Ludzie i miejsca – z dziejów miejscowości i regionu w średniowieczu. O sir Lancelocie znad Bobra, czyli śląskie ślady króla Artura i jego rycerzy

Dzieje Śląska obfitują w wiele tajemniczych historii. Na tych terenach krzyżowały się wpływy różnych kultur, ludów i państw. Jedną z nich jest historia wieży w Siedlęcinie, która nieoczekiwanie stała się sensacyjnym zabytkiem na skalę europejską. Wiąże się ona z dziejami dwóch państw, dwóch dynastii - Piastów i Przemyślidów oraz… sir Lancelota z Jeziora.

Dzieje Śląska w średniowieczu

Dzieje Śląska w średniowieczu były niezwykle burzliwe. W 1138 r. na mocy tzw. testamentu (statutu) Bolesława KrzywoustegoBolesław KrzywoustyBolesława Krzywoustego dzielnica śląska stała się dziedzicznym księstwem księcia WładysławaWładysław WygnaniecWładysława. Miał on być pierwszym seniorem, czyli zwierzchnikiem młodszych książąt i zwierzchnikiem całego państwa. Nie udało mu się obalić testamentu ojca i usunąć swoich młodszych braci. Wypędzony z państwa (stąd przydomek Wygnaniec) próbował skorzystać z pomocy cesarza Fryderyka I Barbarossy. Nie udało mu się powrócić do kraju, ale dzięki interwencji cesarza synowie Władysława powrócili na dziedziczny Śląsk. Od tego czasu księstwa śląskie będą coraz bardziej się dzielić w obrębie śląskiej gałęzi dynastii Piastów.

RojKWEQsvh5h8

Mapa przedstawia podział Śląska na dzielnice w średniowieczu. Na mapie w granice dzielnic wpisano nazwy miast, które były ich stolicami: Krosno, Żagań, Głogów, Ścinawa, Legnica, Jawor, Oleśnica, Wrocław, Świdnica, Brzeg, Ziębice, Nysa, Opole, Prudnik, Opawa, Bytom, Pszczyna, Racibórz, Oświęcim, Cieszyn.

Mapa zatytułowana „Podział Śląska na dzielnice w średniowieczu”.

Na mapie zaznaczono miasta, wraz z ich obszarami. Są to miasta (idąc od góry):

• Krosno,

• Żagań,

• Głogów,

• Jawor,

• Legnica,

• Ścinawa,

• Świdnica,

• Wrocław,

• Oleśnica,

• Ziębice,

• Brzeg,

• Nysa,

• Opole,

• Prudnik,

• Opawa,

• Racibórz,

• Pszczyna,

• Bytom,

• Cieszyn,

• Oświęcim.

Tereny należące do Głogowa zostały przedzielone na dwie części Krosnem.

Tereny należące do Wrocławia zostały przedzielone na dwie części przez Brzeg.

Tereny należące do Brzegu zostały przedzielone na dwie części przez jedną z części Wrocławia.

Wobec zjednoczenia państwa polskiego

Książęta wrocławscy podejmowali próby zjednoczenia wszystkich ziem polskich. Najbliżej tego byli dwaj Henrykowie - Brodaty i Pobożny. Jednak klęska w bitwie pod Legnicą (1241 r.) i śmierć Henryka Pobożnego położyła kres tym planom. Pięćdziesiąt lat później podobne starania podjął książę Henryk IV ProbusHenryk IV Probus (Prawy). Jego przedwczesna śmierć sprawiła, że także i te plany spełzły na niczym. W II połowie XIII w. książęta śląscy złożyli hołd królom czeskim z dynastii Przemyślidów - Przemysławowi Ottokarowi II i Wacławowi IIWacław IIWacławowi II. Królestwo Czech przeżywało wtedy okres potęgi. Gdy Władysław Łokietek zjednoczył państwo polskie książęta śląscy nie uznali jego zwierzchnictwa.

W ten sposób Piastowie śląscy wypadli z orbity wpływów królów polskich. Pozostali oni lennikami Luksemburgów, następców Przemyślidów na tronie czeskim.

Linia Piasków Śląskich

Wieża w Siedlęcinie

We wsi Siedlęcin, gmina Jeżów Sudecki, województwo dolnośląskie zlokalizowany jest jeden z najciekawszych zabytków polskiego średniowiecza. Jest to tzw. wieża rycerska pochodząca z XIV wieku. Z czasem okazało się, że jest ona wieżą książęcą, ze względu na jej fundatora księcia Henryka I jaworskiego.

RgsuuS4WSTrun

Na ilustracji mapa. Przedstawia ona zakole rzeki Bóbr. Na mapie rozmieszczone zostały zabudowania wsi Siedlęcin, wśród nich jest także wieża książęca. Z mapy wynika, że jest ona umieszczona tuż przy rzece.

Mapa zatytułowana „Lokalizacja wieży w Siedlęcinie”.

Mapa przedstawia zakole rzeki Bóbr. Na mapie rozmieszczone zostały zabudowania wsi Siedlęcin, wśród nich jest także wieża książęca. Z mapy wynika, że jest ona umieszczona tuż przy rzece.

Z lewej strony mapy obszary zielone, wzdłuż których płynie rzeka Bóbr. Zakręca ona w lewą stronę, tworząc literę „C”, i wpływa na tereny zielone. Po drugiej stronie rzeki szare tereny przecinane przez ulice:

• Długą,

• Szkolną,

• Topolową.

W górnej części prawej strony mapy zabudowania. Ulica Topolowa, znajdująca się w prawym dolnym rogu mapy, przechodzi przez rzekę Bóbr i prowadzi do lasu.

Z prawej strony mapy, na jej środku, znajduje się niebieski znacznik z symbolem wieży i podpisem: „Wieża Książęca w Siedlęcinie”.

Konstrukcja wieży

Wieża to jednocześnie obiekt mieszkalny i forteczny. W średniowieczu wznoszono je na terenie Niemiec, w Anglii i Szkocji. Na ziemiach polskich budowano również takie obiekty jako siedziby średniozamożnego rycerstwa. Z czasem wyparł je nowy typ budowli - dwór obronny.

R1GBpbvB9r4nu

Fotografia przedstawia współczesny widok na wieżę we wsi Siedlęcin. Na zdjęciu widoczny jest piętrowy budynek, który dobudowany został do wieży. Budynek ma skośny dach i żółtą elewację. Za nim znajduje się kilkupiętrowa wieża, której górne kondygnacje widoczne są na tle nieba. Wieża jest wykonana z ciemnobrązowych cegieł i ma skośny dach. Wokół widać drzewa, a przed budynkiem zaparkowany jest samochód osobowy. Z prawej strony zdjęcia widoczne są niskie zabudowania mieszkalne, a także wieża ze srebrnym, stożkowym dachem, na czubku którego znajduje się krzyż.

Były to obiekty kilkukondygnacyjne, o wyraźnie podkreślonym charakterze obronnym. Na terenie Polski południowej do dziś zachowało się około 30 takich budowli. Wieża w Siedlęcinie jest jedną z lepiej zachowanych.

Na współczesnych wieże nie sprawiają wielkiego wrażenia. Były one wielokrotnie przebudowywane, co zmieniło ich charakter, a ponadto nie są to potężne zamki.

RzVFjEIkEwoZO

Fotografia przedstawia zieloną polanę porośniętą niskimi drzewami. Za nimi, w tle, widoczny jest fragment spadzistego dachu wieży z dwoma oknami.

Budowa wieży

Wieża w Siedlęcinie wzniesiona została na sztucznym nasypie. Otoczona była fosą, w którą wpuszczono wody rzeki Bóbr. Początkowo uważano ją za typową wieżę rycerską, czyli siedzibę jednego ze śląskich rodów rycerskich. Okazało się jednak, że jej fundatorem był zupełnie ktoś inny.

Została ona wybudowana w latach 1313‑1315 przez księcia jaworskiego Henryka I. Datę wzniesienia ustalono na podstawie badań dendrochronologicznychdendrochronologiadendrochronologicznych. Zbadano wiek zachowanych oryginalnych drewnianych stropów i ustalono kiedy zostały ścięte drzewa, z których je wykonano.

Wieża została zbudowana z kamienia. Pierwotnie miała ona trzy kondygnacje, a na szczycie zwieńczona była krenelażemkrenelażkrenelażem. Otoczono ją fosą, której ślady widoczne są do dziś. Nie zachował się mur obronny, który ją otaczał. W murze znajdowała się brama, która prowadziła do wieży. Przez fosę prowadził drewniany most.

Uważana jest za jedną z największych budowli tego typu w Europie. Wieża jest zabytkiem wyjątkowym i to nie tylko w skali polskiej.

R1InMVJfW4LAm

Fotografia przedstawia wieżę w Siedlęcinie. Na pierwszym planie widoczny staw, a dalej porośnięte trawą podwórko. Na podwórku wieża z dobudowanym budynkiem. Budynek, znajdujący się z lewej strony zdjęcia, jest piętrowy i ma skośny dach. Elewacja jest szara. Za budynkiem, z prawej strony zdjęcia, widoczna jest wyższa od budynku, wieża ze skośnym dachem. Wieża wykonana jest z ciemnych cegieł. Wieża częściowo przysłonięta jest zielonymi drzewami iglastymi. Z prawej strony zdjęcia, po drugiej stronie stawu, kolejne drzewa, a także słup z kablem. Niebo jasne, przysłonięte białymi chmurami kłębiastymi.

Dekoracja malarska wieży w Siedlęcinie

O jej wyjątkowości decyduje odkryta w niej dekoracja. Świadczy ona o szczególnym znaczeniu wieży. Odnaleziono w niej dobrze zachowane polichromie, czyli malarską dekorację ścian. Zostały one wykonane techniką al secco, czyli malowania na suchym tynku.

Tematem tych dekoracji jest legenda o Lancelocie z Jeziora. Nigdzie w Polsce, ani nigdzie w Europie nie ma takiego drugiego obiektu!

Książę Henryk i jego losy

Tu musimy przyjrzeć się postaci fundatora wieży księcia jaworskiego Henryka I. Żył on w latach 1292 (lub 1296) – 1346. Był synem księcia świdnicko–jaworskiego Bolka I oraz Beatrycze brandenburskiej. Jego ojciec był w pewnym momencie najpotężniejszym księciem śląskim. Zostawił kilku synów (Henryk był trzecim z nich). Po śmierci ojca księstwo zostało podzielone, a Henryk objął władzę nad miastem Jawor (stąd księstwo jaworskie).

Księstwa śląskie znajdowały się w trudnym położeniu politycznym. Henryk lawirował między Czechami, Marchią Brandenburską oraz Polską. Związał się z opozycją antyluksemburską w Czechach, poślubiając Agnieszkę, córkę zmarłego króla czeskiego Wacława II. Wsparł w ten sposób jej matkę Elżbietę RyksęElżbieta RyksaElżbietę Ryksę, córkę króla polskiego Przemysła II. Henryk włączył się także do walki o spadek po władającej Marchią BrandenburskąMarchia Brandenburska Marchią Brandenburską dynastii AskańczykówAskańczycyAskańczyków, z którą był spokrewniony przez matkę. Nie omawiając bliżej tych wydarzeń warto zwrócić uwagę, że Henryk był aktywnym uczestnikiem polityki europejskiej i walczył o utrzymanie niezależności oraz powiększenie terytorium swego księstwa.

W 1316 r. poślubił Agnieszkę, córkę nieżyjącego króla czeskiego Wacława II. Jego żona miała wtedy 11 lat. Ze względu na jej młody wiek małżeństwo zostało dopełnione dopiero w 1319 r. Ze względu na bliskie pokrewieństwo małżonkowie musieli uzyskać dyspensę papieską. Agnieszka zmarła w 1336 r. Małżeństwo było bezdzietne, a Henryk po śmierci żony już się nie ożenił.

W literaturze historycznej nigdzie nie pojawił się wątek celu, dla którego wieża w Siedlęcinie została ozdobiona polichromiamipolichromiapolichromiami o modnej tematyce. Wydaje się jednak uzasadnione stwierdzenie, że książę przygotował siedzibę (letnią?, myśliwską?) dla siebie i swojej małżonki. Agnieszka przybyła z Pragi, która była stolicą potężnego królestwa. Jej ojciec był protektorem sztuki. W Europie kultura rycerska przeżywała swój rozkwit, a jednym z jej ważnych elementów był cykl legend arturiańskich. Jest to jedynie hipoteza, ale dobrze wpisuje się ona w realia epoki i panujących w niej obyczajów.

Legendy arturiańskie

Lancelot z JezioraLancelot z JezioraDla średniowiecznej kultury europejskiej legendy arturiańskie stały się kodem uniwersalnym. Cykl opisywał nie tylko dzieje legendarnego króla Arturakról Arturkróla Artura, ale przede wszystkim jego rycerzy. Byli to najdzielniejsi wojownicy, którzy zasiadali przy Okrągłym Stole. Największym spośród nich był Lancelot z JezioraLancelot z JezioraLancelot z Jeziora

R1Az1VLAyRL20

Fotografia przedstawia wnętrze ciemnego pomieszczenia. Z prawej strony widoczna jest głęboka wnęka z wysokim, wąskim oknem. Z lewej strony, obok okna, na całej ścianie, malowidła ułożone w dwóch, poziomych rzędach. Na malowidłach liczne sylwetki mężczyzn, kobiet oraz zwierząt.

Lancelot z Jeziora

Był on postacią tragiczną. Pokochał ze wzajemnością kobietę, która była żoną jego seniora - króla Artura. Lancelot dla miłości poświęcił swoją sławę rycerską i nie uzyskał największej nagrody. Okazał się niegodny, aby odnaleźć świętego Graala. Był to tajemniczy przedmiot, który pojawiał się w legendach arturiańskich. Jego zdobycie możliwe było tylko dla tego spośród rycerzy, którzy okazał się nie tylko najdzielniejszy, ale również najcnotliwszy.

Dlaczego dekoracje?

Tu dotykamy problemu, który nie ma wyjaśnienia. Dlaczego książę Henryk zatrudnił artystów, którzy udekorowali wieżę takimi motywami? Podkreślmy, jest to zjawisko wyjątkowe na skalę europejską. Książęta śląscy niewątpliwie znali legendy arturiańskie i byli uczestnikami kultury rycerskiej. Dość wspomnieć, że ich krewny, również Piast, książę wrocławski Henryk IV Probus (Prawy) urządzał turnieje rycerskie.

RkA2yxrm1Kvms

Ilustracja przedstawia mężczyznę w dłuższych, blond, falowanych włosach, siedzącego na koniu. Ubrany jest w zbroję, a w prawej dłoni trzyma złotą tarczę z czarnym orłem. Lewą rękę unosi ku górze. Za nim, na drugim koniu, siedzi mężczyzna w zielono‑biało‑fioletowej szacie i niebieskiej czapce. Z lewej strony znajduje się trzech, podobnie wyglądających mężczyzn, w długich, luźnych, kolorowych szatach, którzy przyglądają się mężczyźnie w zbroi. U dołu oraz z lewej strony ilustracji małe sylwetki błaznów i muzyków, ubranych w kolorowe stroje. U góry ilustracji, na balkonie, cztery kobiety w kolorowych szatach. Jedna z nich podaje wianek mężczyźnie w zbroi. Ilustracja jest obramowana zielonymi pędami z czerwonymi kwiatami.

Być może – i tu puszczamy wodze fantazji – dekoracja wieży w Siedlęcinie była wyrazem miłości księcia do żony? Miłość Lancelota to miłość dworna, ale także tragiczna, sławiona przez minnesingerówminnesingerzy minnesingerów. Zauważmy, że wspomniany już Henryk Prawy był również uważany za minnesingera. I jeszcze jeden ślad, jakże ludzki. Książę po śmierci żony nie ożenił się ponownie. Nie miał dziedzica, a księstwo przeszło w ręce jego krewnego księcia Bolka II.

Pochówek

Piastowie śląscy czynili wielkie nadania dla różnych zakonów, w tym szczególnie dla cystersów. W wyniku tych nadań powstały klasztory w Lubiążu, Henrykowie i Krzeszowie. W większości stały się one miejscami pochówku książąt śląskich.

RyepGk2qwQyYM

Fotografia przedstawia zabudowania klasztoru w Krzeszowie. Na pierwszym planie zielona polana, a dalej drzewa, za którymi znajduje się niska zabudowa mieszkalna. Obok niej klasztor z dwoma wysokimi wieżami, które górują nad wielkim, kilkupiętrowym budynkiem przykrytym spadzistymi dachami. Zabudowania klasztorne zajmują całą szerokość zdjęcia. Klasztor ma żółtą elewację, a okna umieszczone są symetrycznie i w równych odległościach. Dachy klasztoru są spadziste i zielone. Niebo błękitne, bezchmurne.

Nie ma pewności, gdzie została pochowana księżna Agnieszka. Być może w klasztorze w Krzeszowie, którego oboje byli protektorami, a być może w kościele franciszkańskim w Lwówku Śląskim. Wiele wskazuje, że po latach książę Henryk kazał się pochować razem z nią. Istnieje uzasadnione podejrzenie, że płyta nagrobna znajdująca się obecnie w lwówieckim ratuszu pochodzi z ich grobu.

RQ7VKWVk2ZVVx

Fotografia przedstawia płytę nagrobną, na której przedstawione zostały dwie postacie - kobiety i mężczyzny - w strojach charakterystycznych dla średniowiecza. Płyta została wyeksponowana w pozycji pionowej na tle białej ściany.

Czy o bliskości i miłości małżonków nie świadczy płyta nagrobna, na której zostali uwiecznieni? Być może jest to konwencja rzeźbiarska, a być może ślad miłości dwojga ludzi, którzy bardzo się kochali? Tego się już nie dowiemy.

Dalsze losy wieży

Wieża w Siedlęcinie została dwadzieścia lat później podarowana przez wdowę po Bolku II rodowi rycerskiemu von Redernów. Polichromie zamalowano i tak przetrwały one do naszych czasów.

Słownik pojęć

Bibliografia

D. Adamska, Siedlęcin, czyli “wieś Rudigera”. Studia nad średniowiecznym osadnictwem wokół Jeleniej Góry, wyd. Instytutu Historii Uniwersytetu Wrocławskiego, Kraków 2016.

https://www.zamkipolskie.com/siedlecin/siedlecin.html [dostęp: 14.07.2021].

K. Jasiński, Rodowód Piastów Śląskich. Piastowie wrocławscy, legnicko‑brzescy, świdniccy, ziembiccy, głogowscy, żagańscy, oleśniccy, opolscy, cieszyńscy i oświęcimscy, Wrocław 2013, ebook.