Ludzie i miejsca – z dziejów miejscowości i regionu przez epoki. Kcynia
przedstawić sylwetki osób zasłużonych dla dziejów Kcyni,
wskazać najważniejsze wydarzenia z historii miejscowości,
przypisywać przeznaczenie obiektom kulturalnym.
Kcynia należy do najstarszych zasiedlonych obszarów Wielkopolski. O archaiczności ludów ją zamieszkujących w starożytności świadczy m.in. nazwa własna. Jej pochodzenie nie zostało w pełni wyjaśnione. Legendy miejscowe łączą powstanie nazwy z wyłowieniem kotwicy, którą podczas tworzenia osady rzekomo miano odnaleźć w wodach Kcynki, czy też na bagnistych terenach, położonych na północ od dzisiejszego miasta.
Dzieje Kcyni
Początki Kcyni – starożytność i średniowiecze
Uczeni uznają Kcynię jako nazwę obronnego, drewnianego grodu lub obszaru silnie ukwieconego. Inni wiążą ją z chrystianizacją w lokalnych wodach napływowego ludu słowiańskiego ze wschodu. W niemieckich źródłach Kcynia występuje jako Exin. W XI wieku zbudowano tu kościół św. Idziego. W 1086 roku wokół niego na prawie polskim osadę lokował Władysław Herman. Pod Kcynią w 1223 roku zawarto pokój pomiędzy wojującymi ze sobą książętami wielkopolskimi: Władysławem Odonicem i Władysławem Laskonogim. Miasto lokowano na prawie niemieckim za Bolesława Pobożnego w 1262 roku. Zasadźcami byli rycerze Jan i Ryner (Reineri), którzy otrzymali wraz z nadaniem wójtostwo z należnymi przywilejami. W XIII wieku powstało tu najstarsze w Wielkopolsce Bractwo Kurkowe. Kolejni królowie polscy zatwierdzali przywileje miejskie.
Nowożytność
W XV wieku Kcynia stała się jednym z nielicznych miast mających zamek i mury obronne. W 1440 roku, zbierający fundusze na wyprawę przeciwko Turkom, Władysław III Warneńczyk zastawił Kcynię Wojciechowi Słupskiemu za 500 grzywien. W okresie wojny trzynastoletniej Kcynia wystawiła w 1458 roku 6 pieszych na odsiecz oblężonej polskiej załogi zamku w Malborku. Największy rozwój miasta nastąpił w okresie XVI–XVII wieku, kiedy w mieście osiedlili się Żydzi. Kcynia była wówczas stolicą powiatu kcyńskiego w województwie kaliskim i siedzibą sądów szlacheckich: ziemskiego i grodzkiego, które przetrwały do rozbiorów.
W 1594 roku odwiedził miasto król Zygmunt III Waza. W 1608 roku powstała szkoła. W 1612 roku do Kcyni zostali sprowadzeni karmelici, a w latach 1624–1631 przebudowano z gotyckiego kościół farnykościół farny pod wezwaniem św. Michała Archanioła. W 1656 roku w czasie potopu szwedzkiego pod Kcynią miała miejsce bitwa wojsk Stefana Czarnieckiego ze Szwedami. W latach 1756‑1763 miasto doświadczyło skutków wojny siedmioletniej.
Wiek XVIII‑XIX
W 1768 zawiązano w Kcyni słynną w Wielkopolsce KonfederacjęKonfederację Kcyńską. Pod Kcynią Rosjanie rozbili w 1770 roku konfederatów barskich. Od 1773 roku Kcynia znajdowała się pod panowaniem pruskim. W 1775 roku wielki pożar strawił prawie całe miasto. W 1781 roku powstał pierwszy po pożarze kościół ewangelicki, a w 1787 roku odbudowano kościół Wniebowzięcia NMP i klasztor karmelitówkarmelitów. KasataKasata zakonu nastąpiła w 1835 roku.
Miasto posiadało wówczas około 160 domów i blisko tysiąc mieszkańców. Większość ludności zajmowała się rolnictwem, pozostali rzemiosłem i handlem. W czasie zaboru pruskiego ludność polska czynnie uczestniczyła w ruchach narodowowyzwoleńczych. W latach 1807–1815 miasto weszło w skład Księstwa Warszawskiego, a od 1815 roku powróciło do Prus w obrębie Wielkiego Księstwa Poznańskiego (potem Prowincji Poznań). W 1842 roku wprowadzono pruską ordynację miejską. W 1848 roku miało miejsce powstanie KosynierówKosynierów Kcyńskich. Miasto liczyło wtedy blisko dwa i pół tysiąca mieszkańców. W 1866 roku miała miejsce największa w historii miasta epidemia cholery, która zdziesiątkowała jego ludność. Zmarło 313 mieszkańców. Kolejne lata to nowe inwestycje: budowa gmachu sądu grodzkiego i dworca kolejowego. W 1887 roku Kcynia otrzymała połączenie kolejowe z Gnieznem i Nakłem nad Notecią, a w 1908 roku z Bydgoszczą i Poznaniem. Przekształciła się w ten sposób w węzeł kolejowy. W XIX wieku w pobliżu miasta zaczęto eksploatować złoża glin ceramicznych i budować szereg cegielni. Powstały też pierwsze większe przedsiębiorstwa branży spożywczej.
Wiek XX
W 1906 roku uruchomiono gazownię, a 1915 roku wodociągi.
W 1893 roku oficjalnie powołano do życia Straż Pożarną. Na początku XX wieku wzrosła liczba mieszkańców do trzech tysięcy. W 1904 roku powołano chór „Moniuszko”, a trzy lata później Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. W latach 1906–1907 w mieście trwał strajk dzieci przeciw germanizacji. Wybuch I wojny światowej przyczynił się do stagnacji miasta. W noc sylwestrową 1918 roku miasto zostało zdobyte przez powstańców wielkopolskich. W lutym 1919 roku odbyła się decydująca bitwa o Kcynię. W 1920 roku powróciło w granice Polski. Mieszkańcy wybrali pierwszego polskiego burmistrza, którym został Władysław Rybarczyk. Nastąpiło ożywienie gospodarcze i kulturalne miasta. W 1928 roku świętowano 666 rocznicę nadania Kcyni praw miejskich. Miasto liczyło wówczas 4,8 tysiąca mieszkańców.
W 1932 roku powstał chór „Echo”, w tym samym roku nastąpiło też zamknięcie Seminarium Nauczycielskiego. W przeddzień wojny w Kcyni mieszkało 5,5 tysiąca ludzi. W 1939 roku Niemcy zajęli miasto i inkorporowaliinkorporowali je bezpośrednio do III Rzeszy w ramach tzw. Okręgu „Kraj Warty“.
Nastąpiły przymusowe wysiedlenia i aresztowania, zwłaszcza wśród miejscowej polskiej inteligencji. Po wkroczeniu Armii Czerwonej w 1945 roku do opuszczenia miasta lub przyjęcia polskiego obywatelstwa zostało natomiast zmuszonych wielu miejscowych Niemców. W 1962 roku odbyły się uroczyste obchody siedemsetlecia nadania praw miejskich. Powstał wtedy Zespół Regionalny „Pałuki” dzięki zaangażowaniu Klary Prillowej. Kcynia stała się stolicą folkloru pałuckiego.
Kcyński bohater – Jan Czochralski
Jan Czochralski urodził się w Kcyni jako ósmy z dziesięciorga dzieci Franciszka Czochralskiego i jego żony Marty z Suchomskich.
Jego rodzinnym domem był parterowy budynek przy ul. Szewskiej 25 w narożniku tzw. Koziego Rynku, dziś będącym placem prof. Jana Czochralskiego. Wolą jego ojca było, aby został nauczycielem, dlatego uczęszczał do Seminarium Nauczycielskiego w Kcyni. Budynek dziś zajmuje zakład poprawczy, co koresponduje z przekonaniami samego Czochralskiego co do tej instytucji. Szkoły bowiem nie ukończył, gdyż tuż po odebraniu świadectwa w wieku 16 lat podarł je publicznie, wykrzykując, że nigdy nie postawiono bardziej krzywdzących ocen. Ojcu zaś oznajmił, że opuszcza rodzinne miasto i wróci do niego, jak będzie sławny. W ten sposób rozpoczął kilkuletnią praktykę w drogeriach i aptekach Wielkopolski, w tym w Krotoszynie. Ostatecznie w 1904 roku zamieszkał w Berlinie i podjął tam pracę w laboratoriach niemieckich fabryk, wcześniej zaś pobierał nauki teorii i praktyki chemicznej w berlińskich aptekach. W koncernie AEG otrzymał stanowisko nadinżyniera. W 1917 roku Zrzeszenie Niemieckiego Przemysłu Metalowego ufundowało mu laboratorium metaloznawcze we Frankfurcie nad Menem. Jan Czochralski podjął się jego organizacji i został kierownikiem tego jednego z najlepiej wyposażonych laboratoriów przemysłowych w Niemczech. Zajmował się m.in. technologią stopów do produkcji łożysk.
Na podstawie opisu wczesnej biografii Czochralskiego: „Kcyński - bohater - Jan Czochralski” , określ cechy, jakimi się charakteryzował w młodości.
Na podstawie opisu wczesnej biografii Czochralskiego: „Kcyński - bohater - Jan Czochralski”, określ jednym zdaniem drogę, jaką przebył Chochralski od chwili ukończenia szkoły do chwili pracy we Frankfurcie.
Metoda Czochralskiego
Poniżej znajduje się prezentacja multimedialna. Przełączaj slajdy za pomocą strzałek, aby poznać szczegóły.
Metoda Czochralskiego
Jan Czochralski jest niestety mało znany w Polsce, choć według wielu naukowców należy do trójki największych polskich uczonych obok Mikołaja Kopernika i Marii Skłodowskiej‑Curie.
Któregoś wieczoru, zmęczony pomiarami w laboratorium, Jan Czochralski przygotowywał konieczne notatki. Miał już na swoim koncie kilka patentów więc pracy mu nie brakowało. Zmęczenie i chwilowy brak uwagi sprawiły, że doświadczył czegoś niezwykłego. Pióro zanurzył w tyglu ze stygnącą cyną zamiast w stojącym obok kałamarzu z atramentem. Nastąpił nagły przebłysk, po którym mężczyzna szybko wyciągnął pióro z tygla. Jednak było już za późno. Ze stalówki, która wieńczyła pióro, zwisał cienki drucik zestalonego metalu. Zniszczona stalówka nadawała się tylko do wymiany, ale to było mało ważne.
Czochralski nie powrócił do pisania – zaczął eksperymentować z kolejnymi stalówkami, zmieniając szybkość ich wyciągania z tygla. Tak, to była metoda, której poszukiwał Czochralski. Dostrzegł w wyciągniętej nici metalu to, czego uparcie szukał.
30‑letni chemik–metaloznawca, dokonał epokowego odkrycia. Metoda Czochralskiego, bo tak później ją nazwano, polega na powolnym wyciąganiu w górę kryształków stopionego materiału z jednoczesnym obrotem. Dzięki jej stosowaniu do dzisiaj możemy otrzymywać duże cylindryczne kryształy.
Sam Jan Czochralski nazwał metodę otrzymywania monokryształów „metodą kapilary”, nawiązując do początkowego zasysania stopionego materiału przez haczyk zakończony kapilarą (czyli wąską rurką). Do wyciągania kryształu krzemu metodą Czochralskiego służył tygiel. Narzędzie to pęka pod koniec procesu, a pewna ilość krzemu zawsze pozostaje na jego dnie.
W jaki sposób Czochralski domyślił się, że ma do czynienia z kryształem cyny zwisającym ze szczeliny (rozcięcia) stalówki? Naukowiec bezbłędnie skojarzył nić zestalonej cyny z dobrze sobie znaną „nicią” wazeliny. Wiedział, że w obu przypadkach ma do czynienia z kryształami badanej substancji (choć w jednym przypadku z monokryształem a w drugim – z polikryształem).
Skąd wazelina i cyna? Przy produkcji wazeliny też wyciągana jest słynna nitka. Czochralski w młodości pracował w drogeriach i aptekach. Zetknął się więc z metodą tworzenia tego kosmetyku. Nitka cyny tylko mu o tym przypominała. Naukowiec mógł dostrzec podobieństwo reakcji wazeliny i metalu. Był to prawdopodobnie kluczowy moment odkrycia Czochralskiego. Bez doświadczenia farmaceutycznego, byłoby to trudne.
Z pewnością był to wynalazek epokowy, ale przedwczesny. Dopiero kiedy wynaleziono tranzystory, sięgnięto po metodę Czochralskiego. W 1950 roku wykorzystano ją w Bell Laboratories do uzyskania kryształów germanu. Przełom w rozwoju metody Czochralskiego nastąpił po wynalezieniu tranzystora germanowego w USA, w 1947 r. Tranzystor krzemowy opracowano dopiero 14 kwietnia 1954 r.
Metoda Czochralskiego do dziś wykorzystywana jest do otrzymywania monokryształów krzemu.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RltYCwPLXlAgx
Film. Płaski, kwadratowy dysk urządzenia elektronicznego, który mieni się różnymi kolorami: niebieskim, fioletowym, żółtym, zielonym, różowym.
Wszelkie urządzenia, które mają w swojej nazwie słowa „cyfrowy”, „elektroniczny” czy „inteligentny”, mają w sobie jakiś element elektroniczny. A ten zawiera kawałek kryształu krzemu otrzymanego metodą Czochralskiego.
Napisz, w jakim przemyśle miał zastosowanie wynalazek Jana Czochralskiego.
Wyjaśnij, dlaczego Jan Czochralski tak szybko rozpoznał, co stało się ze stalówką zanurzoną w cynie, a nie w atramencie.
Określ, czy Metoda Czochralskiego została od razu zastosowana w przemyśle?
Przed wojną
Po przybyciu do Frankfurtu nad Menem w 1924 roku zespół Jana Czochralskiego opatentował stop zwany metalem B, charakteryzujący się dobrymi własnościami ślizgowymi. Nie posiadał drogiej i deficytowej cyny, za to był oparty na osnowie ołowiu. Znalazł on praktyczne zastosowanie w kolejnictwie. W ten sposób, wypuszczając kolejne patenty, których w sumie było ponad 100, Jan Czochralski został jednym ze współzałożycieli Niemieckiego Towarzystwa Metaloznawczego, a w 1925 roku otrzymał stanowisko prezesa. Był również konsultantem największych ówczesnych koncernów m.in. Schneider‑Creusot [czyt. sznajder‑kruzo] (Francja), Bofors (Szwecja) oraz angielskiego Instytutu Metali. Zajmował się badaniami własności fizycznych stopów i kryształów metali, w szczególności aluminium. Opracował m.in. odczynniki do trawienia metali oraz nierentgenowską optyczną metodę określania orientacji kryształów metali.
Na zaproszenie Henry’ego Forda, twórcy przemysłu samochodowego w Stanach Zjednoczonych, wyruszył do jego fabryk, aby przyjrzeć się możliwościom praktycznego zastosowania własnych wynalazków w produkcji samochodów. Proponowano mu za astronomiczną sumę pozostanie w Stanach Zjednoczonych na etatach naukowych, ale on postanowił rzucić wszystko i wrócić do Polski. Wykorzystując zaproszenie prezydenta Ignacego Mościckiego w 1928 roku osiadł w Warszawie, gdzie powierzono mu organizację Katedry Metalurgii i Metaloznawstwa na Wydziale Chemicznym Politechniki Warszawskiej. Ponieważ nie posiadał żadnego stopnia naukowego, aby kierować katedrą, prezydent Mościcki wręczył mu doktorat honoris causa tej uczelni, co wzbudziło ogromne protesty środowiska naukowego. Najbardziej zajadłym krytykiem Czochralskiego został profesor Witold Broniewski, absolwent Sorbony, uczeń Marii Skłodowskiej‑Curie, który do przyjazdu Czochralskiego był uważany w kraju za najważniejszy autorytet w dziedzinie metaloznawstwa. Konflikt pomiędzy naukowcami znalazł swój korzystny dla Czochralskiego epilog w sądzie w 1936 roku. Czochralskiemu zarzucano wtedy podwójne obywatelstwo, które zachował, aby nie stracić praw do zagranicznych patentów, współpracę z wrogim mocarstwem, tj. Niemcami i brak akademickiego wykształcenia. Kłuć w oczy akademickich kolegów musiała rezydencja Czochralskich nieopodal Belwederu oraz biały samochód adler z szoferem, którym wynalazca poruszał się po Warszawie, a także piękna willa w Kcyni, z wielkim ogrodem i dwoma basenami, będącymi prezentem dla chorującej żony. Zazdrość budziły też kontakty Czochralskiego w świecie artystycznym, w tym mecenat nad licznymi przedsięwzięciami, m.in. pracami archeologicznymi w Biskupinie.
Mecenat sztuki i współpraca z AK
Czochralski nie ukrywał swojego bogactwa. Był znanym kolekcjonerem dzieł sztuki i wspierał przedsięwzięcia artystyczne m.in. związane z promocją polskiego malarstwa. Przyjaźnił się z wieloma artystami m.in. Ludwikiem Solskim. Niepotwierdzonym, ale prawdopodobnym zachowaniem naukowca, była też jego współpraca z polskim wywiadem, która będzie kontynuowana również w czasie wojny. We wrześniu 1939 roku Jan Czochralski wraz z rodziną pozostał w Warszawie. Następnie korzystając ze swych znajomości zorganizował Zakład Badań Materiałów, w którym znaleźli zatrudnienie pracownicy jego instytutu. Zakład ten pracował głównie na potrzeby miasta, chroniąc przed wywiezieniem do Niemiec naukowców i aparaturę, a jednocześnie pozwalając na wytwarzanie części uzbrojenia dla ruchu oporu przy współudziale powstałej na terenie zakładu komórki Armii Krajowej. O współdziałaniu w tym czasie Czochralskiego z wywiadem AK dowiedziano się dopiero w 2011 roku po odnalezieniu stosownych meldunków w tej sprawie w Archiwum Akt Nowych w Warszawie.
Po 1945 roku
Po wojnie naukowiec został oskarżony o współpracę z Niemcami oraz pracę dla Wehrmachtu na szkodę narodu polskiego i aresztowany. Po czterech miesiącach został jednak zwolniony, a śledztwo umorzono. Podejrzenia o utrzymywanie kontaktów z Niemcami w czasie okupacji stały się jednak podstawą do podjęcia przez Senat Politechniki Warszawskiej w 1945 roku decyzji zabraniającej mu powrotu na uczelnię. Być może była to próba ratowania Czochralskiego przed represjami czasów stalinowskich i chęć zmuszenia go do emigracji, niemniej wpłynęła ona na dalsze życie wynalazcy. Wbrew usilnym prośbom, aby wyjechał do Austrii do ośrodka badawczego, Czochralski sprzedał warszawską rezydencję zniszczoną w powstaniu i przeniósł się do Kcyni do willi przy ul. Poznańskiej 20, zwanej od imienia żony Margowem. Życie w rodzinnej miejscowości nie było łatwe, gdyż uchodził tam za folksdojczafolksdojcza. W 1946 roku Czochralski uruchomił firmę BION. Pod nazwiskiem Wojciechowskiego Zakłady Chemiczne BION produkowały różnego rodzaju wyroby kosmetyczne i drogeryjne. Wśród nich były m.in. lak butelkowy, lak stemplowy, świece, sól szybkopeklująca w papierkowych workach. Szlagierem był „proszek od kataru z Gołąbkiem”. W 1956 roku firmę przeniesiono do Poznania i pod nową nazwą Wytwórnia Artykułów Chemicznych Ce‑Wu produkowała przede wszystkim płyn do trwałej ondulacji na zimno i na gorąco. Technologia ta był używana jeszcze w latach dziewięćdziesiątych XX wieku w zakładach fryzjerskich w Gdańsku. Dzięki zdobytym nowym środkom finansowym możliwe było częściowe odtworzenie zniszczonej w powstaniu warszawskiej kolekcji dzieł sztuki. Na nowo Czochralski zajął się mecenatem artystycznym: organizował wieczory literackie, fundował stypendia dla młodych artystów. Pod pseudonimem Jan Pałucki pisał swe wiersze i poematy. Opublikował zbiór liryków „Maja” oraz „Powieść miłosną”.
Pamięć po Czochralskim
Zmarł w nie do końca wyjaśnionych okolicznościach. Zawał serca miał być może wskutek brutalnego przeszukania jego willi przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa lub jak mówi inna wersja z powodu przyłapania złodzieja na forsowaniu ogrodzenia domu. Pochowany został w grobowcu koło kaplicy na starym cmentarzu w Kcyni. Jego ciało przed pogrzebem wystawiono w pięknej ogrodowej altanie. Zrehabilitowany został dopiero w 2011 roku uchwałą Senatu Politechniki Warszawskiej. Uhonorowany rokiem jego imienia przez Sejm Rzeczypospolitej w 2013 roku. Odbiera również cześć w rodzinnej miejscowości, która wraz z uchwałą parlamentu przyznała mu honorowe obywatelstwo. Już w 1990 roku władze miasta imieniem Jana Czochralskiego nazwały plac na styku ulic Szewskiej i Poznańskiej pomiędzy dwoma domami: rodzinnym i własnym. Ufundowały wówczas również tablicę pamiątkową, którą umieszczono na ścianie domu rodzinnego Czochralskich przy ul. Szewskiej 25. W 1999 roku nadały imię Czochralskiego szkole podstawowej, zasadziły w 2008 roku dąb pamięci. W 2018 roku odrestaurowały grób uczonego. W 2005 roku ustanowiły medal Zasłużony dla Gminy Kcynia z podobizną Jana Czochralskiego.
Kcynia – bohaterowie
Zapoznaj się z krzyżówką o sławnych Kcynianach i poznaj ich życiorysy, odsłaniając poszczególne warstwy informacji.
Interaktywna krzyżówka
Krzyżówka składa się z sześciu haseł, które tworzą wyraz „Kcynia”. Po wybraniu poszczególnych wersów, z prawej strony, rozwija się tekst.
Hasło pierwsze: Klara
Imię kcyńskiej rzeźbiarki, która stworzyła inscenizację „Wesele Pałuckie”.
Klara Prillowa – żyjąca w latach 1907‑1991 kcyńska rzeźbiarka ludowa. Dzieciństwo spędziła w Bydgoszczy, gdzie jej ojciec pracował jako zecer w drukarni. Wcześnie ujawniła zdolności artystyczne, dlatego w wieku 10 lat rozpoczęła grę na skrzypcach i zaczęła rzeźbić w glinie. Wykształcenie kierunkowe w tej dziedzinie zdobyła dopiero po trzech latach nauki w ognisku plastycznym w Bydgoszczy w 1951 roku. W wieku 23 lat wyszła za mąż za Pawła Prilla, który był mistrzem malarskim i w Kcyni prowadził warsztat. Urodziła dwójkę dzieci: syna Maksymiliana i córkę Jadwigę. W podwórzu swojego domu w Kcyni Klara urządziła niewielką pracownię rzeźbiarską, gdzie przygotowywała i nagromadzała glinę, lepiła i suszyła figurki. Jej pracom często towarzyszyły dzieci z sąsiedztwa i koledzy syna. Działalność wystawienniczą zaczęła w 1953 roku i łączyła z gromadzeniem przedmiotów kultury ludowej Pałuk oraz zapisywaniem tekstów i melodii pieśni tego regionu. Odbywała piesze wędrówki do pałuckich wsi i próbowała odszukać przedmioty kultury materialnej i sztuki ludowej. Była zainteresowana zwłaszcza muzykami ludowymi, którzy grali w wiejskich kapelach. Zapraszała ich do swojego domu i tam odbywały się tańce oraz śpiewy, a także opowiadano o dawnych weselach, różnych zwyczajach. W 1952 roku założyła w Kcyni Koło Miłośników Pałuk i postarała się dla niego o siedzibę w świetlicy regionalnej, której została kierowniczką. Wypromowała 14 zespołów ludowych, które zdobywały krajowe i zagraniczne nagrody za swoją twórczość. Najsłynniejszym z nich były „Pałuki”, które zorganizowały z nią inscenizację „Wesele Pałuckie”. Była laureatką medalu i nagrody im. Oskara Kolberga dla najwybitniejszych artystów ludowych oraz ludzi, którzy przyczynili się do ochrony i rozwoju sztuki ludowej.
Hasło drugie: Maciej
Imię kcyńskiego wikariusza, który sporządził pierwszy zapis „Bogurodzicy”.
Maciej z Grochowa – kcyński wikariusz, sporządził pierwszy zapis Bogurodzicy w 1407 roku. Rękopis pieśni odnaleziono przypadkiem, tekst był bowiem zapisany na karcie przyklejonej do wewnętrznej strony okładki księgi z łacińskimi kazaniami autorstwa wikariusza. W 2008 roku w Kcyni odsłonięto replikę przekazu „Bogurodzicy”. W 2009 roku z kolei miała miejsce emisja dukata lokalnego „4 Kcynie”, którego motywem przewodnim było sześćsetlecie sporządzenia pierwszego rękopiśmiennego zapisu „Bogurodzicy”.
Hasło trzecie: Kapucyn
Określenie o. Efrema jako zakonnika.
Stanisław Klawitter – kapucyn, znany jako o. Efrem, żył w latach 1894‑1970, pochodził z rzemieślniczej rodziny z Kcyni. Brał udział w strajku dzieci walczących z władzami pruskimi o możliwość odmawiania pacierza w języku polskim. Od 1911 roku studiował malarstwo i plastykę w Berlinie, a także w szkole artystycznej w Beuron koło Tybingi. Następnie został powołany do wojska pruskiego i walczył podczas I wojny światowej na froncie francuskim, m.in. pod Marną. Przeniesiony do Wrocławia za krytykę władz pruskich, które podpaliły katedrę w Remis. Podjął się pracy strażnika więziennego i poznał tam kapucyna o. Efrema Fason z Belgii, z którym się zaprzyjaźnił. Po wojnie, pod jego wpływem, wstąpił do prowincji krakowskiej Zakonu Kapucynów. Święcenia kapłańskie otrzymał w 1925 roku z rąk kardynała Dezyderego Józefa Merciera, który sfinansował jego kolejne studia artystyczne w Lowanium w Belgii. Władał ośmioma językami. Swoimi pracami rzeźbiarskimi zdobył wielkie uznanie w Belgii, a także stworzył wiele prac malarskich i graficznych.
Hasło czwarte: Jan
Imię słynnego naukowca z Kcyni.
Jan Czochralski – żyjący w latach 1885–1953 pionier elektroniki, twórca metody hodowania dużych kryształów metali i półprzewodników. Pochodził z kcyńskiej rodziny wielodzietnej. Jego ojciec był stolarzem i cenionym twórcą stylowych mebli. Zgodnie z wolą ojca Jan miał zostać nauczycielem i uczęszczał do seminarium nauczycielskiego w Kcyni. W wieku 16 lat opuścił Kcynię i po kilkuletnim pobycie w Krotoszynie, w roku 1904, znalazł się w Berlinie. Zanim rozpoczął studia, nauczył się teorii praktyki chemicznej w jednej z berlińskich aptek. Od 1906 roku pracował już w laboratoriach niemieckich fabryk. W roku 1910 ożenił się z berlińską pianistką holenderskiego pochodzenia Margueritą Hasse. W roku 1916 dokonał przełomowego odkrycia. Wymyślił genialny sposób hodowania dużych kryształów metali i półprzewodników. Po I wojnie światowej przeniósł się do Frankfurtu nad Menem, gdzie w roku 1924 po wieloletnich wysiłkach opatentował bezcynowy stop łożyskowy dla kolejnictwa zwany metalem B. Metal B pozwolił na ogromne oszczędności w przemyśle kolejowym. Czochralskiemu przyniósł on sławę i pieniądze. W 1925 roku został przewodniczącym Niemieckiego Towarzystwa Metaloznawczego. Na zaproszenie prezydenta Ignacego Mościckiego cztery lata później powrócił do Polski, gdzie powierzono mu organizację Instytutu Metalurgii i Metaloznawstwa Politechniki Warszawskiej. W tym samym roku uzyskał doktorat honoris causa Politechniki Warszawskiej. W okresie II wojny światowej prowadził Zakład Badań Materiałów, wykonując zlecenia niemieckiej armii. Ta działalność stała się podstawa do oszczerstw o zdradę ojczyzny. Z ich powodu po wojnie Czochralski spędził kilka miesięcy w więzieniu. Do końca życia środowisko naukowe nie chciało go przyjąć do swego grona. W 1946 powrócił do Kcyni, gdzie prowadził małą firmę farmaceutyczną BION. Został pochowany w rodzinnym grobowcu w Kcyni. Oczyszczony został z zarzutów zdrady ojczyzny w 2011 roku. W związku z tym Sejm Rzeczypospolitej Polskiej ogłosił rok 2013 Rokiem Jana Czochralskiego. Gmina Kcynia poprzez swoje działania przyczyniła się do promocji osoby Czochralskiego m.in. poprzez nadanie Szkole Podstawowej w Kcyni imienia Jana Czochralskiego i emisję bonu miejskiego „10 Eurokcyń” z jego podobizną.
Hasło piąte: Maria
Imię kcyńskiej pasterki wyniesionej na ołtarze.
Maria Karłowska – żyjąca w latach 1865‑1935 zakonnica i działaczka społeczna. Była jedenastym dzieckiem żyjącej pod Kcynią rodziny ziemiańskiej. Większość swojego dzieciństwa i młodości spędziła w Poznaniu. W 1882 roku złożyła śluby dozgonnej czystości. Po śmierci rodziców w tym samym roku rozpoczęła kurs kroju i szycia w Berlinie. Następnie została zatrudniona przez swoją siostrę jako instruktorka w pracowni haftu i szycia. Dzięki swojemu usposobieniu i pobożności zdobyła szacunek swoich podopiecznych. Od tego momentu Maria zaczęła swoją działalność charytatywną wśród ubogich, a zwłaszcza wśród młodych, zagrożonych demoralizacją, dziewczyn. W 1894 roku założyła Zgromadzenie Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej. Po wielu trudnościach, w pierwszym Zakładzie Dobrego Pasterza w Poznaniu, Maria Karłowska zaczęła zdobywać coraz większą liczbę fundatorów, dzięki którym instytut przeniesiono do podpoznańskich Winiar. W 1902 roku złożyła śluby zakonne, a nowe zgromadzenie zostało zatwierdzone w 1909 roku. Matka Maria Karłowska od tego momentu założyła łącznie dziewięć domów opieki, które pomagały potrzebującym dziewczętom w ich usamodzielnieniu się i wyjściu z biedy czy demoralizacji. W 1997 roku Jan Paweł II podczas swojej wizyty w Zakopanem ogłosił ją błogosławioną.
Hasło szóste: Stefan
Imię rzeźbiarza, kcyńskiego mistrza krucyfiksów.
Stefan Boguszyński – żyjący w latach 1916‑1996 twórca ludowy z Kcyni. Brał udział w kampanii wrześniowej i dostał się do niewoli, skąd szybko wyszedł dzięki staraniom rodziny. Pracował najpierw w kcyńskiej olejarni, a potem od 1946 roku w zawodzie listonosza, któremu pozostał wierny aż do przejścia na emeryturę. Realizował się także społecznie, prowadząc w zakładzie poprawczym szkółkę rzeźbiarską. Rzeźbić nauczył się jako dziesięciolatek podczas wypasania krów w rodzinnej miejscowości. Wyrastając z tradycji rzeźby sakralnej początkowo rzeźbił krzyże, figurki świętych. Następnie tematy do swojej twórczości czerpał z najbliższego otoczenia, obserwując wieś, naturę, a także dawną sztukę ludową, przetwarzając nabyte treści w formę znamienną tylko dla siebie W pełni skrzydła artystycznego rozwoju zaczął rozwijać, pracując zawodowo na kcyńskiej poczcie, gdzie w wolnych chwilach poświęcał się swojej pasji. W 1950 roku stworzył przejmujący krucyfiks, który został osadzony we wnęce poklasztornego kościoła w Kcyni. Odkryła go toruńska etnograf i upowszechniła, przyczyniając się do wzrostu jego popularności. Artysta od 1958 roku uczestniczył w większości krajowych konkursów rzeźbiarskich dla twórców ludowych. Prezentował swoje dzieła na różnych kiermaszach, jarmarkach i targach m.in. w Płocku, Toruniu, Poznaniu, Krakowie, Warszawie. Po przejściu na emeryturę zapoczątkował nowy okres w swoim życiu, mianowicie zaczął rzeźbić pracochłonne rzeźby pomnikowe m.in. Światowida dla Bydgoszczy, Powstańca Wielkopolskiego dla Żnina, Matkę Polkę dla Szubina, Kazimierza Grudzielskiego, Jana Pawła II i Maksymiliana Kolbe dla Kcyni.
Podaj, z jakich dzieł zasłynęła Maria Karłowska.
Podaj, kto sporządził pierwszy zapis Bogurodzicy w 1407 roku.
Podaj, jak nazywał się kcyński rzeźbiarz, mistrz krucyfiksów.
Słownik pojęć
– określenie stosowane od 1937 roku wobec osób pochodzenia niemieckiego, którzy mieszkali poza granicami ojczyzny i nie posiadali jego obywatelstwa
– tutaj: przyłączyli
– katolicki zakon o surowej regule
– likwidacja zakonu, klasztoru itp.
– tutaj: związek zbrojny, może być zawiązany przez szachtę, duchownych albo miasta w celu realizacji własnych interesów
– oddziały żołnierzy tworzone na zasadzie pospolitego ruszenia; uzbrojeni byli w kosy
– dawne określenie kościoła parafialnego
– technika otrzymywania monokryształów półmetali, zwłaszcza krzemu do produkcji półprzewodników, metali i ich stopów.
Bibliografia
Pietrykowski T., (1928), Z przeszłości Kcyni: z okazji 666 rocznicy założenia miasta, Magistrat Miasta Kcyni, Kcynia.
Jastrzębski W. (red.), (1993), Dzieje Kcyni i okolic, Kcyńskie Towarzystwo Kulturalne, Kcynia.
Tomaszewski P., (2012), Powrót. Rzecz o Janie Czochralskim, Oficyna Wydawnicza ATUT, Wrocław.