie falistym zrozstawionymi wieżami o rzucie kwadratu. Są one zwieńczone pełną attyką i przykrytedachami czterospadowymi o małym nachyleniu połaci. Elewacje wież są płaskie i ścinająnarożniki ukośnie ustawionymi pilastrami. Najszersza, dwukondygnacyjna część fasadyprzypadająca na oś środkową, oddzielona jest od dwukondygnacyjnych wież usytuowanychna osiach skrajnych wąskimi, jednokondygnacyjnymi częściami na osiach drugiej i czwartej.Część środkowa fasady uformowana jest na łuku wklęsłowypukłym z  wcięciem na środku,zamkniętym lekko wklęsłą ścianą z prostokątnym wejściem głównym. W lekko wklęsłychścianach na osi drugiej i czwartej znajdują się również prostokątne, nieco mniejsze wejściaboczne. Kondygnacje fasady rozdziela szeroki pas pośredni pomiędzy dwoma gzymsami,z których dolny przerywany jest owalnymi oknami na pierwszej, drugiej, czwartej i piątej osi.W drugiej kondygnacji na wypukłościach ściany części środkowej ustawiono po dwiekolumny, a na elewacji wież ustawiono narożnikowo analogiczne kolumny, stanowiącekontynuację pilastrów z pierwszej kondygnacji. W części środkowej jest na osi dużeprostokątne okno, zamknięte od góry łukiem półkolistym, a od dołu analogicznym, aleodwróconym. W wieżach są duże, półkoliście zamknięte okna z balustradą. Na kolumnachdrugiej kondygnacji wsparte są szerokie pasy belkowania z gzymsami. W partii środkowejnad belkowaniem malowniczy szczyt, którego cofniętą środkową część wieńczy krzyż nadekoracyjnej podstawie.

W budownictwie świeckim pogłębia się asymetryczność i dekoracyjność obiektów. Wzory wypracowane w poprzedniej epoce docierają na prowincję, gdzie rozszerza się ich funkcjonalność, np. rozwiązania przyjęte dla gmachów reprezentacyjnych przenosi się na obiekty użyteczności publicznej. Nowe rozwiązania wprowadza Jakub Fontana, np. projektując kamienice dla mieszczan czy wiejskie rezydencje dla szlachty. Oryginalnością popisuje się Bernard Meretyn, budując w połowie XVIII wieku ratusz w Buczaczu.

7,7

RaTDejRsi1lWq

Z lewej strony widoczna czterokondygnacyjna i pięcioosiowa kamienica na KrakowskimPrzedmieściu w Warszawie. Fasada główna jest ozdobiona portalem i trzema balkonami zażurowymi balustradami.

R1CAjSRge5VHB

Na prawo zdjęcie piętrowego budynku ratusza z pilastrami wnarożach. Górną kondygnację wieńczy gzyms zamknięty balustradą z rzeźbami w narożach.Fasada zwieńczona jest wyniosłym, bogato ornamentowanym szczytem z kartuszemherbowym. Ściany budynku zostały podzielone pilastrami z ozdobnymi głowicami. Nabudynku jest usadowiona dwukondygnacyjna wieża. Jej dolną cześć wieńczy balustrada, agórna ozdobiona zegarowymi okulusami i wazonami w narożach kończy się kopułą zwiatrowskazem.

Barokowa rzeźba w Polsce

Rzeźba polska realizowała się w niewielkich formach takich jak nagrobki, epitafiaepitafiumepitafia, ołtarze. Na tym tle wyróżniała się powstała w latach 1643‑1644 na zlecenie króla Władysława IV i zaprojektowana przez Constantino Tencallę [czyt.: konstantino tenkalę] i Augustyna Locciego [czyt.: locziego] Kolumna Zygmunta III w Warszawie. Na szczycie zawierała odlany z brązu przez Daniela Tyma wizerunek króla, który wykonał Clemente Molli [czyt. klemente moli]. Był on jedynym świeckim posągiem na kolumnie w nowożytnej Europie.

RDYhtJCvYJuif

Zdjęcie przedstawia pomnik króla Zygmunta III Wazy. Władca jest ubrany w archaizującą zbroję i bogato dekorowany płaszcz koronacyjny. Nosi koronę na głowie. W prawej dłoni trzyma szablę, a w lewej podtrzymuje oparty o cokół krzyż łaciński. Prawa jego noga opiera się o hełm ze strusimi piórami. Na piersiach król nosi order Złotego Runa.

Barokowe nagrobki

Najliczniej reprezentowane były nagrobki, które wykonywano z czarnego marmuru wydobywanego w Dębniku. Rzeźby na takich grobowych pomnikach były zwykle na zasadzie kontrastu z białego lub żółtego alabastru. We wczesnym baroku nagrobki przybierały postać ołtarzową z obudową architektoniczną w postaci kolumn. Postać zmarłego umieszczano centralnie w pozycji klęczącej przed krzyżem jak w kompozycji Sebastiana Sali wykonanej na nagrobku wojewody Piotra Opalińskiego w Sierakowie. W połowie XVII wieku nagrobki przyjmują formę popiersia umieszczonego w niszy o bogatej oprawie architektonicznej. Ten typ rozwiązania prezentuje choćby nagrobek biskupa krakowskiego Andrzeja Trzebnickiego w kościele św. Piotra i Pawła w Krakowie.

7,7

RW0uITlsjARhd

Nagrobek po lewej stronie w centralnej części przedstawia sarkofag wykonany z czarnegomarmuru, a nad nim alabastrowy posąg klęczącego pod krzyżem rycerza, uosabiającegozmarłego Piotra Opalińskiego. Po bokach w niszach są rzeźby alabastrowe. Nad częściąołtarzową znajduje się kartusz z herbami rodowymi. Całość nagrobka dopełniają putta.

RKJQr2KBvrBDZ

Poprawej stronie znajduje się ilustracja nagrobka ołtarzowego nieznanego autora dedykowanegobiskupowi krakowskiemu Andrzejowi Trzebickiemu. Wykonany jest on z trzech rodzajówkontrastującego ze sobą kamienia. W części środkowej znajduje się sarkofag, a nam nimtablica kartuszowa z łacińską inskrypcją. Otaczają ją putta. Nad sarkofagiem jest umieszczonaowalna nisza z popiersiem zmarłego biskupa. Wokół zlokalizowane są dwa połowy tułowiatrupa tzw. muskelmany z umięśnionymi, wyschniętymi i gnijącymi ciałami. Po bokach sąfigury kobiece symbolizujące Wiarę i Męstwo. Nad nimi i popiersiem jest kartusz z herbem łabędź, a po bokach insygnia biskupie i książęce: pastorał i miecz.

W schyłkowym baroku wykonywano nagrobki bez oprawy architektonicznej w formie medalionu z rzeźbiarskim lub malarskim portretem zmarłego umieszczanym w dłoniach puttaputtoputta lub innej postaci alegorycznejalegoriaalegorycznej. Kompozycję figuralną uzupełniały elementy dekoracyjne, np. w formie cokołów i obelisków. Przykładem takich rozwiązań kompozycyjnych są nagrobki Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego autorstwa Franciszka Placidiego [czyt.: placzidiego] w katedrze wawelskiej.

REO1Ls4iEDbRS

Ilustracja przedstawia pomnik nagrobny króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego i jego żony Eleonory znajdujący się w arkadzie prezbiterium katedry wawelskiej. Wykonany jest z czarnego marmuru, stiuku i alabastru. Centralnie położony sarkofag nosi płaskorzeźbę bitwy pod Chocimiem. Wsparty jest na barkach jeńców i otoczony postaciami alegorycznymi Sprawiedliwości i Wiary. Powyżej sarkofagu umieszczono obelisk z dwoma płaskorzeźbionymi medalionami portretowymi zmarłych. Dolny, marmurowy fragment pomnika prowadzi od krypty grobowej ze szczątkami króla. Czarny marmur tego fragmentu pomnika zdobią płaskorzeźby dekoracyjne z różowego marmuru.

Barokowe sztukaterie

Dekoracje figuralne związane z architekturą występują też w ówczesnych pracach sztukatorskich. W tematyce dominują sceny etapów życia od narodzin do śmierci oraz kompozycje biblijne. Najbardziej znanym dekoratorem epoki był Giovanni Battista Falconi [czyt.: dziowani batista falkoni], którego kompozycje wypełniały dość szczelnie wszelkie puste pola sklepień, gzymsy i belkowania. Jest on autorem m.in. stiukówstiukstiuków w kaplicy Krzyża Świętego w dominikańskim kościele w Lublinie.

RFM3UkeQJfI1T

Ilustracja przedstawia stiuki w bębnie kaplicy Krzyża Świętego w bazylice św. Stanisława w Lublinie. Prezentują one starotestamentowych proroków, patriarchów i królów. Znajdują się między półokrągłymi otworami okiennymi. Poniżej górnej części bębna kaplicy między obrazami są stiuki ukazujące symbole Męki Pańskiej. Sztukateria zdobi też łuk sklepienny kaplicy.

Wystrój wnętrza kościołów w tym czasie dopełniały prace snycerskie, wśród których dominującymi formami były polichromowane i złocone ołtarze, prospekty organowe, stallestallestalle i ambony. Najsłynniejsze oprawy organowe znajdują się w bazylice w Leżajsku i katedrze oliwskiej w Gdańsku. Późnobarokowe ambony przybierają kształt łodzi, np. w kościele św. Teresy w Przemyślu czy w bazylice Bożego Ciała w Krakowie.

7,7

RmOfFMLBaHffz

Po lewej stronie znajduje się obraz centralnego fragmentu prospektu organowego w kościele bernardynów w Leżajsku. Na pierwszym planie wybija się postać Herkulesa walczącego z Hydrą, dwa aniołki trzymające banderole z napisem „Viriliter 1723” (wykonano w 1723) i „Sine mora” (bez opóźnienia) oraz postaci Murzynów stojących na kapitelach kolumn po bokach. Na balustradzie w symetrycznych arkadowych niszach są widoczne rzeźby, po lewej św. Franciszka z Asyżu, a po prawej św. Dominika. Nad kompozycją środkową znajduje się ujęty gorejącymi sercami i promieniami monogram „IHS”, obok którego z lewej strony jest postać anioła trzymającego kartusz z herbem Leszczyc, zaś z prawej anioł trzymający kartusz z herbem Pilawa.

R1O3rMRNKejRf

Po prawej stronie widoczna kazalnica z kościoła św. Teresy w Przemyśluwyrzeźbiona w drewnie w formie trójmasztowego okrętu. Ukazana jest jako usadowiona naskale, z ogromnym żaglem miotanym gwałtownym wiatrem, który tworzy baldachim. Mapostać okrętu o dwóch pokładach, uzbrojonego w działa z kotwicą przy dziobie i sterem narufie. Maszt zwieńczony banderą z krzyżem  podtrzymuje przechyloną reję. Takielunek z linjest bardzo rozbudowany. Na niższym z pokładów ustawione zostały dwa wyobrażeniaświętych Piotra i Pawła wydobywających z morza sieć wypełnioną rybami.

RrL1Apiog5vV1

Zdjęcie przedstawia fragment południowo‑zachodniego górnych stalli bazyliki Bożego Ciała wKrakowie. Centralnie widoczna podobizna św. Augustyna w szatach biskupich z mitrą nagłowie. W prawej dłoni trzyma model świątyni, a w lewej ręce otwartą księgę. Między rzeźbąświętego znajdującą się w niszy ustawione są dwie kolumny pokryte ornamentem roślinnym.Za nimi znajdują się dwa obrazy o formie stojących prostokątów zamkniętych u góry łukiemprzełamanym w środku prostokątnie. Przedstawiają one sceny z życia wybitniejszychświętych z zakonu kanoników regularnych. Pod każdym obrazem na ozdobnych kartuszachumieszczone zostały objaśniające napisy. Dalej od obrazów między dwoma rzędamikolumienek z ornamentem roślinnym widoczny jest posąg świętego papieża z zakonukanoniczego.

Rzeźbiarze barokowi

Grono działających w Polsce rzeźbiarzy nie było rozległe: obok Włochów z szwajcarskiego kantonu Ticino byli to głównie Niemcy. Do najbardziej znanych rzeźbiarzy należał Dawid Heel [czyt.: hil], który wykonał dwanaście figur apostołów na ogrodzeniu kościoła św. Piotra i Pawła w Krakowie. Wybitnym artystą był również Andrzej Schlüter [czyt.: szlyter] pracujący dla rodziny Sobieskich. Wykonał dla nich m.in. nagrobki w farze w Żółkwi. Jest też autorem krucyfiksu ołtarzowego z kościoła w Węgrowie. Polscy rzeźbiarze barokowi pojawili się dopiero w XVIII w.

7,7

RlBEBB39C3sXa

Od lewej strony znajduje się posąg św. Jakuba Młodszego z grupy 12 apostołówzobrazowanych na ogrodzeniu kościoła św. Piotra i Pawła w Krakowie. Świętyzaprezentowany jest w uniesieniu mistycznym z rozpostartymi ramionami. Jego opończa jestsilnie drapowana.

RfSWjOVNsENpS

Z prawej strony widoczny jest drewniany krzyż w ołtarzu głównymkościoła w Węgrowie.

Na Warmii pracował Krzysztof Peucker [czyt.: pałke], który wykonywał zamówienia na późnobarokowe figury ołtarzowe m.in. dla jezuitów z kościoła w Świętej Lipce oraz dla katedry fromborskiej. W Gdańsku działał w XVIII wieku Johann Heinrich Meissner [czyt.: johan hainrich maisne], który tworzył zarówno w kamieniu, jak i w drewnie. Wykonywał zamówienia dla gdańskich kościołów, w tym mariackiego i św. Jana. Specjalizował się w rzeźbieniu małych figurek oprawy organowej.

11,7

R1T1xL0eTbald

Od lewej strony zlokalizowany jest fragment ołtarza głównego w sanktuarium maryjnym wŚwiętej Lipce. Centralne miejsce zajmuje obraz Matki Boskiej Świętolipskiej z 1640 rokuautorstwa Bartłomieja Pensa. Obraz osłonięty jest srebrną sukienką z 1720 roku wykonanąprzez Samuela Grewa. Powyżej na środkowej kondygnacji ołtarza obraz NawiedzeniaNajświętszej Maryi Panny. Po bokach znajdują się rzeźby Krzysztofa Peuckera: na dolnejkondygnacji od lewej św. Jana Chrzciciela, Józefa, Joachima i króla Dawida, na środkowej odlewej św. Andrzeja, Piotra, Pawła i Jana Ewangelisty.

R16mTXMCXZZWH

Od prawej strony na cokole figuraChrystusa Zmartwychwstałego. Jezus obnażony jak przy ukrzyżowaniu prawą dłoń umieściłna sercu, a lewą podtrzymuje drzewiec chorągwi.

Dzieła malarskie polskiego baroku

Malarstwo polskie epoki baroku jest bardzo zróżnicowane tematycznie. Przeważają obrazy religijne o charakterze dydaktyczno‑moralizatorskim. Przedstawienia biblijne czy hagiograficznehagiografiahagiograficzne ujęte są w realiach współczesnego świata, często odwołując się wprost do aktualnych wydarzeń czy osób. Typową tematyką stają się obrazy tańca śmierci, symbolizujące naukę o ulotności życia, umieraniu, wskrzeszeniu zmarłych i zrównaniu wszystkich stanów. Modne są wątki pasyjne i mariologiczne w związku z rozbudzonym kultem cudownych wizerunków.

7,7

RSjde4Kj6QuQr

Od lewej strony widoczne jest przedstawienie sceny koronacji Maryi przez Trójcę Świętą:Chrystus z lewej strony i Bóg Ojciec z prawej strony nakładają na głowę Maryi koronę, nadktórą unosi się gołębica Ducha Świętego. Scenie towarzyszy w górnej części obrazu tłumadorujących świętych i chórów anielskich, u dołu rzesze przedstawicieli władzy świeckiej, kościelnej i szlachty.

R1VbayIF6e0LT

Z prawej strony widoczna scena ukrzyżowania Chrystusa z adorującymigo od lewej strony św. Benedyktem z pastorałem opartym o lewe ramię i złożonymi dłońmiopasanymi różańcem i św. Maurem, z prawej strony przez św. Scholastykąucharakteryzowaną na Magdalenę Mortęską, reformatorkę zakonu benedyktyńskiego wklasztorze w Chełmnie (o czym świadczy czerwony krzyż na welonie zakonnicy) i ElżbietąPiwnicką, ksienią toruńskich benedyktynek reformy chełmińskiej. Św. Scholastyka trzymapastorał oparty o lewe ramię i ma złożone ręce opasane różańcem jak św. Benedykt.

Malarstwo portretowe

Intensywne kontakty handlowe z Niderlandami wpływają na upowszechnienie malarstwa portretowego. Dominował w tej materii portret reprezentacyjny bez idealizacji modela, ale z odpowiednią oprawą tła. Do grona wybitnych królewskich portrecistów należą Tomasz Dolabella, działający w czasach Zygmunta III Wazy, Bartłomiej Strobel, związany z Władysławem IV, Jan Tretko, malujący Jana III Sobieskiego czy obecny na dworze w Dreźnie u Augusta II Mocnego Louis de Silvestre [czyt.: lui de silwestr]. W połowie XVII wieku, gdy upowszechnia się technika olejna, dzieła stają się bardziej wyrafinowane, o większej intensywności barw i kompozycji podkreślonej światłocieniem. Mistrzem tych rozwiązań będzie nadworny malarz Jana Kazimierza Daniel Schultz [czyt.: szulc], tworzący również obrazy animalistyczneanimalizmanimalistyczne. Zamyka się schemat portretu sarmackiego, który łączy funkcje wizerunkowe z dydaktyzmem. Obok namalowanego szlachcica w stroju reprezentacyjnym pojawiają się bowiem napisy informujące o jego stanowisku i godnościach. Symbolem sprawowanych przez niego urzędów stają się obok buławy czy krucyfiksu również księgi i narzędzia. Do malarstwa portretowego należą także, specyficzne dla sztuki polskiej, portrety trumienne. Wykonywane są na blasze dopasowanej do przekroju trumny i przedstawiają twarz zmarłego. Zapełniają kościoły i krypty, wszędzie tam, gdzie realizowano ceremonialny pochówek Sarmatów.

7,7

RtsSMSA2Ts0rd

Po lewej stronie widoczna stojąca postać szlachcica w stroju reprezentacyjnym (żupanie inarzuconej na niego delii podbitej futrem). Lewą dłonią trzyma rękojeść karabeli, a prawąopiera na stoliku. O sarmackim wyglądzie świadczą wąsy i podgolona czupryna z zakolami.Prezentacji postaci towarzyszy w prawym górnym rogu obrazu herb rodowy i napisinformacyjny o urzędach i godnościach.

RTiRT8jsSG8EZ

Po prawej stronie widoczny portret siedzącego nakrześle mężczyzny w stroju polskim. Z uwagi na narzucony na żupan podbity futrem szlafrokdomowy wygląda bardziej swobodnie. W prawej dłoni dzierży buławę, a lewą trzymarękojeść karabeli. Jego twarz z wąsem i podgoloną czupryną jest skierowana wprost na widza.

7,7

R1HOt19HIsibi

Po lewej stronie ukazano wizerunek biskupa Trzebickiego w stroju liturgicznym. Kapanałożona na ornat współgra z wzorem mitry na głowie dostojnika. Duchowny trzyma w lewejręce pastorał, a prawą dłoń unosi do błogosławieństwa.

RgoaKXBJV34y9

Po prawej stronie jest portret sarmacki Tęczyńskiego. Magnat pozuje na tle okna, stojąc przy nakrytym kapą stoliku i trzymają lewą dłoń na leżącej na nim księdze. Jest ubrany w strój szlachecki: futrzany kołpak z piórem na głowie, obszyty futrem płaszcz z rozciętymi rękawami, nałożony na suknię oraz skórzane trzewiki. Prawą dłoń trzyma na boku, spoglądając wprost na widza. W lewym górnym rogu obrazu znajduje się napis informacyjny w języku łacińskim o osobie i jej godnościach.

Martwe natury

Popularnością cieszą się martwe naturymartwa naturamartwe natury, które zgodnie z koncepcją vanitas, czyli motywem marności, służą celom dydaktycznym. Ukazanie chwilowych przyjemności, jak smakowanie egzotycznych owoców łączy się z wątkami chrystologicznymi jak chleb i wino, aby pokazać, że wszystko co ziemskie musi przeminąć, aby to co boskie okazało się wiecznie trwałe. Podobne zabiegi stosowano w kompozycjach animalistycznych, często o charakterze alegorycznym. Ukazywano walkę dobra ze złem w postaci pojedynków zwierząt, obławy i polowań na nie.

7,7

R180h4wHk9b4E

Na lewo jest widoczny obraz Stecha prezentujący układ owoców i naczyń na stole częściowoprzykrytym płótnem. Po lewej stronie obrazu na skraju stołu są dwa talerze: na większymznajduje się piramida z dziewięciu gruszek, na mniejszym są trzy morele i częściowo obranacytryna. Za talerzami jest mlecznik i na podwyższeniu z dyni talerz z drożdżowymibułeczkami. Na prawo od nich jest dzban w stylu włoskim pokryty emalią i alabastrem zmotywami roślinnymi oraz kieliszek z trójkątną czaszą na długiej nóżce. Prawą stronę obrazuokupuje w tle kosz winogron, w których buszuje wiewiórka oraz grupa trzech jabłek i trzechmelonów, z których jeden jest przekrojony i pokazuje wnętrze z nasionami. Do kosza zaowocami przywarł wielki chrząszcz.

R17jSL11NQP2u

Po prawej stronie jest widoczny obraz animalistycznyLubienieckiego. W kompozycji pionowej zaprezentowano walkę koguta z kotem, któryusadowił się na ogrodowym murku. Jego grzbiet jest wygięty w pozie do skoku. Najeżonewibrysy i podniesione w górę uszy świadczą o silnych emocjach, które targają kotem. Równiepobudzony jest kogut występujący na pierwszym planie. Podniósł w górę ogon, rozpostarłskrzydła i ustawił się w pozycji bojowej. Zbliżył dziób do mordy kota, czekając na atak zgóry.

Malarstwo batalistyczne

Długotrwałe wojny nękające ziemie polskie sprzyjały rozwojowi malarstwa batalistycznego. Szczyt jego popularności przypada na okres panowania Jana III Sobieskiego, który zamawiał odpowiednie dzieła w celach propagandowych. Na płótnach gloryfikowano zwycięskich wodzów i podkreślano rolę polskiego oręża. Występowano też z programami ideologicznymi związanymi z wizją Polski jako „przedmurza chrześcijaństwa”. Ważną rolę dokumentacyjną spełniały panoramy bitewne ukazujące rozmieszczenie wojsk oraz prezentujące sylwetki dowódców. Przykładem takich rozwiązań jest dzieło Szymona Boguszowicza Bitwa pod Kłuszynem z 1620. Za intencjonalne dzieło uchodzi obraz Tomasza Dolabelli Bitwa pod Lepanto z 1632 roku. Prezentacja zwycięstwa chrześcijan nad muzułmańską flotą jest tylko pretekstem do artystycznych rozważań na tematy ideologiczne i polityczne związane z organizacją antytureckiej krucjaty.

9,7

R17QPqEFIrMxY

Po lewej stronie przedstawiono centralny fragment batalistycznego obrazu ukazującego bitwępod Kłuszynem w relacji hetmana Stanisława Żółkiewskiego. Widoczne są chorągwiehusarskie uderzające na przeciwnika w szyku zwartym i z opuszczonymi kopiami.

RXl96iNOkb14N

Po prawejstronie lewa część obrazu przedstawiającego bitwę morską pod Lepanto. W prawym górnymrogu widać tureckie galery wypływające z portu, z lewej zaś strony u góry jest rzymskaprocesja z papieżem niesionym w lektyce. Poniżej na pierwszym planie jest widocznaprocesja różańcowa, która miała miejsce w Krakowie w 1621 roku, w intencji bitwy podChocimiem. W procesji uczestniczą zarówno dominikanie, jak i osoby świeckie. W prawymdolnym rogu obrazu klęczy fundator malowidła Stanisław Przyjemski.

Malarstwo iluzjonistyczne

W drugiej połowie XVII wieku ważną rolę odgrywa malarstwo iluzjonistyczne. Występuje ono zarówno w architekturze sakralnej, jak i świeckiej. Programowe rozwiązania znalazły realizację w wystroju wnętrz pałacu wilanowskiego w Warszawie. Dla Jana III Sobieskiego pracowali jako dekoratorzy Michał Anioł Palloni oraz Jan Reisner [czyt.: rajsne], którzy inspirowali się sztuką antyczną. Ich malarstwo cechuje nastawienie na budowanie harmonii, doskonałej linii, czytelnego konturu, jasnej, spokojnej kompozycji.

7,7

R1FBBYqfqFsFU

Od lewej strony widoczna centralnie królowa Maria Kazimiera jako Jutrzenka - Flora wotoczeniu trzech synów pod postaciami aniołków - Wiatrów. Królowa ubrana jest w zwiewną,dwuczęściową szatę z odsłoniętą prawą piersią. Na włosach ma wianek z kwiatów. Górnączęść szaty podniosła lewą ręką w górę czyniąc z niej zapaskę na kwiaty, które rzuca w dół znieba. Po jej prawej stronie syn Aleksander jako Zefirek unosi nad głowę wiklinowy kosz zkwiatami. Po lewej stronie syn Konstanty jako aniołek‑Wiaterek trzyma płonącą pochodnię.Na pierwszym planie u dołu syn Jakub jako Wicher spuszcza z wiadra deszcz na ziemię.

Rf56HY9fPZIL8

Poprawej stronie widoczny fresk ze sceną z historii Psyche. W otoczeniu górskiej przyrody iruin antycznej rotundy śpi śmiertelnym snem Psyche. Z ciekawości otwarła pudełko zkremem piękności od Persefony dla Afrodyty i znajdujący się w środku proszek zabił ją. Napierwszym planie z prawej strony amorki bawią się otwartą amforą po tym kremie. Nadśpiącą Psyche szybuje Eros ze swoją strzałą. Przyleciał, aby obudzić ją przez ukłuciemiłością. Towarzyszy mu mały aniołek.

Sarmacki pogrzeb

Z  poniższego nagrania dowiesz się o sarmackim pogrzebie. Zapoznaj się z materiałem.

RR1VaaJWx11h5

Film na temat kultury baroku i obecnych w niej wątków dotyczących przemijania i śmierci.

Film na temat kultury baroku i obecnych w niej wątków dotyczących przemijania i śmierci.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RR1VaaJWx11h5

Film na temat kultury baroku i obecnych w niej wątków dotyczących przemijania i śmierci.

Powtórzenie

Notatnik

Słownik pojęć

Bibliografia

Hernas Cz., (2008),Wielka historia literatury polskiej. Barok, Warszawa: PWN.

Kopera F., (2017), Dzieje malarstwa w Polsce, t. II: Malarstwo w Polsce od XVI do XVIII wieku (Renesans, Barok, Rokoko), Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V.

Bania Z., Bender A., Gryglewski P., Talibierska J. (red.), (2013‑2015), Sztuka polska, t. IV‑V, Warszawa: Arkady.