Ludzie i miejsca – z dziejów miejscowości i regionu przez epoki. Gardna Wielka

Słowińcy

Słowińcy, inaczej nazywani Kaszubami łebskimi, to potomkowie osiadłych w VII wieku nad Bałtykiem zachodniosłowiańskich Pomorzan. Wskutek warunków środowiskowych, licznych bagien i mokradeł, ich osadnictwo miała charakter nieregularny i wiązało się zarówno z przypływem, jak i odpływem ludności. Stabilizacja demograficzna na terenie między dzisiejszą Łebą a Słupskiem nastąpiła dopiero pod koniec średniowiecza, gdy na dużą skalę zaczęto przeprowadzać melioracje i tym samym zwiększać obszar gruntów pod uprawę i hodowlę. Izolację słowińskiej społeczności pogłębiał do XVI wieku brak dróg dojazdowych i stałej komunikacji z resztą Pomorza. Fakt ten wpływał również na charakter przynależności państwowej Wybrzeża Słowińskiego. Sporadycznie podbijali go Polacy w epoce wczesnopiastowskiej. Chrystianizował dopiero w XII wieku ród Gryfitów, który zaczął sprowadzać nad Bałtyk niemieckich osadników z Meklemburgii. Pod rządami książąt pomorskich pozostawali Słowińcy do zakończenia wojny trzydziestoletniej w XVII wieku, kiedy praktycznie większość ich osad wyginęła, a terytorium zajęli Brandenburczycy. Historyczna wzmianka o ich archaicznym rodowodzie pochodzi z 1582 roku. Regres tożsamości rozpoczyna się na przełomie XVII i XVIII wieku, gdy Słowińcy znaleźli się pod panowaniem pruskim i zostali poddani intensywnej germanizacji.

RTxxxJsL90I0x

Na ilustracji mapa, która przedstawia Pomorze w XVII wieku. Nazwy obszarów geograficznych i miejscowości są w języku niemieckim. Od lewej strony u góry: pierwszy obszar (graniczy z Morzem Bałtyckim): wschodnia część obecnych ziem niemieckich, wyspy Uznam i Wolin, rzeka Odra, Szczecin. Niżej drugi obszar: wschodnia część ziem niemieckich do rzeki Odry. Trzeci obszar (graniczy z Morzem Bałtyckim): od Kamienia Pomorskiego na południe do Pyrzyc, a na wschód przed Kołobrzeg, Koszalin do Łeby. Czwarty obszar zaczyna się na południe od Kołobrzegu i na północ od Świdwina, przez Drawsko Pomorskie, Myślibórz (na mapie nie jest widoczna dolna granica tego obszaru). Piąty obszar: od granicy z Zatoką Gdańską, przez Gdańsk, Bydgoszcz na południe do Inowrocławia i na zachód do Piły (nie widać wschodniej granicy tego obszaru). Szósty obszar jest na południe od piątego i widoczny jest tylko jego niewielki fragment.

Zdaniem ówczesnych badaczy tzw. Pomorze TylnePomorze TylnePomorze Tylne było w średniowieczu wysuniętym obszarem niemieckiego osadnictwa nad Bałtykiem, które wskutek przesunięć granicznych dostało się pod wpływ słowiańskich społeczności i zbarbaryzowało. Stąd germanizacja miała być narzędziem odwrócenia tego procesu i powrotu do źródeł kulturowych dla tej społeczności. Jednak do końca XIX wieku zniemczenie nie miało charakteru nakazowego, a jedynie administracyjny i związany z obowiązkiem szkolnym.

Rhqg1k50Xlk2R

Na ilustracji mapa Pomorza. Nazwy obszarów geograficznych i miejscowości są w języku niemieckim. Współcześnie jest to obszar Pomorza Środkowego. Od lewej: pierwszy obszar graniczy od północy z morzem Bałtyckim, nie jest widoczna jego zachodnia i południowa granica, w centrum widocznego obszaru znajduje się Sławno. Drugi obszar również graniczy od północy z Morzem Bałtyckim, na północy zaczyna się w okolicy Ustki, a kończy w okolicy Łeby; na południe w połowie drogi leży Słupsk. Na południe od drugiego obszaru znajdują się dwa obszary (jeden po lewej, drugi po prawej stronie). Na obszarze po prawej stronie znajduje się Bytów. Nie są widoczne południowe granice tych obszarów. Na wschód od obszaru drugiego znajduje się obszar piąty, który graniczy z Morzem Bałtyckim na północy i rozciąga się od Łeby do Władysławowa i na południe kończy się w okolicach Człuchowa.

W połowie XIX wieku ustalił się obszar zamieszkiwany przez Słowińców, którego granicą zachodnią stanowił zachodni brzeg jeziora Gardno z parafiami w Rowach i Gardnie. Granicę wschodnią wyznaczało ujście Łeby i wsie Żarnowska, Charbrowo. Granica południowa prowadziła od zachodu przez wsie Czysta, Siecie, Równo, Główczyce, Pobłocie, Cecenowo. Teren ten był poddany na przełomie stuleci silnej, nakazowej germanizacji, tak że po I wojnie światowej praktycznie zanikło na tym terenie poczucie odrębności etnicznej, a także języka i materialnych wyrazów tożsamości. Ludność miejscowa porozumiewała się językiem niemieckim i w większości deklarowała przynależność do narodu niemieckiego.

Konflikt i szykanowania

W tym kontekście prowadzona bardzo prymitywnie przez władze komunistyczne po II wojnie światowej reslawizacjareslawizacjareslawizacja Słowińców przyniosła więcej złych skutków niż dobra. Po 1945 roku ludność słowińską w Polsce szacowano na około 2 tysiące osób zamieszkujących głównie we wsiach: Kluki, Izbica, Główczyce, Smołdzino, Gardna Wielka i Mała, Wicko, Rowy i Cecenowa. Była ona szykanowana przez napływające do tych miejscowości osoby, co skłaniało autochtonówautochtonautochtonów do wyjazdów z Polski, choć władze komunistyczne ze względów ideologicznych usilnie zabiegały, aby przywrócić im słowiańską tożsamość. W związku z represjami znaczna część osób znalazła się na emigracji w Niemczech i zamieszkała we wsiach wokół Hamburga. Około 120 osób pozostało w Polsce, głównie we wsi Kluki i zdecydowało się na wyjazd z kraju dopiero w 1974 roku. Jednym z głównych powodów emigracji Słowińców był rozgrywający się w ich wsiach ustawiczny konflikt z grupą nowych zasiedleńców. Przewodzili im ludzie powiązani z partią komunistyczną jak Antoni Korczyński oraz bracia: Michał, Alfred i Kazimierz Woronko. Szykanowali oni ustawicznie autochtoniczną ludność, dopuszczając się na niej rozbojów i kradzieży. W związku ze skargami mieszkańców pomorskich wsi w 1953 roku grupa warszawskich dziennikarzy, zainteresowanych problemem Słowińców, skierowała do ówczesnych władz komunistycznych petycję w sprawie usunięcia ze społeczności lokalnej antagonizujących ją ludzi. Pomimo ponawianych w następnych latach próśb sytuacja nie uległa poprawie aż do śmierci w 1958 roku Michała Woronko. W tym czasie większość Słowińców, względem których prowadzono akcję reslawinizacji, wyjechała do Niemiec. W 1974 roku pozostało w Polsce tylko 5 osób. Wśród emigrantów znaleźli się także żonaci ze Słowinkami Antoni Korczyński i Kazimierz Woronko.

RAz9eblzAiSwk

Zdjęcie. Na pierwszym planie drewniany płot, za nim ogrodzony teren zielony, a dalej dwie chaty z  dachami dwuspadowymi pokrytymi trzciną (dach pierwszej chaty porośnięty mchem). Domy są jednopiętrowe.Ściany budynków są białe, wzmocnione drewnianą konstrukcją - widoczne poziome i pionowe oraz kilka ukośnych desek pomalowanych na brązowo. W tle drzewa.

Obecnie jedynym śladem po słowińskiej obecności na Pomorzu Środkowym jest zgromadzony w założonym w 1963 roku skansenie w Klukach ich materialny dorobek: budownictwo, wyposażenie wnętrz, sztuka ludowa.

4,4,4

RrnTshzDHeraU

Zdjęcie przedstawia chatę. Jest jednopiętrowa i posiada dwuspadowy dach pokryty trzciną. Budynek ma konstrukcję szkieletową złożoną z drewnianych belek wypełnionych murem, który jest bielony. Wokół domu znajduje się trawnik, z prawej strony zdjęcia jest płot.

R1NeZ7qerPJaL

Zdjęcie przedstawia chatę. Jest jednopiętrowa i posiada dwuspadowy dach pokryty trzciną. Budynek ma konstrukcję szkieletową złożoną z drewnianych belek wypełnionych murem, który jest bielony.

Rd7rbHY3VXMiA

Zdjęcie przedstawia drewniany wóz na czterech kołach, za którym widać fragment chaty. Budowla jest jednopiętrowa i posiada dwuspadowy dach pokryty trzciną i porośnięty mchem. Ma konstrukcję szkieletową złożoną z drewnianych belek wypełnionych murem, który jest bielony. Widoczny jest również fragment ściany szczytowej zbudowanej z drewnianych desek. Obok wozu znajdującego się na pierwszym planie widać fragment drewnianego płotu. Wokół rośnie trawa.

4,4,4

RQTDT6Ltv4hM8

Zdjęcie przedstawia narzędzia rolnicze - pług, orkę, radło - stojące przy bocznej ścianie chaty. Budynek ma konstrukcję szkieletową złożoną z drewnianych belek wypełnionych murem, który jest bielony.

R1Dp28orSuCFx

Zdjęcie przedstawia fragment drewnianej szopy. Jest jednopiętrowa i posiada dwuspadowy dach pokryty trzciną. Wokół zagrody znajduje się trawnik.

RjxyygLTnI57Y

Zdjęcie przedstawia fragment chaty. Jest jednopiętrowa i posiada dwuspadowy dach pokryty trzciną. Budynek ma konstrukcję szkieletową złożoną z drewnianych belek wypełnionych murem, który jest bielony. Wokół domu znajduje trawnik, widać też kolorowe kwiaty.

Język

Istotnym aspektem przynależności etnicznej Słowińców był ich język. Zaczął on zanikać w XVII wieku, kiedy wskutek wojny trzydziestoletniej wyludniły się wsie na Pomorzu i wiele parafii nie było obsadzonych. Napływowy kler znosił samorzutnie od 1669 roku prawny obowiązek organizowania nabożeństw w języku miejscowym, a po 1811 roku miał to tego zezwolenie władz państwowych. Dzięki prowadzonej przez Prusy w tym czasie germanizacji, zarówno w szkolnictwie, jak i administracji, nie można było już się porozumieć w języku słowińskim na terenie Pomorza Środkowego (Tylnego). W 1845 w Gardnie Wielkim wygłoszone zostało ostatnie kazanie w narzeczu słowińskim. W 1898 roku jedynie w trzech kościołach na południowy zachód od Łeby można było się usłyszeć słowińską mowę podczas nabożeństw. Zanik znajomości języka pogłębił upadek słowińskiej tożsamości, która jeszcze podczas pruskiego spisu ludności w 1858 roku była widoczna i silna. Obejmowała wtedy ponad 4 tysiące osób. Zdaniem badaczy śmierć kulturowa Słowińców nastąpiła w czasach nazistowskich, kiedy z powodów ideologicznych zwalczano tradycje inne niż germańskie. Znajomość języka słowińskiego zaczęła zanikać na rzecz niemczyzny. Po 1905 roku w wiosce pozostało jedynie kilku gospodarzy mówiących tylko po słowińsku, większość w życiu codziennym posługiwała się językiem niemieckim. Ostatnim mówiącym jedynie po słowińsku człowiekiem był mieszkaniec Kluk Otto Kirk, zamordowany przez żołnierzy radzieckich w 1945 roku, kiedy próbował z nimi ułożyć stosunki po wkroczeniu do wioski. Drugim równie sprawnym w słowińskiej mowie, choć posługującym się na co dzień językiem niemieckim, był zmarły na emigracji w 1959 roku Heinrich Kaitschick z Kluk. Polscy lingwiści, badający rodziny słowińskie w latach pięćdziesiątych, nie znaleźli już nikogo władającego komunikatywnie tym językiem. Żyjący wtedy Słowińcy znali tylko 140 słówek i 90 zwrotów słowińskich. Za ostatniego Słowińca na terytorium Polski uchodzi zmarły śmiercią samobójczą w 1987 roku Herman Kosch, władający jedynie językiem niemieckim.

STRÓJ SŁOWIŃSKI

Tradycja

Wzmożona ewangelizacja Słowińców w końcu XVIII wieku zniszczyła wiele ludowych tradycji, opisywanych jeszcze przez ówczesnych etnografów jak tańce z nożami czy wiwaty na wystrzał z broni palnej. Pastorzy kalwińscy propagowali też surową ewangelicką moralność, tzw. „niemiecką przyzwoitość”, która miała zneutralizować prymitywną, żywiołową obrzędowość, m.in. weselną. W związku z tym od tego czasu wszystkie wesela będą obchodzone tego samego dnia w wielu słowińskich wioskach, aby rzekomo zminimalizować liczbę gości uczestniczących w kosztownych uroczystościach, a w rzeczywistości poddać ścisłej kontroli ludzi o wolnościowym temperamencie.

R1Ei2eNLDlqBD

Ilustracja przedstawia budynek stojący przy brzegu. Znajduje się po prawej stronie. Jest zbudowany z drewna. Przy ścianie zawieszone są sieci rybackie. Przy budynku stoją skrzynie. Na jeziorze znajdują się łódki - dwie po lewej stronie w zatoczce przy brzegu, jedna na środku, w oddali, kilka‑kilkanaście metrów od brzegu.

Charakter zbiorowej zabawy miały też inne zwyczaje Słowińców jak ostatnie połowy późną jesienią na Bałtyku lub w zimie wspólnotowe łowienie ryb pod lodem na jeziorze Gardno. Rybacy dzielili się wtedy na zespoły po 12 osób, obierali kapitana, który nadzorował pracę wciągarki sieciowej, instalowanej przez wydrążony w lodzie otwór. Połów ryb także podlegał zbiorowemu dzieleniu: mniejsze ryby rozdawano w równej liczbie uczestnikom połowu, a większe ryby krajano na części do podziału.

R7eosQr7WMxeN

Zdjęcie przedstawia fragment jeziora i jego brzegu. W wodzie znajduje się na wpół zatopiona podłużna skrzynia. Na lądzie widać szereg wąskich drewnianych pali.

Wspólnie bawiono się również na dożynkach, czyli na tzw. „letnim weselu”, które organizowano zwykle w okolicach pierwszej niedzieli sierpnia. Pracowano wtedy po trzy noce z rzędu i nie schodzono z pola, równocześnie pijąc i jedząc na dworze.

RVA0tnEc2tY3z

Zdjęcie przedstawia ludzi na polu przy drewnianych wózkach. Z jednej strony znajduje się koło, a z drugiej - drążki do pchania lub ciągnięcia wózka. Dwie kobiety siedzą na wózku z przodu, pozostałe osoby stoją między wózkami i przy nich. Są uśmiechnięci. Wśród nich znajdują się kobiety i mężczyźni. Kobiety ubrane są w spódnice, na głowie noszą chusty. Mężczyźni noszą kamizelki, na głowie mają czapki.

Wspólnotowe imprezowanie charakteryzowało również „czarne wesele”, czyli mocno zakorzenioną tradycję, obecną wśród Słowińców do II wojny światowej, zbiorowego kopania torfu. Tzw. koszenie torfu rozpoczynało się corocznie w pierwszych dniach maja, gdy poziom wód gruntowych był na tyle niski, by można było kopać; do jesieni natomiast pozostawało wystarczająco dużo czasu, żeby torf wysechł. Był to również termin dogodny dla rybaków, jako że następowała wtedy przerwa w połowach. Koszenie torfu odbywało się na zasadzie wzajemnej pomocy wioskowej. W ciągu kolejnych dni jedni gospodarze pomagali drugim, aż po kilkunastu dniach ciężkiej pracy wszystkie gospodarstwa zaopatrzone były w wystarczającą na całą zimę ilość opału. Codzienna praca kończona była wspólnym biesiadowaniem. Posiłki wspólnie przygotowywały kobiety, kolejno w różnych chatach. Najważniejszym daniem była jajecznica uznawana za posiłek świąteczny. Nie brakowało również wódki i piwa. Wesołe, czasem frywolne „pogwarki” przy stole wywoływały zgorszenie u kalwińskich pastorów, protestujących przeciwko pogańskim obrzędom i rzekomej sakralizacji czynności określanych jako „czarne wesele”, czyli kojarzonych ze ślubem, a nie z ciężką pracą. Natomiast trud wspólnego wysiłku był odczuwany w wioskowej społeczności jako rodzaj święta. Wspólna praca przy wycinaniu partii torfu, wzajemna pomoc cementowały wiejską wspólnotę, dawały jej członkom poczucie przynależności do niej. Łączenie czasu pracy i świętowania miało swój wymiar symboliczny, właściwy dla społeczności tradycyjnych, ale również materialny: świętowanie i weselenie się było uzasadnione, zważywszy że torf był głównym materiałem opałowym i zgromadzenie odpowiedniej jego ilości gwarantowało przeżycie zimy.

Jazda na białym koniu

Rnn9hWSxPxwDN

Rysunek. Na pierwszym planie mężczyzna, który trzyma wodze przyczepione do białej głowy udawanego konia. Widoczna również biała szyja. Od pasa mężczyzny i dolnej części szyi konia zwisa jasny materiał udający tułów zwierzęcia. Na dole, pod materiałem widać buty mężczyzny. Jeźdźcowi towarzyszą kominiarz z drabiną, muzyk z akordeonem, mężczyzna przebrany za bociana i inny przebrany za jakiś czarne zwierzę.. Z przodu dwoje dzieci przyglądających się przebierańcom. W tle przyglądające się osoby dorosłe.

Inną formą zbiorowego świętowania u Słowińców było specyficzne kolędowanie, zwane „jazdą na białym koniu”, która polegało na uroczystym „objeżdżaniu” wsi w wigilię Bożego Narodzenia. Grupie kolędniczej przewodził mężczyzna przebrany za jeźdźca. Jego kostium stanowiła miotła z doczepioną końską głową, na której siedział i białe prześcieradło, które narzucał sobie na ramiona. Towarzyszyli mu tzw. „naganiacze”, którzy prowadzili go od domu do domu, nagradzając znajdujące się tam dzieci albo jabłkami za dobre sprawowanie, albo rózgami za psoty lub bałagan w obejściu. Za „naukę moralną” własnych pociech grupę kolędniczą gospodarze obdarzali podarkami. Wśród „naganiaczy” znajdowały się charakterystyczne postacie ze słowińskiej mitologii: „Białybóg” i „Czarnybóg” w maskach określonej barwy, które toczyły ze sobą walkę, kominiarz z drabiną, symbolizujący śmierć i odmierzający przy ścianie budynku, ile jeszcze szczebli do nieba brakuje gospodarzom oraz bocian, przynoszący wiosnę. W przekonaniu Słowińców chronił on również nowonarodzone dzieci przed porwaniem i urokami. O tym, kogo pilnował bocian, miała informować czerwona nitka obwiązywana przez matkę wokół nadgarstka niemowlęcia. Uważa się, że występujący w obrzędzie kolędowym motyw „jeźdźca na białym koniu” nawiązuje do słowińskiej legendy o upiornym strażniku grobli, który w burzowe noce, zwłaszcza zimą, siedząc na siwym koniu, sprawdza stabilność wałów przed falą sztormową. W niektórych wersjach podania ta bajkowa postać kojarzona jest z żyjącym w końcu XVII wieku członkiem szlacheckiego rodu Krokowskich, który się zniemczył i przyjął nazwisko von Krockow. Zdrada polskiego króla na rzecz jego pruskiego odpowiednika miała skutkować po śmierci stałym obowiązkiem chronienia granic. Uważano, że pojawienie się tego wysłannika piekieł zwiastuje wojnę. Ponadto słowińska legenda umieszczona w niemieckiej gazecie stała się inspiracją dla pisarza Theodora Storma do napisania w 1888 roku noweli „Jeździec na siwym koniu”. Obecnie gwiżdż kolędowy wymieszał wiele tradycji kaszubskich i słowińskich zarazem. W barwnych korowodach kolędniczych znajduje się wielu przebierańców. Anioł i diabeł zastąpili antagonistyczną parę słowińskich bogów. Jeździec przebrał się za kierowcę i zamiast na koniu pojawia się z modelem małego samochodu, zwanego transporterem. Obok bociana w korowodzie idą koza, baran, koń i niedźwiedź. Kominiarzowi towarzyszą przedstawiciele innych zawodów: listonosz, żołnierz, symbolizujący pruskiego żandarma, i cieśla, grający św. Józefa. Wokół nich przechadzają się Żyd, Cygan i Turek w ciągłym konflikcie. Całość grupy dopełnia baba z koszykiem prezentów i dziad (tzw. strecha), symbolizujący dawną szlachtę. Na wszystkimi piecze sprawuje gwiazdor ubrany w kożuch i futrzany kapelusz, który obraca kołem z świetlistymi promieniami i dzwoni dzwonkiem, aby oznajmić wszystkim przybycie kolędników. Tradycyjne podarki też coraz częściej zastępują pieniądze.

R1FRw2XpcXdyJ

Zdjęcie przedstawia kolędników. Ośmioro dzieci przebranych jest w różne stroje: jeden z chłopców nosi czarną maskę z rogami i trzyma widły, drugi chłopiec ma wojskową czapkę, dziewczynka przebrana jest w kożuch i spódnicę, trzyma koszyk. Chłopiec z narzuconym na siebie białym prześcieradłem trzyma głowę bociana zrobioną z drewna i pomalowaną. Jedno z dzieci trzyma gwiazdę. W tle budynek, drzewa i ciemniejące niebo.

XX wiek

R1IjrP9diqLUP

Zdjęcie przedstawia na pierwszym planie polanę zakończoną szeregiem drzew i krzewów, na drugim widać jezioro i jego drugi brzeg w oddali..

R1NTUPRnroO6R

Zdjęcie przedstawia drzewa i skrywające się za ich suchymi gałęziami dwa budynki mieszkalne ze spadzistymi dachami pokrytymi trzeciną.

Znajomość języka słowińskiego natomiast zaczęła zanikać na rzecz niemczyzny. Po 1905 roku w wiosce pozostało jedynie kilku gospodarzy mówiących tylko po słowińsku, większość w życiu codziennym posługiwała się językiem niemieckim. Tragedią mieszkańców był pożar w 1912 roku, który strawił większość zabudowy wsi, wpływając na jej zubożenie. Intensywny rozwój demograficzny, społeczny i gospodarczy wsi nastąpił w latach dwudziestych XX wieku. Wzrosła liczba mieszkańców: w 1925 roku było ich 1295 osób w 243 domach, zaś w tej samej liczbie mieszkań w 1939 roku znajdowało się już 1309 ludzi. Wszystkie domy miały przewody kominowe, były zelektryfikowane i skanalizowane. Sieć wodociągowana obejmowała nie tylko budynki mieszkalne, ale również obiekty przemysłowe jak lodziarnię, wylęgarnię i przetwórnię ryb.

Rhb2QLXxPyxXb

Zdjęcie przedstawia jezioro. Na pierwszym planie widać pozostałości łodzi, która znajduje się w szuwarach. Za szuwarami widać wodę i łódź.

W 1932 roku zmeliorowano sto hektarów miejscowych torfowisk, łąk i gruntów rolnych, dając podstawę do rozwoju rolnictwa, zwłaszcza hodowli krów i koni.

Ronb2f0czdXH4

Zdjęcie przedstawia fragment gospodarstwa. Na pierwszym planie po lewej fragment domu. Po prawej fragment innego domu, dalej chlew i traktor w środku podwórka. W tle między budynkami jezioro.

Prężnie działała spółdzielnia rybacka, mleczarnia, młyn, rzeźnia i dwie piekarnie. We wsi było wielu rzemieślników: szewców, krawców, fryzjerów, cieśli, kołodziejów, kowali, murarzy i ślusarzy. O silnych podstawach ekonomicznych wsi świadczyła kasa oszczędnościowo‑pożyczkowa oraz gospoda, mająca charakter lokalu rozrywkowego. We wsi działały cztery wysokospecjalistyczne sklepy m.in. z towarami kolonialnymi i produktami drogeryjnymi. Swoje gabinety miało dwóch dentystów, lekarz i położna. Chlubą wsi była zbudowana z czerwonej cegły w 1863 roku trzyklasowa szkoła powszechna. W jej budynku znajdowały się mieszkania dla trzech nauczycieli. W 1932 roku szkoła zmieniła charakter na pięcioklasowy, choć nie poszerzyła liczby nauczycieli. Przed wybuchem II wojny światowej uczyło się w niej 198 uczniów.

RnO6uh1hRjQJt

Zdjęcie przedstawia łąkę, na której gdzieniegdzie rosną małe żółte kwiatki. Daleko w tle widać jezioro.

O randze wsi świadczyło również wybudowanie nad jeziorem schroniska młodzieżowego z 30 miejscami, które będzie wykorzystywane dla potrzeb wakacyjnej rekreacji. W 1938 roku osobny obiekt wypoczynkowy dla młodzieży wybudował we wsi Hitlerjugend. Członkowie partii nazistowskiej, rekrutujący się głównie z przyjezdnych urzędników, usunęli w tym czasie z funkcji społecznych przedstawicieli dawnych rodów słowińskich: Falków, Jostów i Tommów. Zadecydowali również o posadzeniu w 1933 roku na rynku dwóch dębów na cześć prezydenta Paula von Hindenburga i kanclerza III Rzeszy Adolfa Hitlera.

Wysiedlenia

II wojna światowa przekreśli praktycznie całe życie słowińskiej społeczności. W szeregach armii niemieckiej poległo 52 Słowińców. Natomiast w momencie przełamywania się frontów w 1945 roku życie straciło 18 mieszkańców wsi, a 75 osób uznano za zaginionych. W tym czasie Gardna Wielka nie była przewidziana do ewakuacji, choć wieś była od pierwszych miesięcy 1945 roku przepełniona uchodźcami. W strachu przed Armią Czerwoną, która ostatecznie wkroczyła do wioski w marcu 1945 roku, ludność chroniła się na wydmach, w lesie oraz w rybackich chatach tuż przy Bałtyku. Pierwsi polscy osadnicy napłynęli w lipcu 1945 roku, zaś we wrześniu tego roku uruchomiona została polska administracja. Pomimo tego okupacja armii sowieckiej w Gardnie Wielkiej trwała blisko dwa i pół roku. Rybakom bez specjalnych zezwoleń wydawanych przez wojskową administrację terenu nie było wolno łowić w jeziorze Gardno ani handlować rybami. Odbywała się selekcja ludzi do wywózki. Ostatni miejscowy pastor Wilhelm Kypke jeszcze w 1945 roku został aresztowany, osadzony w słupskim więzieniu i pod groźbą kary śmierci zmuszony do wyjazdu do Niemiec, gdzie niedługo potem zmarł. Pierwsze miejscowe wysiedlenia miały natomiast miejsce we wrześniu 1946 roku i odbywały się nocą. Słowińcy mieli 10 minut na spakowanie rzeczy i opuszczenie mieszkań. Wszystkich ociągających się bito. Skonfiskowany przez polską administrację majątek miejscowych ludzi przechodził na nowych zasiedleńców. Do końca 1947 roku wygnano z Gardny Wielkiej 617 mieszkańców do brytyjskiej strefy okupacyjnej Niemiec i 372 osoby do sowieckiej strefy okupacyjnej Niemiec. Kościół przejęli katolicy, który erygowali tutaj parafię w 1951 roku.

„Diabelski kamień”

RrZ9cJM0TplKU

Zdjęcie przedstawia szuwary. Miedzy nimi znajduje się pomost, po którym idzie człowiek. Pomost prowadzi do dużego kamienia.

Zacieranie dziejów miejscowości i ignorancja wobec kulturowego dziedzictwa nazywana bywa „słowińskim przekleństwem”. Wiąże się również z tajemniczością jeziora Gardno, które urokliwie przyciąga do siebie, niemniej silne wiatry, idące od morza, oraz powiązana z tym zmiana poziomu zwierciadła wody czynią akwen jednym z trudniejszych żeglugowo. Wahania stanu wód jeziora najbardziej są widoczne przy południowym brzegu, gdzie zlokalizowana jest tzw. Wyspa Kamienna, będąca rezerwatem przyrody z miejscami lęgowymi kormorana czarnego i mewy srebrzystej. Znajduje się tam owiany legendami wielki głaz narzutowy, zwany „diabelskim kamieniem”, do którego można dojść z lądu pomostem. Według słowińskich podań jest on efektem zakładu miejscowego pastora z diabłem. Rzekomo w XVI wieku, gdy na te tereny zawitała reformacja, o sile nowej religii miała świadczyć likwidacja starych przesądów. Jednym z nich była wiara w moc diabelską. W związku z tym obejmujący parafię pastor wygnał czarta z kościoła, mówiąc, że jeżeli chce mieć własną świątynię, niech ją sobie postawi w ciągu jednej nocy na pobliskiej wyspie. Diabeł propozycję wziął na poważnie i lotem błyskawicy zaczął zrzucać kamienie zbierane z pól na miejsce przyszłej budowli. Przerażeni mieszkańcy, którzy obawiali się o własne dusze, obudzili miejscowe koguty, aby jak to się dzieje w Wielkanoc, zaczęły piać. Dźwięk symbolizujący zmartwychwstanie przeraził tak czarta, że niesiony głaz zrzucił z wysokości i uciekł. Od tego czasu nikt tu nie wystawia diabła na próbę, gdyż to zwiastuje nieszczęście.

25 ofiar

RwMXu9EccooLW

Zdjęcie przedstawia widok na jezioro ze wzgórza porośniętego trawą. Po obu stronach zdjęcia na pierwszym planie znajdują się gałęzie drzewa. Na środku zdjęcia widać wodę.

Za realizację słowińskich przesądów uchodzi wypadek na jeziorze Gardno w 1948 roku, w wyniku którego utonęło 25 osób, w tym 21 harcerek z tzw. łódzkiej drużyny „Małej Piętnastki”. Była to najtragiczniejsza powojenna katastrofa w ruchu wodnym i najtragiczniejszy wypadek w dziejach polskiego harcerstwa. Przeciążone pasażerami dwie łodzie rybackie wywróciły się, pociągając na dno młode dziewczęta, które w tym czasie przebywały na obozie harcerskim we wsi Gardno Wielkie. Wypłynęły rekreacyjnie na jezioro, gdyż zamierzały obejrzeć morze z miejscowości Rowy. Symboliczną postacią wśród ofiar stała się trzynastoletnia zastępowa Joanna Skwarczyńska, wyróżniająca się wśród koleżanek dojrzałością, wiedzą i talentem aktorskim. Jej postawa w obliczu niebezpieczeństwa oraz chęć ratowania innych za cenę własnego życia zjednały jej na zawsze uznanie harcerskiej społeczności i przyczyniły się do wzrostu popularności w środowisku lokalnym. Pochowana wraz z innymi harcerkami na łódzkim cmentarzu do 2017 roku była patronką nieistniejącej już szkoły podstawowej w Gardnie Wielkim. Pikanterii sprawie dodaje fakt, że sprawcy feralnego rejsu byli przesiedleńcami skonfliktowanymi z miejscową ludnością i w związku z tym zlekceważyli ostrzeżenia autochtonów, którzy odradzali im organizację wycieczki. Lokalni słowińscy rybacy byli za to pierwszymi, którzy pośpieszyli na ratunek tonącym i tylko dzięki ich determinacji ofiar nie było więcej. Zapłacili za to zupełnym zapomnieniem. W prasie zmieniono nawet nazwę miejscowości, aby nie kojarzyła się ze Słowińcami. Dziś na placu przed kościołem w Gardnie Wielkim stoi obelisk upamiętniający to wydarzenie.

Słownik pojęć

Bibliografia:

• Andrzej Czarnik, Gardna Wielka, Pomorska Akademia Pedagogiczna w Słupsku, Słupsk 2001,

• Lech Bądkowski, Słowińcy, Wydawnictwo Sport i Turystyka, Warszawa 1956,

• Bożena Stelmachowska, Słowińcy - ich dzieje i kultura (do 1956 r.), Instytut Kaszubski, Gdańsk 2013.