Ludzie i miejsca – z dziejów miejscowości i regionu przez epoki. Leżajsk
przedstawiać sylwetki osób zasłużonych dla dziejów Leżajska,
przedstawiać sylwetki postaci zasłużonych dla rozwoju chasydyzmu,
wskazywać najważniejsze wydarzenia z historii miejscowości,
przypisywać przeznaczenie obiektom kulturalnym.
Pierwsze wzmianki o Żydach, którzy zamieszkiwali Leżajsk pochodzą z XVI wieku. W kolejnych wiekach zaznaczyli oni swoją obecność w miejscowości poprzez działalność handlową, religijną i kulturalną. W Leżajsku w XIX wieku powstał pierwszy ośrodek chasydyzmu. Do dnia dzisiejszego organizowane są pielgrzymki do grobu jednego z najwybitniejszych przedstawicieli chasydyzmu - zwanego Elimelechem z Leżajska.
Żydzi w Leżajsku
Początki: XVI – XVII wiek
Pierwsza informacja o Żydach w Leżajsku pochodzi z 1521 roku. Wiadomo, że w 1563 roku mieszkało tu 20 rodzin żydowskich. W 1577 roku ich liczba spadła jednak do 12. Wspólnota żydowska rozrastała się i na początku XVII wieku dysponowała już synagogą. Najwcześniejsza wzmianka o niej pochodzi z 1629 roku. W 1635 roku król Władysław IV Waza nadał Żydom leżajskim prawo warzenia oraz szynkowania piwa i miodu. Przywilej ten potwierdził w 1682 roku król Jan III Sobieski. O randze żydowskiego procederu świadczy fakt, iż browary miejskie znajdowały się przy ulicy Żydowskiej. W Leżajsku już wówczas była ulica Żydowska, przy której znajdowały się browary miejskie.
XVIII wiek
W połowie XVIII wieku w mieście działał kahałkahał, który zarządzał synagogą, łaźnią, szpitalem (przytułkiem dla ubogich), a od końca XVIII wieku również cmentarzem. W 1785 roku mieszkało w Leżajsku 756 Żydów. Należały wówczas do nich 63 domy w mieście. Po 1772 roku w wyniku I rozbioru Polski Leżajsk znalazł się pod panowaniem austriackim. Od 1792 roku żydowskie dzieci, oprócz nauki w chederachchederach, zmuszone były pobierać naukę w żydowskich szkołach z niemieckim językiem wykładowym. Zmiany polityczne szły w parze z wzrostem znaczenia chasydyzmu w mieście.
Elimelech z Leżajska
Poniżej znajduje się prezentacja multimedialna. Przełączaj warstwy za pomocą strzałek, aby zapoznać się ze szczegółami.
Elimelech z Leżajska i jego ohel
Elimelech był uczniem Szmelke Horowica z Tykocina, a następnie Wielkiego Magida, czyli Dow Bera z Międzyrzecza, podobnie jak jego starszy brat Zusja, cadyk z Annopola. Początkowo obaj bracia byli wędrownymi kaznodziejami, aby następnie zacząć tworzyć skupione wokół siebie wspólnoty religijne.
Elimelech był dodatkowo pisarzem kabalistycznym, autorem wielu traktatów filozoficznych. W Noam Elimelech umieszczał zgodnie z przyjętymi przez siebie poglądami filozoficznymi wiele gwiazdek (punktorów) nad wyrazami, które miały oznaczać nieokreślone i ograniczone znaczenie słów drukowanych, co interpretowano jako dążenie do precyzji wypowiedzi.
W odniesieniu do poradnictwa stworzył siedemnastopunktową listę, mającą zwykłym ludziom pomóc stać się lepszymi i żyć religijnie.
Jego postać obrosła wieloma legendami. Jeszcze za życia miał leczyć nieuleczalnie chorych i rozmawiać ze zwierzętami. Uważał, że potrafi zmieniać wyroki Boże, ma moc wyganiania z ludzi demonów i uwalniania ich od wszelakich nałogów, a także przepowiadania przyszłości. Proszono go z tego powodu o zdrowie, pieniądze, miłość, płodność, szybką śmierć albo dobrą starość.
Celem wyjednania próśb nie należało jedynie naruszać spokoju jego grobu. Podobno w czasie ostatniej światowej wojny żołnierze niemieccy otworzyli grób Elimelecha przekonani o nagromadzonych tam kosztownościach. Zamiast jednak spodziewanych bogactw napotkali szeroko otwarte oczy cadyka, co nie tylko ich przeraziło ale, jak wierzono, sprowadziło na nich w krótkim czasie cierpienie i śmierć.
W rocznicę śmierci Elimelecha, 21 dnia żydowskiego miesiąca adar, tysiące chasydów z całego świata gromadzi się przy jego ohelu w Leżajsku na powrót. Tradycja ta trwa od lat siedemdziesiątych XX wieku.
Jednocześnie pielgrzymi zostawiają na jego grobie kwitłech, czyli karteczki z prośbami, które cadyk ma przekazywać Bogu.
Modlitwom przy grobowcu cadyka zazwyczaj towarzyszą tradycyjne chasydzkie tańce i śpiewanie psalmów. Modlitwy i wszelkie obrzędy trwają do trzech godzin.
Po zakończonych modłach Żydzi spożywają koszerny posiłek, składający się m.in. ze stosownie przyrządzonego mięsa wołowego, ryb, jajek, owoców i warzyw. W modlitwach uczestniczą także kobiety zbierające się w osobnym, specjalnie dla nich wydzielonym, pomieszczeniu na cmentarzu.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1MJ5M0yUzCpT
Film przedstawia listę uczniów Elimelecha.
Popularność Elimelecha jest tak duża również dlatego, że dzięki niemu, właśnie w Leżajsku, powstał pierwszy i najbardziej liczący się w Galicji ośrodek chasydyzmu. Jego uczniami były m.in. osoby wymienione na załączonych slajdach.
Podaj, w jakim dziele Elimelech zawarł swoje poglądy na społeczną i religijną rolę cadykacadyka.
Wyjaśnij, dlaczego pielgrzymka na grób Elimelecha jest dla Żydów taka ważna.
Wyjaśnij, co to są kwitłech.
Opowieści chasydówFragment opowieści o Elimelechu
Pewnego razu Rabbi Elimelech tak powiedział: Nie wątpię, że będę miał udział w przyszłym świecie. Kiedy stanę przed najwyższym sądem zapytają mnie: „Czy uczyłeś się jak należy?” Odpowiem – Nie. Wtedy mnie zapytają: „Czy modliłeś się jak należy?” A ja znów odpowiem – Nie! I zapytają mnie po raz trzeci: „Czy jak należy czyniłeś dobro?” A ja po raz trzeci będę musiał zaprzeczyć. A wtedy wydadzą wyrok: „Mówisz prawdę. Ze względu na prawdę należy ci się udział w przyszłym świecie”.
Źródło: M. Buber, Opowieści chasydów, Poznań 2005, s. 42.
Wyjaśnij, dlaczego pomimo, że Elimelech na każde z pytań odpowie przecząco, otrzyma nagrodę.
Ostatecznie uczeń Elimelecha: Jakub Izaak Horowic, zwany Widzącym z Lublina zbuntował się przeciwko niemu i przeniósł się do Łańcuta, Elimelech obłożył klątwą wszystkich chasydów, którzy uznali go swoim cadykiem. Po śmierci Elimelecha wielu jego zwolenników przeniosło się do Annopola, gdyż za jego następcę uznali jego brata Zusję. W Leżajsku nowym cadykiem został początkowo Jehuda Lejb z Zaklikowa, ale bardzo szybko ustąpił miejsca najstarszemu synowi Elimelecha Eleazerowi, który zmarł w 1806 roku. Ostatnim z leżajskich cadyków był syn Eleazara, zmarły w 1844 roku Naftali.
Chasydyzm w Leżajsku – XIX wiek
Dzięki Elimelechowi w Leżajsku powstał pierwszy i najbardziej liczący się w Galicji ośrodek chasydyzmu. Leżajsk od 1815 roku znajdował się w Królestwie Polskim pod panowaniem rosyjskim. Było to miasto prowincjonalne, ośrodek lokalnego handlu i rzemiosła, a najważniejszym leżajskim zakładem przemysłowym był browar. W 1870 roku gmina żydowska liczyła 1944 osoby i dysponowała dwiema synagogami. W 1898 roku z powodów ekonomicznych doszło do nasilenia nastrojów antyżydowskich.
Wiek XX
Do 1900 roku liczebność gminy wzrosła do 3162 osób, z czego w samym mieście żyło 1950 Żydów. Kahał jednak nie zatrudniał wówczas rabina. Wobec wygaśnięcia rodzimej dynastii cadyków lokalna społeczność chasydzka była podzielona na zwolenników cadyków z Bełza, Sieniawy i Bobowej. Przed I wojną światową liczba Żydów w Leżajsku spadła do 1705 osób, co dodatkowo pogłębiła jeszcze wojna i towarzyszące jej pogromy żydowskiej ludności. W 1921 roku w mieście żyło 1575 Żydów, co stanowiło ponad 31% ogółu mieszkańców. Głównym źródłem utrzymania leżajskich Żydów był handel. Byli właścicielami 174 sklepów w samym mieście, podczas gdy Polacy i Ukraińcy mieli zaledwie 14 punktów. Żydowscy przedsiębiorcy zrzeszeni byli w lokalnym oddziale Żydowskiego Zrzeszenia Gospodarczego, na czele którego w 1939 roku stał Izrael Izydor. Kupcy zaś posiadali własne Stowarzyszenie Kupców z Alterem Anfangiem na czele. Istniała także Kasa Kupiecko‑Rzemieślnicza. Przed wybuchem II wojny licząca 1896 osób społeczność żydowska miała do dyspozycji bibliotekę oraz szkoły prowadzone przez organizacje: Tarbut, Jawne czy Bejt Jaakow.
Po wkroczeniu do miasta we wrześniu 1939 roku Niemcy podpalili synagogę, a na rynku spalili święte księgi żydowskie. Wypędzili też większość miejscowych Żydów na tereny za rzeką San, do sowieckiej strefy okupacyjnej. W mieście pozostało około 350 z nich. W 1941 roku utworzono dla nich w mieście getto. W następnym roku część Żydów z leżajskiego getta trafiła do obozu pracy w Rozwadowie, część do getta w Rzeszowie, a jeszcze innych wysłano do obozu w Pełkiniach. Blisko 40 osób rozstrzelano w podmiejskim lesie. Po zakończeniu działań wojennych część ocalałych Żydów leżajskich (33 osoby) wróciła do miasta. W 1945 roku doszło do napadu oddziału Narodowej Organizacji Wojskowej „Wołyniaka” (Józefa Zadzierskiego) na 3 domy żydowskie i budynek NKWD.
Pielgrzymki do grobu
Wzmogło to falę migracji miejscowych Żydów do Izraela. Z tego powodu zanikła też tradycja pielgrzymkowa na grób (ohelohel) Elimelecha, który znajdował się na założonym w XVII wieku w południowej części miasta cmentarzu żydowskim (kirkuciekirkucie).
Chasydyzm
Powstanie chasydyzmu polskiego
Chasydyzm polski był ruchem religijno–mistycznym, który powstał i rozwinął się na terenach dawnej wschodniej Rzeczypospolitej w XVIII wieku. Nazwa pochodzi od wyrazu „chasid”, co oznacza pobożny, żarliwy i odnosi się do „bractw pobożnych” (chewrat chasidim), których członkowie poprzez surową ascezę i pielgrzymki do Ziemi Świętej pragnęli pomóc Mesjaszowi i przyspieszyć zbawienie.
Klęski, jakie spadły na Polskę i polskich Żydów w XVII wieku, w tym rzezie kozackie, najazd szwedzki i węgierski, katastrofa ekonomiczna i upadek miast, głęboko wstrząsnęły bowiem społecznością żydowską, zwłaszcza na ciężko doświadczonych tymi plagami kresach wschodnich. Chasydyzm, podobnie jak powstałe w XVIII wieku ruchy wewnątrz judaizmu: sabataizm i frankizm, był reakcją na upadek obyczajów, zaniedbanie w życiu religijnym, nadużycia finansowe zarządów gmin, stronniczość sądów rabinackich, niesprawiedliwy rozdział podatków.
Wymień te elementy, które przyczyniły się do rozwoju chasydyzmu i te, które go organiczały.
„Mąż dobrej sławy”
Wedle tradycji jego uczniów za twórcę ruchu uważa się Izraela ben Eliezera (1700–1760), zwanego też Baal–Szem–Tow, co znaczy „mąż dobrej sławy” lub „włodarz dobrego imienia”. W skrócie nazywano go BeSzt (Beszt).
Urodził się w miejscowości Okop pod Kamieńcem Podolskim. Żył bardzo skromnie, imał się różnych zajęć, był belfrem, furmanem, arendarzem. Z czasem wszystkie jego niewielkie interesy przejęła żona i ona je prowadziła, by uwolnić swego męża od ziemskich trosk. Beszt całe dnie i noce spędzał w lesie nad brzegiem Prutu, zgłębiając tajemnice Kabały. Był ascetą i oczekiwał szybkiego przyjścia Mesjasza. Mając 38 lat, wyruszył do Ziemi Świętej, jednak nigdy tam nie dotarł. Zakończył swoją pielgrzymkę w Stambule, gdzie spędził rok i powrócił do Rzeczypospolitej całkowicie przemieniony. Odtąd twierdził, że umartwianie ciała osłabia człowieka i utrudnia mu spotkanie z Bogiem, tak więc raz na zawsze zerwał z ascezą. Był osobowością wybitną i miał dar przekonywania, bo w jego ślady poszło wielu podobnych ascetów. Od tej pory znany był jako praktyk kabalista, dokonujący wielu uzdrowień w okolicy. Głosił wyższość uzdrowienia duszy, a nie ciała, które można osiągnąć dzięki modlitwie. Być może na Bliskim Wschodzie zetknął się z praktyką modlitewnej ekstazy i derwiszami, w każdym razie jego umiejętność popadania w ekstazę podczas modlitwy była bardzo ceniona przez współczesnych. Twierdził, że podczas transu jego dusza wstępuje do niebios, a pobożnych Żydów ogarniało zdumienie, gdy obserwowali gwałtowne ruchy, jakie wykonywał. Baal Szem Tow zamieszkał w Międzyborzu, które szybko stało się ośrodkiem rozwijającego się ruchu chasydzkiego.
„Wielki Magid”
Po śmierci Beszta jego rolę przejął Dow Ber z Międzyrzecza zwany Wielkim Magidem. On również był w młodości zwolennikiem ascetycznej formy chasydyzmu i gorliwym badaczem Tory, Talmudu i Kabały.
W tym czasie doktryna chasydyzmu zataczała coraz szersze kręgi, przekształcając się z odwiecznego ruchu elitarnego i ezoterycznego, przeznaczonego tylko dla wybranych i wtajemniczonych, w ruch masowy i ludowy. Duża była w tym zasługa Wielkiego Magida, który rozpoczął swoją publiczną działalność, przemawiając do ludzi prostym i zrozumiałym dla każdego językiem. Rezygnacja z ascezy jako drogi zbawienia i uświęcenia oraz fakt, że dotychczasową skomplikowaną modlitwę zamieniono na ekstatyczną i spontaniczną, spowodowały niezwykłe religijne ożywienie wśród Żydów. Zamiast trudnych talmudycznych studiów chasydyzm oferował zbiorowe modlitwy i radosne biesiady połączone ze śpiewem i tańcem. Mówiono, że człowiek „stworzony został do niczego innego jak tylko do tego, by cieszył się Jahwe i rozkoszował jego SzechinąSzechiną”.
Początkowo chasydyzm w takiej postaci wzbudzał poważne kontrowersje wśród najważniejszych rabinów, a nawet obłożono ruch klątwą, uważając ich za heretyków, gdyż za mało studiują Torę, a za bardzo świętują. Mimo krytyki ludność żydowska chętnie odwiedzała miejsca, gdzie mieszkali charyzmatyczni przywódcy nazywani cadykami. Zresztą już na początku XIX wieku wrogość zastąpiło pokojowe współistnienie, a na skutek zauważalnej i postępującej sekularyzacji pod koniec wieku chasydzi zaczęli zakładać szkoły - jesziwy i powrócili do studiowania pism. Wciąż jednak najważniejszym obowiązkiem chasyda pozostawała modlitwa, główne zajęcie pobożnego Żyda w ciągu dnia. Chasyd zawsze i w każdej chwili ma mieć przed oczami Boga jako jedyną prawdziwą rzeczywistość. Ten stan nosi nazwę „dwekut” i mówi o całkowitym zjednoczeniu duszy z Bogiem. Najlepiej można to osiągnąć podczas kontemplacyjno‑ekstatycznej modlitwy, kiedy to przychodzi moment zatracenia własnego ja.
Cadyk
Wprawdzie w modlitwie uczestniczy cała wspólnota, ale najważniejszą rolę odgrywa cadyk. Mówi się, że jest on „kanałem, którym dopływa łaska Boska”. Cadyk jest najdoskonalszym pośrednikiem między człowiekiem a Bogiem. Nie wybiera się cadyka dlatego, że jest najlepszy w studiowaniu Tory i posiadł tradycyjną mądrość, ale ze względu na jego charyzmatyczną osobowość i silną wiarę. Właśnie wiara jest najważniejsza, bo dzięki jej mocy Elohim (Bóg) wysłuchuje modlitw. Cadyk może uzdrawiać chorych, wybawiać braci w wierze od prześladowań i ucisku, przynosić radość. Nawet więcej: cadyk może wpływać na zmianę Boskich postanowień. Jego dusza jest czysta, a on i jego czyny są Torą – słowem Boga. Im cudowniejsze są czyny cadyka, tym więcej uczniów przybywa do jego domu i w ten sposób powstają dwory chasydzkie. Chasydzi gromadzą się wokół swego cadyka i kontemplują nie tylko jego naukę, ale każdy jego czyn i gest. Dzięki swoim zasługom i swojej wierze modlitwy zgromadzonych chasydów docierają do Boga, cadyk dzięki mocy „dwekut” zabiera je przed Tron Najwyższego. Najbardziej charakterystycznym rysem chasydyzmu jest radość. Żyd nie powinien popadać w smutek, bowiem „melancholia stanowi poważną przeszkodę w służbie Bogu”. Jest się przecież z czego radować: z tego, że jest się Żydem, że Bóg jest blisko, że można się modlić i wypełniać wolę Boga. Chasydzi uważają, że radosna modlitwa dociera do Boga, natomiast modlitwa pełna krzyków i jęków jest daremna. Swój szczyt osiąga chasydzka radość w czasie szabatu.
Cadykowie dawali początek dynastiom, łączonym często koligacjami rodzinnymi, zasilanym dopływem świeżych kadr spośród uczniów wykształconych na dworach i uczelniach mniej lub więcej wybitnych cadyków.
Strój Chasyda
Poniżej znajduje się ilustracja interaktywna. Przełączaj warstwy za pomocą kolorowych kafelek, aby poznać szczegóły.
Ilustracja interaktywna zatytułowana „Strój Chasyda”.
Czarno‑biała ilustracja przedstawia trzech mężczyzn w różnym wieku: chłopca w wieku szkolnym, młodego i dojrzałego mężczyznę. Mężczyźni ukazani są w trakcie ruchu. W tle widoczne niewyraźne zarysy budynków.
Chłopiec ma ciemne, krótkie włosy i okulary w cienkich oprawkach. Ubrany jest w białą koszulę, czarną kamizelkę, czarne, długie spodnie i ciemne buty. Na głowie ma czarną jarmułkę, a z obu stron jego twarzy zwisają mu pejsy.
Młody mężczyzna ma ciemne włosy i okulary w cienkich oprawkach. Ubrany jest w białą koszulę, czarne spodnie, ciemne buty i długi, sięgający kolan, zapięty płaszcz. Na głowie ma wysoki, czarny kapelusz.
Dojrzały mężczyzna ma siwe włosy, długą brodę i okulary w cienkich oprawkach. Ubrany jest w białą koszulę, czarne spodnie, ciemne buty i długi, sięgający do kolan, zapięty płaszcz. W pasie przewiązany ma cienki, zwisający po bokach, pas. Na głowie ma czarny sztrajmł.
Z prawej strony ilustracji znajdują się trzy punkty, po kliknięciu których rozwija się tekst, a na ilustracji zostają podświetlone właściwe elementy garderoby mężczyzn.
Tułów.
Obowiązujący w XVIII w. strój męski został zachowany, z niewielkimi modyfikacjami, przez grupy chasydzkie przez następne dwa stulecia. Codziennym ubraniem wierzchnim był: CHAŁAT [arab. chalit], nazywany w języku jidysz: kapote. Długie okrycie wierzchnie przypominające płaszcz, noszone zwłaszcza przez Żydów we wschodniej Europie. Forma i krój przypominały szlachecki żupan. W XVIII w. kolorystyka chałatu była zróżnicowana, na kresach południowych szyte były z materiałów w drobne pionowe paski, w XIX w. przyjął się kolor czarny. Chłopcy oraz dorośli chasydzi nosili zakładany pod koszulę lub zamiast koszuli rodzaj kamizelki z białego płótna nie zszytej po bokach, z przodu zdobionej tak jak tałes, granatowymi lub czarnymi pasami, z przymocowanymi na rogach cyces – frędzlami, które należało wypuścić na wierzch spodni.
KITEL - zakładali też kitel, to długa luźna szata przepasana w kolorze białym, dawniej noszona w każdy szabas. W kitlu niekiedy chowani byli zmarli.Głowa.
Głowę mężczyźni przykrywali małą czapeczką, JARMUŁKĄ, na którą zakładano jeszcze SZTRAJMŁ lub KAPELUSZ o kształcie zależnym od wpływu lokalnej mody.
JARMUŁKA – najpowszechniejsze nakrycie głowy, przykrywa ona jedynie czubek głowy. Wedle żydowskich interpretacji pochodzi od aramejskiego zwrotu jira malka - „szacunek wobec króla”. W języku hebrajskim nosi nazwę kipa. Noszenie jarmułki nie jest wymogiem Prawa (Tory), nie wywodzi się ani z Biblii, ani z Talmudu, lecz jest zwyczajem i prawdopodobnie należy szukać jego początków w kulturze Bliskiego Wschodu, gdzie przykryta głowa jest oznaką szacunku. Noszenie jarmułki jest wymagane bezwzględnie podczas modlitwy i studiowania Tory, ale autorytety rabiniczne zalecają noszenie jej nawet podczas uprawiania sportu, jako małej czapeczki przypiętej do włosów.
SZTRAJMŁ – w dni świąteczne noszono sztrajml, futrzaną czapkę z szerokim rondem z futra lisiego lub sobolego, wzorowane na polskim kołpaku. Noszona przeważnie przez chasydów podczas szabasu i innych świąt. Żydowski sztrajmł wywodzi się od staropolskiego stroju szlacheckiego.
TEFILIN - żydowskie więzy; wprawdzie to nie nakrycie głowy, ale z głową powiązane. To dwa małe skórzane pudełeczka, które za pomocą sznurków przywiązuje się do czoła i do lewego ramienia. Zawierają one 4 ustępy Tory, pisane ręcznie w języku hebrajskim.
SZAJTŁ - (jidysz od niemieckiego Scheitel – czubek głowy) – peruka noszona przez ortodoksyjne zamężne Żydówki na ogolonej głowie. Zaczęła być stosowana w średniowieczu, jako ozdoba, w XVIII w. stała się powszechna w kręgach ortodoksji. Prawo religijne zakazywało Żydom modlitwy w obecności kobiety, której włosy pozostają odkryte. Początkowo jednak wystarczało przykrywanie włosów szalem lub chustą. Obecnie tylko w środowiskach ultra ortodoksyjnych mężatki golą głowy. Przykrywają je chustami.
CHUSTA - noszona przez Żydówki ze względów praktycznych, kulturowych lub religijnych. Chustą przykrywana jest całą głowa, twarz pozostaje odkryta.
TALIT lub TAŁES – prostokątna chusta nakładana przez żydów na głowę bądź ramiona podczas modlitwy, zwykle biała z czarnymi lub granatowymi (kolor pokolenia Judy) pasami wzdłuż boków i frędzlami zwanymi cicit (cyces) w rogach chusty. Niekiedy żydzi noszą pod ubraniem także mniejszy, codzienny talit katan.Pas.
GARTEL - pas, który oddziela górną część ciała - czystą, od dolnej - nieczystej.
Co chasydzi – mężczyźni – nosili i noszą na głowie? Odpowiedz na pytanie.
Podaj, jak nazywa się płaszcz noszony przez chasydów.
Odpowiedz, jaka jest rola sznura noszonego w pasie przez chasydów.
Dynastie chasydzkie – dynastia z Ger
Na ziemiach Rzeczypospolitej i krajów ościennych swoiste dwory chasydzkie znajdowały się w około stu miejscowościach. Do najważniejszych ośrodków chasydzkich w Polsce przed drugą wojną światową należał dwór cadyka w Górze Kalwarii, około 40 km od Warszawy. Założycielem tej dynastii był rabi Icchak Meir Alter‑Rottenberg (1789‑1866), autor kilku tomów komentarzy do Talmudu, erudyta o wielkim autorytecie, oraz dużej liczbie wielbicieli i sympatyków. Nazywany pieszczotliwie reb Icie Majer z Ger lub Mądry Rim - był uczniem sławnego Binema z Przysuchy, szwagra innego jego mistrza, rabiego Menachema Mendla Morgensterna (zm. 1859) z Kocka, cieszącego się wielką sławą do czasu, gdy po prawie dwudziestoletnim przebywaniu w odosobnieniu zdziwaczał do tego stopnia, że zaparł się Boga. Wielbicieli rabiego Icchaka Meira i jego potomków w wielu miastach Polski, a szczególnie w Warszawie i okolicach, skupiali się we własnych domach modlitwy i byli chyba najliczniejsi wśród polskich chasydów.
Arie Lejba Alter (1847–1905) Rozkwit dynastii Ger jest zasługą wnuka jej założyciela Arie Lejba Altera, który organizował masowe zjazdy chasydów, połączone z biesiadami i ucztami, śpiewem i tańcami. O aktywności dworu i jego znaczeniu może świadczyć, że z Warszawy w połowie XIX wieku kursowały specjalne omnibusy, wypełnione szczelnie chasydami, którzy ze spokojem i w radosnym uniesieniu znosili trudy ośmiogodzinnej podróży. Owo wielkie centrum chasydyzmu skłoniło przedsiębiorczych arystokratów, księcia Stefana Lubomirskiego i księcia Tomasza Zamojskiego wraz z przedsiębiorcą Paszkowskim, a prawdopodobnie przy nieoficjalnym udziale finansowym cadyka, do zbudowania wąskotorowej kolejki, która z placu Unii Lubelskiej (wówczas Nowoaleksandryjskiej) woziła tysiące chasydów do ich świątobliwego przywódcy. Hitlerowcy doszczętnie zniszczyli dwór, do getta wtrącili trzy i pół tysiąca Żydów, po których ślad zaginął.
Dynastia belcer chasidim
Dynastia z Ger, chociaż najliczniejsza i najprężniejsza, nie była jedyną na ziemiach polskich. Do bardziej znanych należeli również belcer chasidim. Dynastię tę założył rabi Aron ben Cwi (zm. 1816) w miasteczku Bełz. Po nim umocnił i rozwinął dwór rabi Szołem ben Eliezer Rokach. Na ziemi łódzkiej od pierwszej połowy XIX wieku działał w Aleksandrowie Łódzkim rabi Szraga Fajwel Dancygier (zm. 1849) rodem z Grójca, którego syn, Jachiel z Aleksandrowa (zm. 1894), stworzył dwór i uzyskał wielu zwolenników. Z dynastii sądeckiej wywodzili się cadycy z Bobowej. Osiadł tu rabi Salomon ben Naftali (1847–1900), wnuk rabiego Chaima Halberstama z Nowego Sącza. Po nim działał jego syn Salomon ben Cion (1879–1941). Ze znanego dworu rabiego Elimelecha z Leżajska (Lezenskier Rabi 1717–1786) wyszło wielu cadyków, którzy osiedlali się w różnych miastach, najczęściej w małych osiedlach, sprzyjających bardziej swobodnej i kontemplacyjnej działalności dworu. Z większych miast, znanym ośrodkiem chasydyzmu stał się Lublin, dzięki działalności charyzmatycznego rabiego Jakowa Icchaka Horowica (1745–1815). Nazywano go „Widzącym (Jasnowidzącym) z Lublina”. Jego mistrzem był wielki Magid (uczony) Samuel (Szmelke) Horowic z Nikolsburga na Morawach (1726–1778), uczeń m.in. samego Dow Bera z Międzyrzeca, tego niejako klasyka chasydyzmu. Nauki pobierał również u wielkiego Magida Leiwego Izaaka z Berdyczowa i wspomnianego już rabiego Elimelecha z Leżajska.
Dynastia lubawiczer chasidim
Należy jeszcze wspomnieć o znanej dynastii lubawiczer chasidim, której założycielem był rabi Szneur Zalman ben Baruch z Ladów (1746–1812). Jego syn Dow Ber (1773–1823) osiadł w Lubawiczach na Białorusi, tworząc interesujący odłam chasydyzmu. Jednym z czołowych przywódców tego ruchu był Szołem Dow z Lubawicz. Po prześladowaniach w carskiej Rosji przenieśli się na ziemie polskie i osiedli w Karczewie pod Warszawą. Inne centra chasydyzmu na ziemiach polskich to m.in. Chełm, Kock, Kraśnik, Kozienice, Leżajsk, Lelów, Lesko, Przysucha, Warka, Opatów, Radomsko, Rymanów.
Przesłanie chasydyzmu
Atutem chasydyzmu była jego prostota i radosny odbiór świata, niestawiający barier i wymogów, takich jak asceza czy pokuta. Idee radości, braterstwa i miłości stanowiły osłodę w tak trudnym dla Żydów kresowych okresie dziejów. Chasydyzm oscylował między oczekiwaniem na koniec świata, a wygodnym urządzeniem sobie życia w atmosferze radosnej egzaltacji, przy jednoczesnym uwolnieniu się od surowych norm narzucanych przez tradycyjny judaizm rabiniczny. W ogólnym ujęciu chasydyzm dążył do poprawy losu i stworzenia lepszych warunków życia w lokalnej społeczności.
Rozwój chasydyzmu
W chasydyzmie kobiety nie odgrywały żadnej roli. Wyjątkiem jest Hana Rachele Werbermacher zwana Dziewicą z Włodzimierza, która cieszyła się statusem podobnym do cadyka. Rozwojowi chasydyzmu sprzyjało rozproszenie osadnictwa żydowskiego, co powodowało osłabienie autorytetu tradycyjnych centrów rabinackich. To zjawisko wynikało z kolei z ogólnego osłabienia samorządu żydowskiego, zwłaszcza po 1764 roku, kiedy go zniesiono. Kryzys struktury organizacyjnej sprzyjał wzrostowi znaczenia autonomicznych wspólnot chasydzkich zgrupowanych wokół cadyków. Zaczęły powstawać chasydzkie domy modlitwy, czyli klojzyklojzy. Ruch zaczął się rozszerzać głównie wśród ubogich warstw ludności, przyjmując charakter wystąpienia ludowego o coraz szerszym zasięgu terytorialnym. Z Ukrainy, gdzie przewodził chasydyzmowi Lewi Izaak z Berdyczowa oraz Nachman z Bracławia, przeszedł stopniowo na Litwę, gdzie dużą rolę odgrywał Szneur Zalman z Ladów, a następnie przesunął się do środkowej Polski, gdzie przywódcami byli: wspomniany już wcześniej Elimelech z Leżajska, Jakub Izaak Horowic, zwany Widzącym z Lublina czy Jakub Izaak z Przysuchy.
Konflikt
Coraz szerszy zasięg terytorialny chasydyzmu, zupełnie nowy styl życia i modłów oraz nieco swobodniejsze podejście do spraw wiary, m.in. poprzez realizację hasła, że „Bogu należy służyć w radości”, nie podobało się rygorystom rabinackim. Rozpoczęła się walka tradycjonalistów z chasydami, w której nie przebierano w środkach. Szczególnie ostre formy walki były na Białorusi i Litwie, gdzie Wilno („Jerozolima Północy”) było bastionem uczonych rabinów reprezentujących tradycyjny judaizm. Przedstawiciele judaizmu rabinackiego zarzucali chasydom m.in. herezję, zaniedbywanie studiowania Tory i Talmudu, kult cadyków, niszczenie instytucji rodziny, nieprzystojną formę podczas modlitw przejawiającą się poprzez taniec i krzyki. Wielokrotnie obłożono ich klątwami (1772, 1781, 1785 i 1796). Rozpędzano zgromadzenia chasydów, palono ich pisma i zamykano klojzy. Podjęte akcje nie przyniosły pożądanego skutku w postaci osłabienia wpływów chasydyzmu, a wręcz odwrotnie. Dalsze pogłębienie różnic w łonie judaizmu przyniosły rozbiory. W zaborze rosyjskim judaizm rabiniczny, mający tam właśnie najsilniejsze swoje ośrodki, w dalszym ciągu zwalczał chasydyzm. Konflikt trwał do 1804, kiedy to władze rosyjskie zezwoliły na indywidualny rozwój ugrupowaniom żydowskim. Inna sytuacja była w zaborze austriackim, gdzie wobec poparcia, jakiego władze udzielały reformatorskim ruchom w judaizmie, chasydzi i ortodoksi wspólnie zwalczali oświeceniowe tendencje w łonie swojej religii. Doszło nawet do tego, że pierwsze dzieło chasydzkie opublikowane w tym zaborze, „Noam Elimelech” (1787) posiadało aprobatę rabinacką. Z kolei na terenie zaboru pruskiego rozwój chasydyzmu został w znacznym stopniu ograniczony przez władze pruskie, które przychylnie nastawione były do zamożnych Żydów i do oświeceniowego judaizmu, które swoje centrum miało w Berlinie. Apogeum rozwoju chasydyzmu nastąpiło mniej więcej w połowie XIX wieku, kiedy to liczba zwolenników sięgnęła około 5 mln i nastąpił rozkwit poszczególnych dynastii. Ruch przede wszystkim skoncentrował się we wschodniej części dawnej Rzeczypospolitej, a zwłaszcza w Galicji i na Bukowinie, gdzie chasydzi stanowili większość Żydów. Stopniowo malał tam opór judaizmu rabinackiego wobec chasydyzmu. Przyczynił się do tego m.in. fakt, że ortodoksi szukali sojusznika w walce z nowymi trendami w judaizmie. W gruncie rzeczy chasydyzm zaczynał być akceptowany przez coraz większą liczbę uczonych talmudystów i rabinów. Dochodzili oni do wniosku, że chasydyzm w zasadzie nie zrywał z tradycyjnym kultem, ani nie obalał przepisów wiary, lecz jedynie co niektóre z nich upraszczał, zachowując podstawowe zwyczaje. Nigdy jednak ortodoksi do końca nie zaakceptowali chasydzkich praktyk religijnych.
Kres chasydyzmu w Europie
Kres rozwoju chasydyzmu przyniosła I wojna światowa. Nastąpiła dezintegracja i rozproszenie wiernych m.in. na skutek zmian granic. Wtedy też wielu zwolenników chasydyzmu wyemigrowało do USA, dając tam początek dalszemu jego funkcjonowaniu W ZSRS chasydyzm został w zasadzie oficjalnie wyeliminowany, jednak jak się okazało kwitł w podziemiach. Funkcjonował na terenie II Rzeczypospolitej, ale tylko do czasów II wojny światowej, kiedy to w efekcie ludobójczego hitlerowskiego Holocaustu całkowicie zniknął z terenów Europy środkowo‑wschodniej. Po II wojnie światowej chasydyzm rozwijał się i rozwija się nadal głównie na terenach USA i w Izraelu, stając się symbolem skrajnej ortodoksji.
Słownik pojęć
szósty miesiąc w żydowskim kalendarzu świeckim, a dwunasty w kalendarzu religijnym; przypada na miesiące luty‑marzec w kalendarzu gregoriańskim; liczy 29 dni, a w roku przestępnym 30 dni; jest miesiącem radości z uwagi na obchodzone 14 adar święto Purim; uważa się, że rodzący się i odchodzący w adar Żydzi doświadczają największego szczęścia, gdyż wznieśli się ponad wszystko, co przyziemnie i zdolni są widzieć świat ze wzniosłej perspektywy
z języka hebrajskiego: sprawiedliwy, przywódca chasydyzmu, zwany też rebe, będący wzorem pobożności i pokory; otaczany jest powszechnym szacunkiem ze względu na przypisywane mu zdolności, m.in. czynienia cudów, uzdrawiania, przepowiadania przyszłości; jego grób jest zwykle po śmierci miejscem pielgrzymek
z języka hebrajskiego: pokój, określenie na szkołę żydowską o charakterze religijnym, do której uczęszczali chłopcy od 3‑5 roku życia do bar micwy, czyli osiągnięcia religijnej dojrzałości w wieku 12‑13 lat; nauka polegała tam na poznaniu języka hebrajskiego, aby czytać i tłumaczyć Biblię; nie nauczano przedmiotów świeckich
dosłownie: „żydowski” język
z języka hebrajskiego: zgromadzenie, termin oznaczający gminę żydowską z jej strukturą administracyjną, sądownictwem i pełniącym funkcje religijne rabinem, podejmuje decyzje w imieniu całej społeczności żydowskiej na danym terenie
wywodzące się z języka niemieckiego określenie żydowskiego cmentarza na obszarach Galicji, używane przez Polaków i wyparte z tradycji żydowskiej jako chrześcijańskie; Żydzi na określenie cmentarza używają określenia hebrajskiego „bejt olam” lub aramejskiego „bejt almin” (dom wieczności), gdyż cmentarz w ich przekonaniu jest nienaruszalny, tak długo, jak znana jest jego lokalizacja; do wyjątkowych należą przypadki, gdy ekshumacji dokonuje się dla przeniesienia szczątków do grobu w Jerozolimie lub do grobu rodzinnego.
niewielki budynek, który używany jest do modlitwy przez chasydów
z języka hebrajskiego: nagrobek w postaci steli pionowo ustawionej, pokrytej płaskorzeźbą i inskrypcją, zwieńczonej linią prostą, trójkątem, półkolem lub dwoma odcinkami koła; na macewach cadyków lub rabinów pojawiały się symboliczne cechy sprawowanych przez nich funkcji: księga Tory lub złożone w geście modlitwy dłonie
z języka hebrajskiego: namiot, początkowo daszek wsparty na czterech filarach chroniący żałobników przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi podczas modlitw nad grobem, następnie grobowiec murowany lub drewniany, ustawiony nad grobem wybitnych rabinów lub cadyków, skrywający wewnątrz nagrobek, będący celem pielgrzymek modlących się przy nim Żydów
rozłam między wyznawcami jednej religii lub ideologii
oddzielenie się części kraju od reszty
w judaizmie termin ten oznacza niecielesną obecność Boga w świecie
Bibliografia
Fąfara J., Krzykwa A., (2010), Chasydzi w Leżajsku, Podkarpacki Instytut Książki i Marketingu, Rzeszów.
Potocki A., (2004), Żydzi w Podkarpackiem, Wydawnictwo Libra, Rzeszów.
Ziobro W., (2009), Leżajsk i wokół Leżajska. Przewodnik, Podkarpacki Instytut Książki i Marketingu, Rzeszów.