Ludzie i miejsca – z dziejów miejscowości i regionu przez epoki. Komierowo koło Sępólna Krajeńskiego (Pomorze)

Jeśli chcesz wiedzieć:

• co się stało z Tomaszem Komierowskim,

• kto chciał wytępić widłami Polaków,

• do czego służyła oficynaoficynaoficyna,

zapoznaj się z informacjami.

Rodzina Komierowskich i historia Komierowa

Według tradycji rodzina Komierowskich herbu Pomian, w której władaniu wieś Komierowo była do 1939 roku, przybyła do Polski z Czech wraz z Dąbrówką w 965 roku i wywodziła się z rodu Possutów.

RJBTWeqcyLYx2

Na ilustracji przedstawiono dziewiętnaście herbów, ułożonych w czterech rzędach po cztery a w ostatnim trzy herby. W pierwszym rzędzie drugi od prawej to herb Pomian. W jego centrum znajduje się czarna głowa żubrza na żółtym polu w kształcie tarczy. Głowa jest przebita mieczem.

Mieli oni otrzymać od Mieszka I dobra na Krajnie. Pierwsze wzmianki o Komierowie pochodzą z 1376 roku. W rękach Komierowskich dobra ziemskie znalazły się dopiero w 1561 roku. Po tym okresie wzniesiono pierwszy obronny dwór i położony u jego wałów od strony południowowschodniej kościół. Dwór uległ zniszczeniu przez Szwedów w 1656 roku i nowy barokowy obiekt, w obecnej lokalizacji, zaczął wznosić od 1680 roku Piotr Komierowski. Pod koniec XIX wieku dwór był w złym stanie technicznym i nie nadawał się do dalszego użytkowania. W 1896 roku Roman Komierowski przystąpił do jego remontu i rozbudowy.

R6COlwNsWRQ96

Zdjęcie archiwalne przedstawia pałac w Komierowie. Usytuowany jest w centralnie na wzniesieniu otoczonym z trzech stron parkiem. Od dolnego lewego rogu zdjęcia widoczna droga dojazdowa do pałacu. Pałac zbudowany jest na rzucie prostokąta, murowany, niepodpiwniczony z niskim parterem, dwupiętrowy, otynkowany nakryty dachem mansardowym z lukarnami. Strefa parteru oddzielona od wyższych partii gzymsem. Korona murów jest zwieńczona ząbkowym gzymsem, pod którym znajduje się wydzielający kondygnacje gładki fryz biegnący w części podokapowej. Naroża pałacu są oszkarpowane. Okna w fasadzie budynku są prostokątne w tynkowych opaskach z parapetami. Otwory drzwiowe są prostokątne, zaś główne wejściowe zamknięte są gotyckim łukiem. Po lewej stronie zdjęcia widoczna elewacja dziewięcioosiowa z trzema ryzalitami. Ryzalit środkowy ujęty dwiema parami kolumn, osadzonymi na szkarpach parteru. Na kolumnach widoczny trójkątny wyłamany naczółek; po jednej kolumnie przy bokach ryzalitu. W narożach między ryzalitem a korpusem są pilastry w analogicznym porządku. Na pierwszym piętrze drzwi balkonowe są ujęte portalem oflankowanym kolumnami, na których spoczywają odcinki naczółka. Ściany skrajnych ryzalitów są zwieńczone attykami. Na dalszym planie kwadratowa wieża oblankowana na szczycie z powiewającą na wietrze flagą Prus. Po prawej stronie budynku otwarta loggia z wejściem i schodami na ogród. Na jej szczycie jest taras. W tle drzewa.

Projekt sporządził architekt Wiktor Stabrowski, a po zakończeniu prac obiekt otrzymał stylistykę neogotycką. Kolejną rozbudowę podjął Tomasza Komierowskiego w latach 1924 - 1929 roku według projektu architekta Stanisława Cybichowskiego. Do wybuchu II wojny światowej właścicielem Komierowa był Tomasz Komierowski, który podczas próby przedostania się do Nieżychowa został zatrzymany przez żołnierzy niemieckich i przewieziony do Lipki koło Złotowa, gdzie w nocy z 3 na 4 września 1939 został rozstrzelany.

Na początku okupacji hitlerowskiej z pałacu zrabowano cenne zbiory, w tym kolekcję portretów, oraz wyposażenie, a w obiekcie i zabudowaniach folwarcznych zorganizowano prowizoryczny obóz dla internowanych Polaków. W kwietniu 1945 roku wycofujące się wojska niemieckie zniszczyły przebudowaną w 1911 roku kaplicę grobową rodziny Komierowskich, usytuowaną w południowo‑wschodniej części parku.

R1JyhfJbCeenJ

Na ilustracji przedstawiono kościół. Budynek nie jest duży. Składa się z kilku części. Część główna, z wieżą, jest najbardziej oddalona od widza. Część środkowa ma boczną nawę. Część tylna, ma kształt wielokąta z dachem przypominającym ostrosłup. Kościół ma dwa niewielkie okna. Obok tylnej części, na zewnątrz znajduje się niewielka kapliczka. Budynek stoi na wzniesieniu w lesie. Jest częściowo ogrodzony niskim płotkiem, który widać w prawym dolnym rogu ilustracji.

Po 1945 roku pałac wraz z majątkiem przejęty został przez państwo i do 1960 roku był nieużytkowany. W latach 1961 - 1962 w Komierowie zorganizowano ośrodek pracy dla więźniów z Koronowa, wprowadzając wewnątrz budynku wiele zmian. Od 1962 roku część pomieszczeń pałacowych przeznaczono na magazyn i mieszkanie, a całe piętro i poddasze było nieużytkowane. Obiekt ten wyremontowany został w latach 1976 - 1978. Do 1989 roku pałac wraz z obiektami folwarcznymi użytkowany był przez PGR Komierowo.

Rhr7TFIbCQ71B

Komierowo. Zespół folwarczny - rzut przestrzenny obiektu, wg dokumentacji z 1989 roku. Na ilustracji legenda: 1. pałac, 2. stodoła, 3. wozownia, 4. dom mieszkalny, 5. oficyna, 6. garaże, 7. 28‑30/ chlewiki, 8. 20‑25/ domy mieszkalne, 9. szopa, 10. kuźnia, 11,13. wiata, 12. obora, 14. grobowiec, 15. obora, 16. owczarnia, 17. stajnia, 18. piwniczka, 19. gołębnik, 31. dom mieszkalny.

6,6

Rx5tMsOgIWMgm

Na zdjęciu ulica. Po jej lewej stronie budynek mieszkalny, niski z kilkoma oknami. Po jej prawej stronie znak KOMIEROWO, za nim w oddali budynek.

R55gXevMn1gXB

Na zdjęciu budynek z oknami i bocznym wejściem ze schodami i poręczą. Na dachu spadzistym trzy kominy. Za nim słup wysokiego napięcia. Przed budynkiem płot.

6,6

RrC41aNuInBTp

Na zdjęciu budynek z załamaniem. Na elewacji kilka okien i łuków, dach spadzisty.

R1GAyDkiXMakz

Na ilustracji budynek, powstały techniką szalunkową, widoczne drewniane wejście do budynku, spadzisty dach. Przed budynkiem trawa, kupka piasku.

6,6

RTexa39EXj6GE

Na zdjęciu budynek, niski, szeroki. Na nim kilka okien i główne drzwi. Przed budynkiem słup wysokiego napięcia i trawnik.

R8sdzBIFzGqHq

Na zdjęciu bardzo długi niski budynek. Na nim kilkadziesiąt małych otworów okiennych. Na dachu kilka kominów. Przed budynkiem pusty plac.

6,6

R11SoaqAtScoy

Na zdjęciu mały budynek z cegły, przykryty spadzistym drewnianym dachem. dach uszkodzony, z dużą wyrwą. Część cegieł dobudowana.

R8RsTzsGXlsvG

Na ilustracji konstrukcja drewnianna, mały domek dla gołębi, stojący na 5 nóżkach i wparty na kilku belkach. Przy wejściu do gołębnika siedzi gołąb. Za konstrukcją dwa budynki, jeden piętrowy, drugi parterowy. Widoczna także przyczepa na dużych kołach.

RsDuBKPFGhPpV

Na zdjęciu przedstawiono pałac. Budynek jest podpiwniczony, posiada dwa piętra i skośny dach. Do pałacu prowadzi asfaltowa droga, po obu jej stronach rośnie żywopłot. Za żywopłotem rozłożyste iglaki i blisko wejścia do pałacu tuja. Pośrodku fasady budynku widać wejście nad nim tympanon z dwoma kolumnami po każdej stronie. Na pierwszym poziomie duże, prostokątne okna. Po każdej stronie wejścia cztery. Nad wejściem okno dwuskrzydłowe półokrągłe . Okna na drugim piętrze mniejsze, prostokątne. W spadzie dachu małe wykusze z okienkami. Po obu stronach pałacu duże drzewa liściaste. Niebo pogodne z jasnymi chmurami. W prawym dolnym rogu napis: Marek i Ewa Wojciechowscy, nazwa licencji zdjęcia i rok zrobienia 2001

RBV9NsJDWMqMX

Zdjęcie przedstawia plac budowy z lotu ptaka. Kilka mniejszych budynków jest rozrzuconych wokół rozkopanej ziemi. Największym budynkiem jest pałac, który widoczny jest w górnej części kadru. Na jego tyłach znajduje się zbiornik wodny. Przed pałacem, w środkowej i dolnej części kadru, widocznych jest kilka mniejszych budynków, nieutwardzony plac i droga, a także fragmenty parku. Widać też kilka zwalonych drzew.

Po likwidacji PGR do 1993 roku pałac i zabudowania folwarczne były własnością państwa, a w 1993 roku zostałyprzejęte przez bydgoski oddział Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa. Do 1997 roku pałac był okresowo użytkowany na cele rekreacyjno‑wypoczynkowe. W 1997 roku na podstawie aktu notarialnego właścicielem pałacu z parkiem i częścią budynków folwarcznych została Janina Anna Komierowska. Obecnie jest własnością rodziny Komierowskich z mazowieckiej linii rodu.

R5ZCzm8Z0wU7N

Na zdjęciu przedstawiono pałac wraz ze znajdującą się przed nim fontanną. Budynek jest podpiwniczony, posiada dwa piętra i skośny dach. Do wejścia pałacowego prowadzą szerokie schody. Na dziedziniec prowadzi asfaltowa droga, która zakręca przez pałacem. Na parkingu przed budynkiem po lewej stronie stoją samochody. Od głównej drogi odchodzą węższe. Droga po prawej stronie biegnie wzdłuż bocznej ściany pałacu. W tle za pałacem wysokie drzewa a za nimi jezioro i pola uprawne.

R1LWTx4DZtmVs

Na zdjęciu przedstawiono widok z lotu ptaka: pałac wraz z okolicą. Budynek jest podpiwniczony, posiada dwa piętra, skośny dach i szerokie schody prowadzące do wejścia. Do pałacu prowadzi asfaltowa droga, która zakręca przez budynkiem. Pomiędzy nią jest trawnik i fontanna. Na parkingu przed budynkiem stoją samochody. W tle pola i stawy, naokoło zbiorników wodnych chodniki. Dalej pola uprawne. Na całym terenie rośnie dużo drzew.

Pierwsze dni okupacji w 1939 roku – administracja

Komierowo oraz Sępólno Krajeńskie zostały opanowane przez oddziały WehrmachtuWehrmachtWehrmachtu już 1 września 1939. W powiecie sępoleńskim szybko zainstalowały się struktury niemieckich władz policyjnych, państwowych i partyjnych. Na stanowisko komisarycznego starosty powiatów Sępólno‑Wyrzysk‑Tuchola z siedzibą w Sępólnie został wyznaczony radca rejencyjny Marbach z Piły. Funkcję komisarycznego burmistrza Sępólna objął natomiast Otto Belau, miejscowy volksdeutschVolksdeutschevolksdeutsch. Rządy Marbacha w Sępólnie trwały stosunkowo krótko, gdyż już pod koniec pierwszej dekady września 1939 stanowisko landrata powiatu sępoleńskiego objął przysłany ze Złotowa doktor Ackmann. Otrzymał on jednocześnie stanowisko kreisleitera, czyli kierownika powiatowych struktur NSDAP. Wkrótce jednak gdański gauleiter [czyt.: gaulajter] NSDAP, Albert Forster, dokonał szeregu przetasowań we władzach miejskich i powiatowych. Nastąpiło to podczas pierwszej wizyty Forstera w Sępólnie 8 listopada 1939 roku. Wilhelm Balnus, dotychczasowy burmistrz Nowego Dworu Gdańskiego, otrzymał wówczas stanowisko starosty i kreisleitera, podczas gdy stanowisko burmistrza Sępólna i ortsgruppenleitera, czyli szefa miejskich struktur NSDAP objął gdańszczanin Erich Dorow. 25 października 1939 oficjalnie zniesiono administrację wojskową na okupowanych obszarach, a Sępólno wraz z całym powiatem zostało wcielone do Rzeszy jako część rejencji bydgoskiej Okręgu Gdańsk‑Prusy Zachodnie.

Polacy i Niemcy

Powiat sępoleński był licznie zamieszkany przez ludność pochodzenia niemieckiego. Narodowość niemiecką deklarowało przed wojną ponad 40% jego mieszkańców, a w niektórych wsiach liczba Niemców przekraczała 80% ogółu ludności. Wielu miejscowych volksdeutschów uczestniczyło aktywnie w zaprowadzaniu okupacyjnych porządków. Już 6 września 1939 starosta Marbach powołał do życia tzw. „Obronę Ojczyzny”, czyli Heimwehr. Pod koniec września członków „Obrony Ojczyzny” wcielono w szeregi tzw. Samoobrony, czyli SelbstschutzuSelbstschutzSelbstschutzu. Pod względem organizacyjnym sępoleńskie struktury „Samoobrony” podporządkowano IV inspektoratowi Selbstschutzu z siedzibą w Chojnicach, obejmującemu zasięgiem swojego działania powiaty chojnicki, sępoleński i tucholski. Funkcję szefa inspektoratu pełnił SS‑Standartenführer Heinrich Mocek.

R18LiXh5paScs

Na mapie przedstawiono fragment obszaru wokół Sępólna Krajeńskiego. Oznaczone są miejscowości, których nazwy podano w języku niemieckim, oraz drogi. Napisy są niewyraźne, mapa jest archiwalna. W górnym prawym rogu znajduje się okno z legendą.

Bojówki Selbstschutzu z terenów powiatu sępoleńskiego i tucholskiego otrzymały natomiast jednego dowódcę powiatowego, czyli kreisführera. Został nim SS‑Standartenführer Wilhelm Richardt. Prawdopodobnie owo nietypowe dla struktury organizacyjnej Selbstschutzu rozwiązanie przyjęto ze względu na fakt, iż liczba ludności niemieckiej w powiecie tucholskim była bardzo niewielka i wynosiła przed wojną około 8% mieszkańców.

Pierwsze mordy

Selbstschutz odegrał kluczową rolę podczas tzw. operacji „etnicznego oczyszczania przedpola”, przeprowadzonej jesienią 1939 na okupowanych terenach Pomorza. Owa zakrojona na szeroką skalę akcja eksterminacyjna wymierzona była w polską inteligencję, którą hitlerowcy obarczali winą za politykę polonizacyjną prowadzoną na Pomorzu Gdańskim w okresie międzywojennym oraz traktowali jako główną przeszkodę na drodze do szybkiego i całkowitego zniemczenia tego regionu. Na terenie powiatu sępoleńskiego masowe aresztowania były przeprowadzane już od pierwszych dni okupacji. Wytyczne Wehrmachtu przewidywały bowiem przejściowe internowanie wszystkich zdolnych do służby wojskowej Polaków i Żydów w wieku od 17 do 45 lat. Jednocześnie na podstawie list proskrypcyjnych, przygotowanych jeszcze przed wojną przez miejscowych volksdeutschów, masowo zatrzymywano polskich nauczycieli, duchownych, urzędników oraz wszystkie osoby zaliczane do tzw. polskiej warstwy przywódczej, w tym ziemian. W powiecie sępoleńskim charakterystycznym bowiem elementem niemieckiej polityki terroru stały się także zakrojone na szeroką skalę represje wobec osadników z terenów centralnej i wschodniej Polski. Prześladowano ich przede wszystkim ze względu na fakt, iż na skutek reformy rolnej z 1925 roku otrzymali oni ziemię z rozparcelowanych niemieckich majątków. Ponadto podczas akcji eksterminacyjnej miejscowi volksdeutsche korzystali z okazji, aby uregulować wiele sąsiedzkich sporów i porachunków, a także zagarnąć mienie należące do represjonowanych Polaków. Było to możliwe ze względu na fakt, iż działalność Selbstschutzu cechowała daleko posunięta samowola i bezkarność. Często wystarczyło jedynie oskarżenie, iż dana osoba jest „fanatycznym Polakiem”, aby zadenuncjowany w ten sposób człowiek został aresztowany i zamordowany. Polaków aresztowanych przez Selbstschutz lub policję niemiecką osadzano początkowo w prowizorycznych aresztach. Funkcję tę pełniły najczęściej budynki użyteczności publicznej, zabudowania majątków ziemskich lub większych gospodarstw rolnych, a nawet piwnice miejscowych gorzelni. W Sępólnie na tymczasowe więzienia zamieniono budynki aresztu sądowego i starostwa. Owe prowizoryczne areszty szybko uległy jednak przepełnieniu. Z tego względu Niemcy przystąpili do tworzenia obozów dla internowanych.

Obóz eksterminacji w Komierowie

Komierowo stanowiło miejsce eksterminacji ludności polskiej powiatu sępoleńskiego w pierwszych miesiącach wojny. Od końca września 1939 roku Niemcy gromadzili w obozach internowania więźniów, których następnie już w październiku mordowali w masowych egzekucjach. Największym takim ośrodkiem eksterminacji był obóz w Radzimiu, który miał swoją filię w Komierowie.

Do obozu dla internowanych w Radzimiu na terenie majątku ziemskiego trafiali mieszkańcy powiatu sępoleńskiego oraz sąsiednich powiatów, aresztowani w pierwszych miesiącach niemieckiej okupacji w związku z tzw. akcją „etnicznego oczyszczania przedpola”. W Radzimiu byli oni głodzeni, zmuszani do wyczerpującej pracy i poddawani nieludzkiemu traktowaniu. Wielu uwięzionych w obozie Polaków i Żydów zamordowano na terenie majątku lub wywieziono na stracenie do Rudzkiego Mostu w okolicach Tucholi. Podczas powojennych ekshumacji odnaleziono w Radzimiu zwłoki 113 osób zamordowanych jesienią 1939 roku, ale liczbę ofiar obozu ocenia się obecnie na kilka tysięcy.

Obóz w Radzimiu

Centralnym obozem dla powiatu sępoleńskiego został na jesieni 1939 roku obóz w Radzimiu na terenie tamtejszego majątku ziemskiego, należącego do rodziny ziemiańskiej Seydów.

RPf9VSDYYFIXf

Zdjęcie przedstawia budynek. Zbudowany jest z czerwonej cegły. Na budynek składa się wieża ( po lewej stronie), dwupiętrowa kondygnacja z drzwiami i wyższa - trzypiętrowa - ze spadzistym wysokim dachem, która jest po prawej stronie. Okna na parterze są prostokątne i zasłonięte deskami. Okna powyżej są mniejsze i półokrągłe. Niektóre z nich, również przesłonięte są deskami. W spadzistym dachu widać trzy wykusze z z oknami. Z prawej strony rośnie duże drzewo. Przed budynkiem trawa i fragmenty niskiego, kamiennego murku. Po lewej stronie nieco dalej od domu drzewa. Widać także dwa małe drzewka wyrastające z muru budynku nad wejściem.

R1RYGsHMR0Qcg

Na ilustracji budynek piętrowy ze strychem. Na dachu 10 okien i 4 kominy. Elewacja z dużymi oknami i dobudowanym wejściem ze schodami. Przed budynkiem trawa.

Prawdopodobnie miejsce to wybrano ze względu na odludne położenie, pozwalające zachować w tajemnicy dokonywane w obozie zbrodnie. Ponadto zabudowania majątku mogły być wykorzystane jako kwatery dla załogi oraz pomieszczenia dla więźniów. Prawdopodobnie inspiratorem utworzenia tam obozu był właściciel ziemski Hans‑Jürgen von Wilckens, aktywny działacz mniejszości niemieckiej, członek SS. W połowie września 1939 roku ponad czterdziestoosobową załogę obozu ulokowano w pokojach neogotyckiego pałacu, podczas gdy więźniów zaczęto przetrzymywać w pałacowych piwnicach oraz w budynkach gospodarczych.

Komendantem obozu został volksdeutsch Werner Sorgatz. Funkcję zastępcy komendanta pełnił natomiast Richard Kemnitz z Sępólna Krajeńskiego. W skład obozowej straży wchodzili wyłącznie miejscowi Niemcy, członkowie Selbstschutzu. Jednorazowo w obozie przebywało zazwyczaj od 400 do tysiąca Polaków. Rotacja osadzonych była przy tym bardzo duża, gdyż w obozie lub w jego okolicach codziennie odbywały się zbiorowe lub indywidualne egzekucje, a na miejsce zamordowanych stale przywożono nowych więźniów. W obozie osadzano wyłącznie mężczyzn. Zdarzało się, iż do Radzimia kierowano transporty mieszane, w których znajdowały się kobiety i dzieci, lecz były one likwidowane natychmiast po przybyciu na teren majątku.

Obóz w Komierowie

W listopadzie 1939 roku trzema samochodami ciężarowymi przywieziono do Radzimia blisko 100 Żydów z Sępólna Krajeńskiego, w większości kobiety i dzieci.

Jeszcze tej samej nocy wszystkich Żydów zamordowano, a ich ciała oblano kwasem i pogrzebano w lesie pod Rudzkim Mostem.

RsgW2g6mY37Lj

Zdjęcie przedstawia fragment rynku w niewielkiej miejscowości. Na rynku stoi kilkunastu ludzi. Są w różnym wieku i różnej płci. Jedna z kobiet stoi obok wózka dziecięcego, jedno z dzieci siedzi na workach leżących na ulicy. Ubrani są ciepłe płaszcze i kożuchy. Dwie starsze osoby trzymają tabliczkę z napisem po niemiecku: Wyjeżdżamy do Palestyny. Za nimi stoi samochód, a obok nich fontanna. W tle niska zabudowa.

Rhj2lSTEChvjd

Zdjęcie przedstawia fragment polany w lesie. Niemieccy żołnierze rozstawieni są po całej polanie. Trzymają w rękach grube kije. Ubrani są w mundury, czarne oficerki i hełmy na głowach. Na ziemi przed Niemcami leżą ludzie w cywilnych ubraniach, na głowach mają czapki z daszkiem. Twarze mają skierowane do ziemi, ręce pod głowami. Jeden z niemieckich żołnierzy trzyma kij na plecach leżącego.

Z powodu przepełnienia obozu w październiku 1939 roku stworzono na terenie majątku ziemskiego w Komierowie, który był oddalony od Radzimia około 10 kilometrów, podobóz. Przebywało tam kilkudziesięciu więźniów przywiezionych z Radzimia. Nocowali oni na strychu nad owczarnią, a w ciągu dnia pracowali na polach należących do niemieckich majątków lub gospodarstw rolnych. W skład straży obozowej wchodziło ośmiu Selbstschutzmanów oddelegowanych z obozu w Radzimiu. Ulokowali się oni w pałacowych pokojach.

Osadzeni w Radzimiu i Komorowie więźniowie byli traktowani w nieludzki sposób. O ich losie decydował zazwyczaj tzw. trybunał ludowy złożony z członków Selbstschutzu, uczestniczących też w przesłuchaniach. Na podstawie ich decyzji część więźniów deportowano do obozów koncentracyjnych, nielicznych zwalniano, a wielu innych mordowano na miejscu lub wywożono na stracenie poza obóz. „Śledztwu” towarzyszyło zazwyczaj brutalne bicie, tortury i wyzwiska. Starano się zmusić internowanych do denuncjacji towarzyszy lub wymusić na nich przyznanie się do popełnienia rozmaitych antyniemieckich wykroczeń, np. do członkostwa w przedwojennych polskich organizacjach. Ciężkie przesłuchania nierzadko kończyły się śmiercią ofiary. Obozowa straż nieustannie biła i znieważała więźniów. „Zabawą” Selbstschutzmanów było zmuszanie więźniów do tarzania się w gnoju. Ponadto internowanych w ramach represji zmuszano do bezsensownych i poniżających prac, np. do rozwożenia mierzwy po polach gołymi rękoma. Zdarzało się, że Selbstschutzmani zmuszali katolickich księży do wybierania ustami suchej słomy ze zbiorników nawozu.

Gehenna (życie w obozie)

Osoby próbujące wyrazić sprzeciw lub stawiać opór oprawcom były bite, a nierzadko mordowane na miejscu. Szacuje się, że dziennie mordowano nawet do 50 osób, a ogólną liczbę wymordowanych w powiecie sępoleńskim na jesieni 1939 roku w obozie liczy się na cztery tysiące więźniów. Na śmiertelność wpływały też panujące w obozie bardzo ciężkie warunki bytowe.

W podobozie w Komierowie zasadniczo nie przeprowadzano masowych egzekucji. Zdarzały się jednak przypadki zastrzelenia więźnia przy pracy za rzekome stawianie oporu lub próbę ucieczki. Zginęło w ten sposób co najmniej kilkunastu Polaków. W gronie ofiar znaleźli się m.in. inżynier Marian Grochowski, przed wojną członek Związku Podoficerów Rezerwy, nauczyciel z Sośna Konrad Konnek i jego kolega z Suchorączka Stanisław Szlagowski.

Na przełomie listopada i grudnia 1939 roku obóz w Radzimiu i podobóz w Komierowie wizytował gauleiter Forster z oficerami SS, odpowiedzialnymi m.in. za tworzenie obozu koncentracyjnego Stutthof.

R12sLZ2XvyHJz

Zdjęcie przedstawia niemieckiego oficera. Jest młody, pozuje lewym profilem. Ma krótkie, ciemne włosy podgolone wysoko nad uszami, czoło z zakolami. Na mundurze ma odznaczenia z nazistowską swastyką (krzyż o załamanych czterech ramionach). Pod mundurem ma ciemną koszulę i zawiązany czarny krawat.

W pałacu w Komierowie urządzono wtedy lokalny zjazd NSDAP, w trakcie którego Forster podjudzał miejscowych Niemców do rozprawy z Polakami: Polaczków należy wytępić; oni nie są godni stąpać tu po niemieckiej ziemi […]. Polaczków należałoby wytępić widłami. Obóz w Radzimiu i jego podobóz w Komierowie zostały zlikwidowane w połowie grudnia 1939. Przebywało tam wówczas około 600 więźniów. Część osadzonych wywieziono do obozu koncentracyjnego Stutthof. Większość internowanych zwolniono do domów. Wkrótce wielu z nich zostało jednak ponownie aresztowanych i wywiezionych do różnych obozów koncentracyjnych.

RPnD1W6V7Q4IY

Zdjęcie przedstawia niewielki placyk. Jego centrum stanowi kamienny pomnik. Ma prosty kształt kilku kolumn, na których widać zarysy ludzkich twarzy i rąk. Napis na podstawie pomnika: Radzim. Rudzki Most. Sępólno Krajeńskie.

Liczba członków Selbstschutz Westpreussen [czyt.: zelpszuc westprojzen] w 1939 roku

BIB_001 Źródło: Włodzimierz Jastrzębski, Jan Sziling, Okupacja hitlerowska na Pomorzu Gdańskim w latach 1939 – 1945, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1979, s. 64–65.

Selbstschutz

W pierwszych miesiącach niemieckiej okupacji SelbstschutzSelbstschutzSelbstschutz uczestniczył w działaniach eksterminacyjnych wymierzonych w polską inteligencję, a brutalność jego członków budziła zaniepokojenie w kierownictwie SS.

RX1W8EKgAJDaV

Zdjęcie przedstawia ośmiu niemieckich oficerów w mundurach. Stoją przed drzwiami budynku. Pośród nich jest pies.

Członkowie tej organizacji byli dla Polaków szczególnie niebezpieczni ze względu na znajomość stosunków i uwarunkowań społecznych. Ponadto działając w szeregach Selbstschutzu mogli uregulować zadawnione sąsiedzkie spory i zagarnąć mienie należące do aresztowanych i mordowanych Polaków. Do końca 1939 roku z rąk bojówek Selbstschutzu zginęło ponad 40 tysięcy Polaków, z czego najwięcej około 30 tysięcy zginęło na Pomorzu Gdańskim. W tym samym czasie w Generalnym Gubernatorstwie zgładzono 5 tysięcy Polaków.

Do największych miejsc kaźni na Pomorzu należą: Piaśnica koło Wejherowa (12‑14 tysięcy ofiar), Mniszek‑Grupa koło Świecia (10 tysięcy ofiar) i Las Szpęgawski koło Starogardu Gdańskiego (5‑7 tysięcy ofiar). Szczególnie okrutnie zbrodnie miały miejsce w organizowanych przez Selbstschutz aresztach i prowizorycznych obozach koncentracyjnych. Na okupowanym Pomorzu istniało ich 19, w tym w Sępólnie Krajeńskim. Polacy i Żydzi więzieni w obozach Selbstschutzu byli torturowani i mordowani w najbrutalniejszy sposób. Relacje świadków mówią m.in. o nagminnych przypadkach gwałtów na kobietach i dziewczynkach, dobijaniu rozstrzeliwanych za pomocą łopat czy zakopywaniu ich żywcem. Bywało, iż matki zmuszano do układania w wykopanych dołach swoich dzieci. Ze względu na niesubordynacje organizacja została rozwiązana na przełomie 1939 i 1940 roku. Większość członków Selbstschutzu nie poniosła kary za popełnione w Polsce zbrodnie. Po wojnie osądzono w Polsce tylko jednego członka Selbstschutzu pochodzącego z terenów powiatu sępoleńskiego. Był nim Emil Dass, volksdeutsch z Sępólna, członek załogi podobozu w Komierowie. Daas został ujęty we Francji i wydany przez aliantów władzom polskim. Podczas procesu, który odbył się w Sępólnie w 1947 roku, ujawniono, iż wykorzystywał członkostwo w szeregach Selbstschutzu do załatwiania swoich osobistych porachunków oraz uczestniczył w bestialskim mordzie na inżynierze Marianie Grochowskim. Daas został uznany winnym zarzucanych mu czynów i skazany na karę śmierci. Wyrok wykonano w Chojnicach w 1947 roku. Za egzekucje w Rudzkim Moście stanęli przed sądem w Mannheim w RFN w 1965 roku SS‑Standartenführer Henrich Mocek [czyt.: henriś mocek] szef inspektoratu Selbstschutzu w Chojnicach, oraz SS‑Standartenführer Wilhelm Richardt, dowódca struktur Selbstschutzu w powiatach sępoleńskim i tucholskim, którzy zostali wówczas uznani winnymi zarzucanych im czynów i skazani na kary dożywotniego pozbawienia wolności. W 1973 roku przed sądem w Münster [czyt.: munster] w RFN stanęli Werner Sorgatz i Richard Kemnitz [czyt.: roczard kemnitz]. Obaj zostali uznani winnymi współudziału w zbrodniach na polskiej ludności cywilnej i skazani odpowiednio na 33 i 42 miesiące więzienia.

RG5eAMT8HTlMp

Zdjęcie przedstawia egzekucję. Dwóch ubranych po cywilnemu mężczyzn trzyma strzelby. Mierzą do kilku stojących na przeciwko nich cywilów.

Słownik pojęć

Bibliografia

• Chrzanowski T., Żurkowska T. (opr.), (1970), Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. XI, z. 13, Instytut Sztuki PAN, Warszawa.

• Najdowska J., (2003), Komierowo i jego dziedzice w XIX i XX wieku (Krajeńskie Zeszyty Historyczne), Firma Usługowo‑Wydawnicza „Daniel”, Sępólno Krajeńskie‑Wałdowo.

• Buława J., (1974), Okupacja hitlerowska w powiecie sępoleńskim w latach 1939 - 1945, [w:] Dzieje Sępólna i okolic, red. Włodzimierz Jastrzębski, Kujawsko‑Pomorskie Towarzystwo Kulturalne, Bydgoszcz.