Ludzie i miejsca – z dziejów miejscowości i regionu w średniowieczu. Czersk - stolica zapomnianego księstwa
jaką rolę odgrywało Mazowsze w polityce polskiej;
dlaczego Czersk był ważnym miastem na Mazowszu;
dlaczego w dawnej Rzeczypospolitej mieszkańcy Mazowsza byli przedmiotem żartów wśród mieszkańców innych krain.
Mazowsze to jedna z historycznych krain, które weszły w skład państwa polskiego. W okresie rozbicia dzielnicowegorozbicia dzielnicowego stało się dzielnicą dziedziczną w tej części rodziny Piastów, która wywodziła się od Konrada, młodszego syna Kazimierza Sprawiedliwego. Właśnie od niej Konrad uzyskał swój przydomek. Dzieje Mazowsza obfitują w liczne zagadki. Jedną z nich jest obecność smoków (bardziej w legendach niż w rzeczywistości).
Wprowadzenie
Obszar Mazowsza wchodził w skład państwa Polan już w X w. Obszar ten obejmuje ziemie położone nad środkową Wisłą i jej dopływami. Wśród historyków panuje pogląd, że w czasach przedpiastowskich na Mazowszu istniało odrębne państwo plemienne Mazowszan. Może to tłumaczyć panujące tam tendencje separatystyczneseparatystyczne. Ujawniły się one w XI w., w czasach panowania Mieszka IIMieszka II, syna Bolesława ChrobregoBolesława Chrobrego. Doszło wtedy do kryzysu państwa polskiego. Na Mazowszu powstało odrębne państewko, w którym władzę sprawował Miecław, dawny urzędnik Mieszka II. Jego państwo istniało w latach 1037‑1047. Podbił je Kazimierz OdnowicielKazimierz Odnowiciel, syn Mieszka II, korzystając z pomocy księcia ruskiego Jarosława Mądrego. Piastowie rozpoczęli akcję chrystianizacyjną, niszcząc ośrodki kultów pogańskich. Płock, główny gród Mazowsza, był ulubioną siedzibą księcia Władysława HermanaWładysława Hermana w II połowie XII w. Tam też ulokowane zostało biskupstwo mazowieckie (od 1075 r.).
W wyniku podziału ziem państwa polskiego (na mocy testamentutestamentu), który nastąpił po śmierci Bolesława Krzywoustego, Mazowsze stało się dzielnicą pod panowaniem jego syna Bolesława KędzierzawegoBolesława Kędzierzawego.
Księstwo mazowieckie
Od czasów panowania Bolesława Kędzierzawego rozpoczyna się trwająca kilkaset lat historia odrębnego księstwa mazowieckiego. Zacząć jednak należy od wyjaśnienia, kto w tym księstwie objął władzę. Bolesław Kędzierzawy bynajmniej nie zapoczątkował linii Piastów mazowieckich. Władzę po nim objął jego syn Leszek, ale ten zmarł bezpotomnie w 1186 roku. Władza nad Mazowszem przeszła w ręce jego stryja, księcia Kazimierza SprawiedliwegoKazimierza Sprawiedliwego. I to właśnie jego potomkowie będą władać księstwem mazowieckim. Jego młodszy syn Konrad IKonrad I przeszedł do historii z przydomkiem „Mazowiecki”. Miał on trzech synów – Bolesława, Kazimierza i Siemowita I. Ostatecznie to właśnie Siemowit stał się założycielem linii Piastów mazowieckich.
Podaj imię tego spośród książąt, który jako pierwszy został księciem czerskim.
Wskaż, który z książąt przeniósł stolicę swego księstwa z Czerska do Warszawy?
Podaj imię tego z książąt, który jako ostatni panował na Mazowszu.
Dynastia Piastów - linia mazowiecka
Postępujące rozdrobnienie Mazowsza było spowodowane rozradzaniem się dynastiidynastii. Dzielnica ta zaczęła się dzielić na coraz więcej księstw. Jednym z nich było księstwo czerskie. Znajdowało się ono w południowej części Mazowsza i obejmowało ziemie po obu brzegach Wisły.
Książęta piastowscy na Mazowszu, szczególnie za panowania Konrada, odgrywali ważną rolę w polityce ogólnopolskiej. Konrad walczył ze swoim śląskim kuzynem, Henrykiem BrodatymHenrykiem Brodatym o opanowanie ziemi krakowskiej i miał wielkie ambicje, chcąc zjednoczyć wszystkie księstwa piastowskie. Niewiele z tych ambicji udało się zrealizować, bowiem książęta mazowieccy władali stosunkowo ubogą krainą i nie dysponowali środkami do prowadzenia wielkiej polityki.
Księstwo czerskie
Herb księstwa czerskiego przedstawia smoka umieszczonego na tarczy herbowej. Smok zwrócony jest w lewą stronę.
Poniżej zamieszczono prezentację multimedialną dotyczącą symboliki smoka na Mazowszu. Przełączaj slajdy, aby poznać szczegóły.
O smoku na Mazowszu, czyli smok nie tylko wawelski
Skąd się w Polsce wzięły smoki? Jest to pytanie ważne, bowiem smoki polskie też odegrały rolę w naszej historii.
Wszyscy znają smoka wawelskiego, ale nie wszyscy wiedzą, że swoje smoki ma również Mazowsze. Smoki z Mazowsza należą do specjalnego gatunku smoków, które nazywane są wywernami. Są one mniejsze od smoków właściwych, mają tylko jedną parę łap oraz skrzydła. Ich ogon zakończony jest grotem. Na ziemiach słowiańskich - także w Polsce - wywerna nazywano swojskim mianem Żmija.
Żmij w mitologii słowiańskiej był istotą niejednoznaczną. Uważano go za wcielenie złowrogiego boga zła i chaosu, czyli Welesa. Jako Weles był głównym wrogiem boga słońca Peruna. Co ciekawe, w mitologii Słowian wschodnich i południowych był przychylny ludziom. Opiekował się wodami i zasiewami. Wchodził w związki z kobietami, z których rodzili się synowie o nadzwyczajnej sile.
Ważną rolę w opowieści odgrywa książę mazowiecki Trojden I. Żył on w latach 1284( lub 1286) - 1341. Od 1310 r. był księciem na Czersku, a z czasem także w ziemi warszawskiej i liwskiej. Lawirował między Królestwem Polskim a zakonem krzyżackim. Trojden prowadził zasadniczo politykę przychylną Polsce, czego dowodem jest proces polsko‑krzyżacki w 1339 r., który odbył się w Warszawie.
W czasach Trojdena po raz pierwszy w symbolice używanej przez książąt mazowieckich pojawił się smok, czyli żmij. Trudno powiedzieć skąd się wziął. Według współczesnych historyków kultury w średniowieczu smoki występowały jedynie w heraldyce angielskiej. Stąd tym bardziej ciekawe jest, skąd pojawiły się na Mazowszu. Być może jest to efekt recepcji anglosaskich legend o królu Arturze. Oznacza to także zmianę samego postrzegania postaci smoka/żmija, z negatywnej na pozytywną.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RifliVP2NjCGT
Mur z czerwonej cegły, z basztą obronną z małymi oknami. Z lewej strony nadlatuje czarny smok. Stworzenie zatrzymuje się w powietrzu, ryczy, kilka razy macha skrzydłami (wciąż będąc w jednym miejscu), a następnie odlatuje.
Na inny trop wskazują niektórzy badacze, wiążąc pojawienie się smoka na Mazowszu z osobą Magnusa Haroldsona, syna króla Anglii Harolda. Został on u schyłku XI wieku osadzony przez króla Polski Bolesława Śmiałego jako komes w Czersku na Mazowszu. Być może to on przyniósł ze sobą wiedzę o smokach.
Żmij przedstawiony został w herbie księstwa mazowieckiego. Znalazł się również na chorągwi księcia mazowieckiego Janusza III, podczas bitwy pod Grunwaldem. Książę Janusz, jako wierny lennik króla Władysława Jagiełły, walczył wraz z rycerstwem mazowieckim u jego boku.
Żmij znalazł się również na pieczęci dwóch ostatnich książąt mazowieckich - Stanisława i Janusza III. Zmarli oni bezpotomnie w młodym wieku, w krótkich odstępach czasu - Stanisław w 1524, a Janusz w 1526 r. Obydwaj zmarli w tym samym wieku - 24 lat. Po ich śmierci księstwo mazowieckie zostało ostatecznie włączone do Królestwa Polskiego. Przez długi czas zachowywało jednak swoją odrębność.
We współczesnych nam czasach żmij rzadko pojawia się na wizerunkach. Nie ma go nawet w herbie współczesnego województwa mazowieckiego. Znajduje się w herbie powiatu warszawskiego zachodniego chroniąc w ten sposób “swoją” krainę.
Poza Mazowszem chyba najbardziej znanym jego przedstawieniem jest herb śląskiego miasta Żmigród oraz podkarpackiego Nowego Żmigrodu. Same nazwy miejscowości oczywiście nawiązują do Żmija. Być może w czasach pogańskich znajdowały się tam miejsca jego kultu.
Podaj, jak nazywa się smok, który jest związany z Mazowszem.
Wyjaśnij, kiedy smok pojawił się w symbolice związanej z księstwem mazowieckim?
Podaj nazwę państwa, w którego heraldyceheraldyce pojawiają się smoki.
Księstwo czerskie utworzone zostało w 1247 r. w wyniku podziału między synami Konrada Mazowieckiego - Siemowitem i Bolesławem. Jednak dopiero od Trojdena ITrojdena I Czersk nabrał znaczenia. Trojden panował w Czersku od 1310 r. Rola Czerska zmalała po tym, jak książę Janusz I StarszyJanusz I Starszy w 1409 r. przeniósł swoją stolicę do Warszawy. Krok ten był spowodowany rosnącym znaczeniem politycznym i handlowym tego miasta.
W zależności od lokalnych podziałów dynastycznych księstwo czerskie zyskiwało samodzielność lub też łączyło się z innymi ziemiami mazowieckimi. Z czasem, gdy wymierały poszczególne gałęzie dynastii Piastów mazowieckich ich ziemie były włączane do Królestwa Polskiego. Ostatecznie w 1496 r. książę mazowiecki Konrad III Rudy został lennikiemlennikiem Królestwa Polskiego. Król Jan OlbrachtJan Olbracht uznał, że tylko księstwo czerskie będzie dziedzicznym księstwem Piastów mazowieckich, nadając mu pozostałe ziemie we władanie dożywotnie. Ta decyzja została podtrzymana przez jego następcę, króla Aleksandra JagiellończykaAleksandra Jagiellończyka, który zgodził się, aby synowie zmarłego władali księstwem mazowieckim. Ostatecznie, po śmierci dwóch ostatnich książąt mazowieckich z dynastii Piastów StanisławaStanisława (zm. 1524) i Janusza IIIJanusza III (zm. 1526), Mazowsze zostało wcielone do Korony. Tak skończyła się historia oddzielnego państwa mazowieckiego.
Wyjaśnij, jakie formy zależności łączyły książąt mazowieckich z Królestwem Polskim.
Mazowiecka odrębność
Mieszkańcy Mazowsza byli tradycyjnie nazywani Mazurami. Przez fakt późnego przyłączenia, Mazowsze długo zachowało tradycje odrębności. Przyczyniła się do tego także specyficzna struktura społeczna ludności, wśród której znajdowało się wielu przedstawicieli ubogiej szlachty (tzw. szaraczkowejszaraczkowej). Szlachtę mazowiecką uważano w Rzeczypospolitej za zacofaną. W XVI wieku wyśmiewano jej tradycyjne obyczaje i głębokie przywiązanie do katolicyzmu. Szlachta ta z jednej strony należała do grupy uprzywilejowanej politycznie, z drugiej - z racji ubóstwa była wykorzystywana przez magnatówmagnatów. Miało to swoje znaczenie w życiu politycznym Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Szczególnie, że wolne elekcjewolne elekcje od XVI wieku odbywały się na Mazowszu (w okolicach Warszawy) i tłumnie przybywała na nie okoliczna szlachta.
Zamek w Czersku
Czersk od czasów wczesnego średniowiecza był ważnym miejscem osadnictwa. Wpłynęła na to jego lokalizacja na wzgórzu górującym nad Wisłą. Z czasem rzeka zmieniła koryto, a dawne starorzecze zamieniło się w zbiornik wodny (obecne Jezioro Czerskie).
Zamek w Czersku powstał na wzniesieniu, obecnym Wzgórzu Zamkowym. W XI w. powstał tam gród obronny, został on jednak wkrótce zniszczony (spalony). Gród odbudowano, ale i wtedy został ponownie spalony. W ciągu następnych kilkudziesięciu lat na wzgórzu funkcjonowało cmentarzysko, na którym pochowano ok. 1000 osób. Za czasów Konrada Mazowieckiego (początek XIII w.) podjęte zostały prace w celu ulokowania tam grodu obronnego. Po śmierci Konrada, jego trzeci syn Siemowit został księciem czerskim, a z czasem także całego Mazowsza. Gród w następnych dziesiątkach lat odgrywał ważną funkcję obronną. Był wielokrotnie atakowany przez Litwinów i Rusinów.
W latach 1388‑1410 w Czersku został ostatecznie wzniesiony murowany zamek obronny. Stało się to za panowania księcia Janusza I StarszegoJanusza I Starszego, który uczynił ów zamek jedną ze swoich najważniejszych siedzib. Tam też zmarł w 1429 r.
Zamek ceglany został zbudowany na planie, który wyznaczały wały dawnego grodu. Brama do zamku prowadzi przez wysoką wieżę.
Były w niej ulokowane pomieszczenia reprezentacyjne. W obrębie murów znajdowały się jeszcze dwie baszty obronne. Po wcieleniu Mazowsza do Królestwa Polskiego zamek stał się własnością królewską. Podwyższono wtedy wieże, a zamek nabrał charakteru rezydencji. W późniejszych wiekach zamek podupadł. Największe zniszczenia nastąpiły podczas Potopu szwedzkiego.
Ruiny zamku zachowały się do dziś w dobrym stanie. Widoczny jest obwód murów oraz wszystkie trzy wieże.
Kościół i jego fundatorzy
W obrębie grodu średniowiecznego znajdował się murowany kościół. Książę Konrad Mazowiecki dla podkreślenia znaczenia swej siedziby przeniósł do Czerska kanoników z Grójca, fundując dla nich kościół grodowy. W 1245 r. konsekrowana została kolegiata w Czersku. Jednak w roku 1398 książę Janusz I Starszy przeniósł kanoników czerskich do Warszawy, do kościoła św. Jana. W kościele w Czersku pozostało jedynie dwóch księży, którzy mieli raz w tygodniu odprawiać msze za dusze fundatorówfundatorów. Obecnie z dawnej kolegiaty zachowały się tylko fundamenty. Zostały one odkryte podczas prac wykopaliskowych w okresie międzywojennym.
Co po nim pozostało?
Po przyłączeniu Mazowsza do Królestwa Polskiego na tym obszarze utworzono trzy województwa: rawskie, płockie i mazowieckie. W skład tego ostatniego weszła ziemia czerska. Obejmowała ona obszar dawnego księstwa czerskiego. Dzieliła się ona na trzy powiaty: czerski, warecki i grójecki. W wyniku III rozbioru Polski w 1795 r. ziemia czerska została podzielona między dwóch zaborców - Prusy i Austrię.
Wyjaśnij, dlaczego księstwo mazowieckiego zostało przyłączone do Królestwa Polskiego dopiero w XVI wieku?
Słownik pojęć
rodzina panująca w danym państwie, w której władza przechodzi zgodnie z zasadami dziedziczenia
[fac. fundatio, podwalina], inicjator budowli użytku publicznego (np. kościoła), zwykle także opłacający jego koszt
dziedzina wiedzy zajmująca się rozpoznawaniem i opisywaniem herbów
W społeczeństwie feudalnym człowiek, który zobowiązywał się do wierności i posłuszeństwa wobec seniora w zamian za otrzymaną ziemię, w tym także władca uznający zwierzchnictwo innego, silniejszego i potężniejszego władcy
[łac. magnatus, wielki] grupa najbogatszej szlachty, która wywierała wielki wpływ na życie polityczne i społeczne w Rzeczypospolitej
także rozdrobnienie dzielnicowe, okres w dziejach niektórych europejskich państw feudalnych, w tym także w Polsce, polegające na wyodrębnieniu się dzielnic, w których władzę sprawowali odrębni książęta dzielnicowi
[łac. separatus, oddzielony] dążący do odrębności
inaczej szlachta zaściankowa lub zagrodowa, najbiedniejsza część szlachty, która sama pracowała na swojej ziemi
[łac. testamentum, sporządzone przy świadkach] zapis woli zmarłego (lub ustna dyspozycja) dotycząca jego ruchomego i nieruchomego majątku, tu w znaczeniu decyzji Bolesława Krzywoustego o podziale państwa między synów
sposób wybierania władcy w Polsce od XVI w. Ogół zgromadzonej na miejscu elekcji szlachty wybierał władcę spośród zgłoszonych kandydatów
[ang. wyvern] mityczny gad utożsamiany ze smokiem
król polski z dynastii Jagiellonów, syn Kazimierza Jagiellończyka
pierwszy król Polski z dynastii Piastów
jeden z synów Bolesława Krzywoustego, książę mazowiecki, śląski, książę senior Polski
książę Polski, u schyłku życia podzielił państwo między swoich synów, rozbijając je na dzielnice
syn Bolesława I Wysokiego, książę śląski z dynastii Piastów
król polski z dynastii Jagiellonów, syn Kazimierza Jagiellończyka
książę warszawski z dynastii Piastów
ostatni książę mazowiecki z dynastii Piastów
książę Polski z dynastii Piastów, syn Mieszka II
książę Polski, najmłodszy syn Bolesława Krzywoustego, książę mazowiecki, sandomierski, książę senior Polski
książę mazowiecki z dynastii Piastów, sprowadził do Polski zakon krzyżacki
król Polski z dynastii Piastów
książę mazowiecki z dynastii Piastów
książę czerski, warszawski i liwski, z dynastii Piastów
książę Polski z dynastii Piastów, ojciec Bolesława Krzywoustego
Bibliografia
Balzer O. (2005), Genealogia Piastów, Kraków: Wydawnictwo Avalon.
Gieysztor A., Samsonowicz H. (red.), (1994), Dzieje Mazowsza do 1526 r., Pułtusk: Wyższa Szkoła Humanistyczna im. A. Gieysztora w Pułtusku.
Szczur S. (2002), Historia Polski. Średniowiecze, Kraków: Wydawnictwo Literackie.