Ludzie i miejsca – z dziejów miejscowości i regionu w średniowieczu. Zamek w cieniu maczugi. O Pieskowej Skale i Szafrańcach
dostrzegać dziedzictwo kulturowe Małopolski (na przykładzie zamku Pieskowa Skała);
wyjaśniać wpływ rodu Szafrańców na dzieje Polski;
określać drogi awansu społecznego w społeczeństwie polskim późnego średniowiecza.
Są zamki znane i nieznane. Zamek Pieskowa Skała należy do drugiej grupy. Przez dziesiątki lat był żelaznym punktem wycieczek szkolnych, wraz z leżącą w pobliżu Grotą Łokietka. Muzeum zamkowe odwiedzały tłumy. A kto spośród zwiedzających wiedział, kim byli władający zamkiem Szafrańcowie? A to dla dziejów średniowiecznej Polski jedna z ważniejszych rodzin.
Zamek
Położenie
Zamek Pieskowa Skała położony jest w miejscu naturalnie obronnym - wśród niezbyt wysokich skał, w dolinie rzeki Prądnik, która stanowi dopływ Wisły. U stóp zamku znajduje się skała zwana Maczugą Herkulesa. Jest to być może najbardziej znana skała w Polsce. Jej nazwa bierze się od jej szczególnego kształtu. Przypomina ona maczugę ustawioną na trzonku. Jej wysokość wynosi 25 metrów. Jest to skała zbudowana ze skrystalizowanego wapienia, który odznacza się dużą trwałością. Maczuga stanowi niezwykle charakterystyczny element krajobrazu i stała się swoistym znakiem rozpoznawczym tego miejsca.
Początki zamku
Pierwsza wzmianka na temat budowli obronnej nazywanej Peskenstein pojawia się w dokumentach z czasów Władysława ŁokietkaWładysława Łokietka (1315 r.). Za życia jego syna, Kazimierza WielkiegoKazimierza Wielkiego, wzniesiono tam zamek obronny, który wchodził w skład łańcucha twierdz broniących dostępu do Małopolski i Krakowa. Znajdują się one w Jurze Krakowsko‑Częstochowskiej. Jest to pasmo skalistych wzgórz, które rozciągają się od Krakowa do Częstochowy. Ukształtowanie terenu spowodowało, że łatwo tam było wznosić fortyfikacje. Dzisiaj ów łańcuch zamków nazywamy mianem szlaku Orlich Gniazd.
Zamek pełnił ważną funkcję obronną. Bronił szlaku handlowego, który doliną Prądnika prowadził ze Śląska do Małopolski. Zamek składał się wtedy z dwóch części - dolnej i górnej. Część górna wzniesiona na skale zwanej „Dorotką”, nie zachowała się do naszych czasów. Część dolna z czasem została przebudowana, stając się jedną z najpiękniejszych wielkopańskich rezydencji w Małopolsce.
BUDYNKI ZAMKU PIESKOWA SKAŁA
Poniżej znajduje się ilustracja interaktywna. Przełączaj warstwy za pomocą kolorowych kafelek, aby poznać szczegóły.
Ilustracja przedstawia schemat rozmieszczenia budynków, które wchodzą w skład zamku Pieskowa Skała.
Warstwa 1
Na warstwie pod nazwą Wieża Bramna (stan w XX wieku)
W warstwie umieszczona została ilustracja przedstawiająca widok kilkupiętrowej wieży bramnej, na której umieszczony jest zegar. Na lewo od niej znajduje się główny budynek zamkowy, budynek po lewej stronie przesłonięty jest drzewami. Poniżej zabudowań widoczny jest ogród w stylu francuskim z krzewami przystrzyżonymi w regularne kształty.
Warstwa 2
Na warstwie Baszta średniowieczna
W warstwie umieszczona została ilustracja przedstawiająca jeden z budynków zamkowych. Budynek ma dwa piętra i porośnięty jest bluszczem. Przykryty został dwuspadzistym dachem. Z dwóch stron sąsiadują z nim baszty. Lewa jest okrągła a prawa prostokątna.
Warstwa 3
Na warstwie Bastion
W warstwie umieszczona została ilustracja przedstawiająca bastion obronny. Jest to jeden z elementów systemu obronnego zamku Pieskowa Skała. Wykonany został z kamienia. Jego gładką ścianę zewnętrzną ozdabiają dwie narożne wieżyczki. W ścianie bastionu znajdują się okna, przez które strzelano do oblegających.
Wyjaśnij, jakie było pierwotne przeznaczenie zamku Pieskowa Skała?
Wskaż, która przebudowa zamku zmieniła jego charakter i przeznaczenie?
Wymień jeden z elementów architektury średniowiecznego zamku, który przetrwał do współczesności.
Wyjaśnij, jaką rolę w średniowieczu pełnił zamek Pieskowa Skała.
Szafrańcowie
Pochodzenie rodziny
Herb
Szafrańcowie posługiwali się herbem Stary Koń (niekiedy tę nazwę pisze się łącznie jako „Starykoń”). Pierwsze wzmianki o tym herbie pochodzą ze Śląska z początku XIII wieku. Jest to jeden z najstarszych herbów rycerstwa polskiego.
Został on uwieczniony przez Jana Długosza w dziele traktującym o herbach rycerstwa polskiego (Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, zwanym potocznie Clenodia, czyli Klejnoty). Został on sporządzony przez Długosza w II połowie XV wieku. Długosz opisał herb oraz wyraził opinię na temat rodziny Szafrańców. Według Długosza herb: „Stary koń, konia białego pośrodku z czarną szatą na czerwonym polu nosi. Ród polski, skłonny do przemocy i grabieży”.
Herb przedstawia białego konia z czarnym popręgiem na czerwonym tle. Herb uwieczniony został również w Herbarzu Złotego Runa, który powstał w XV w. w Burgundii.
Legenda o Żegocie
Według legendy ród Szafrańców wywodził się z rodu Toporczyków (herb Topór), a dokładniej od rycerza Walgierza. Miał on żyć w czasach Kazimierza Odnowiciela (I połowa XI w.). Miał trzech synów - Sędziwoja, Nawoja i najmłodszego, Żegotę. Wszyscy synowie służyli jako rycerze królowi Bolesławowi Śmiałemu. Gdy po latach udziału w walkach Żegota wrócił do rodzinnego domu, okazało się, że ojciec zmarł, a starsi bracia podzielili się spadkiem. Żegota został jedynie ze starym koniem, wiernym druhem, który służył mu we wszystkich bitwach. Król Bolesław wynagrodził mu lata jego służby, przymuszając braci, aby podzielili się z Żegotą spadkiem. Ci oddali mu dolinę rzeki Prądnik. Żegota zerwał kontakty z braćmi, prosząc, aby król nadał mu nowy herb, w którym został umieszczony wizerunek starego konia, najwierniejszego przyjaciela Żegoty. W ten sposób narodził się nowy herb i ród, który miał go jako swój znak.
Przydomek/nazwisko
Szafraniec to początkowo przydomek, którego używał żyjący w XIV w. Piotr. Z czasem został on przyjęty jako nazwisko przez jego potomków. Słowo to wywiedzione zostało od szafranu. Jest to przyprawa i barwnik w kolorze złoto‑czerwonym. Szafraniec może oznaczać człowieka o włosach w kolorze czerwonym, czyli rudym. Być może w tej rodzinie liczniej niż w innych rodzili się ludzie o takim kolorze włosów.
Początki
Pierwszym znaczącym przedstawicielem rodziny był Sułek Krystynowic (czyli syn Krystyna), żyjący w XIII w. Pełnił on ważną funkcję kasztelana krakowskiego. Od niego rozpoczyna się historia Szafrańców jako rodu znaczącego w dziejach Małopolski.
Szafrańcowie władali Pieskową Skałą od 1377 r. Początkowo otrzymali zamek w czasowe władanie. Była to rekompensata dla Piotra SzafrańcaPiotra Szafrańca, za bliżej nieokreślony uszczerbek na zdrowiu, jakiego doznał podczas zatargu z Węgrami z otoczenia króla Ludwika Andegaweńskiego. Jednak gdy Piotr SzafraniecPiotr Szafraniec pożyczył królowi Władysławowi Jagielle pieniądze, w zamian otrzymał zamek na własność.
Schyłek wieku XIV i wiek XV to okres największej potęgi Szafrańców, którzy weszli do elity panów małopolskich. Należeli do tej grupy możnowładców, którzy opowiedzieli się po stronie andegaweńskiej, a z czasem weszli do grupy stronników Jadwigi i Władysława Jagiełły.
Podpisy przedstawicieli rodu znajdują się na akcie unii polsko‑litewskiej (wileńsko‑radomskiej z 1401 r. oraz horodelskiej w 1413 r.) oraz najważniejszych przywilejach wystawionych przez Władysława Jagiełłę.
Podwaliny potęgi
Poniżej znajduje się prezentacja multimedialna. Przełączaj slajdy za pomocą kursora, aby poznać szczegóły.
Szafraniec na urzędzie, czyli o urzędach w dawnej Polsce
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1477sEGdIBLN
Film przedstawia Zamek Pieskowa Skała z lotu ptaka. Biały budynek z czerwonym dachem, dziedzińcem, ogrodem, wieżą zegarową stojący na skale wśród lasów.
Zamek Pieskowa Skała. Widok z lotu ptaka.
Społeczeństwo stanowe zaczęło się kształtować w Europie Zachodniej w X‑XI wieku. Z czasem ten model organizacji społecznej dotarł również na ziemie polskie. Stany to w średniowieczu grupy społeczne różniące się między sobą położeniem prawnym. Ukształtowały się trzy stany: duchowny, rycerski i chłopski.
Powstanie rycerstwa to długi proces historyczny. Jego rola wzrosła w związku z licznymi wojnami toczonymi w średniowieczu. Rycerze to zawodowi wojownicy, którzy zostali obdarowani ziemią oraz ludźmi (czyli chłopami). Chłopi mieli pracować na rycerzy. Ci zaś mieli dbać o swoją zdolność i sprawność bojową.
W miarę upływu czasu w całej Europie zmniejszała się wojskowa rola rycerstwa. Jednak nadal utrzymywała się jego rola polityczna. Rycerstwo zmieniło się w szlachtę. W Polsce szlachta była liczna – o wiele liczniejsza niż w Europie Zachodniej. Według różnych szacunków stanowiła około 8% [ośmiu procent] ogółu społeczeństwa (dla porównania we Francji – około 2% [dwóch procent]). Dzięki przywilejom nadawanym przez władców szlachta stała się realną siłą. Reprezentacja stanowa, czyli sejmiki ziemskie i sejm walny stały się organami współdecydującymi o sprawowaniu władzy.
Urzędy w średniowiecznej Polsce (później w Rzeczypospolitej Obojga Narodów) wywodziły się z urzędów z czasów rozbicia dzielnicowego. Większość z nich w miarę upływu czasu straciła realne znaczenie i miała wartość symboliczną. Do najważniejszych urzędów ziemskich zaliczały się urzędy wojewody i kasztelana, bowiem osoby je pełniące zasiadały w senacie. Pozostałe urzędy to m.in. podkomorzy, sędzia ziemski, stolnik, podstoli, cześnik, podczaszy, łowczy, miecznik, chorąży, wojski. Urzędnicy byli wybierani przez ogół szlachty zgromadzonej na sejmikach. Kompetencje urzędników ziemskich były niewielkie, a czasami wręcz symboliczne.
Senatorowie tworzyli ścisłą elitę polityczną państwa. W skład senatu wchodzili świeccy i duchowni. Do grupy senatorów duchownych należeli biskupi katoliccy. Pierwszym z nich był arcybiskup gnieźnieński. Pierwszeństwo w senacie mieli wojewodowie przed kasztelanami. Wyjątkiem był kasztelan krakowski, którego uważano za pierwszego spośród senatorów świeckich. W skład senatu po unii lubelskiej z 1569 roku wchodziło dożywotnio 140 senatorów świeckich i duchownych.
W czasach piastowskich kasztelanowie odgrywali ważną rolę. Byli odpowiedzialni za pobór danin, a z czasem – podatków. Kierowali obroną oraz sądzili miejscową ludność. Tak jak inne urzędy, kasztelan stracił na znaczeniu, przekształcając się w urząd ziemski, niższy od wojewody. Był jednak urzędem cenionym, bowiem dawał prawo do zasiadania w senacie.
Niekiedy wojewodowie stawali się faktycznymi zarządcami państwa (np. Sieciech w końcu XI w.). Po okresie rozbicia dzielnicowego te ziemie, gdzie istniał urząd wojewody (np. dawne księstwa dzielnicowe) zaczęto nazywać województwami. Realna władza wojewody malała, ale nadal był to urząd niezwykle pożądany, bo senatorski. Urząd wojewody był nadawany dożywotnio przez króla. Przez to pozostawał ważnym narzędziem kształtowania polityki władcy.
Urząd starosty utworzony został, aby za jego pośrednictwem król mógł realnie zarządzać państwem. W odróżnieniu od urzędników ziemskich starostę można było odwołać. Początkowo miał pełnię władzy królewskiej, ale z czasem ją ograniczono. Tym niemniej, aż do końca istnienia Rzeczypospolitej, urząd ten zachował swoje realne kompetencje.
Kanclerz to najwyższy urzędnik państwowy w Królestwie. Urząd ten miał wielkie znaczenie, bowiem kanclerz kierował administracją państwową oraz polityką zagraniczną państwa. Był najbliższym współpracownikiem władcy. W Polsce istniały urzędy kanclerza wielkiego i podkanclerzego, czyli faktycznie jego zastępcy. W średniowieczu były to urzędy sprawowane głównie przez duchownych, ale z czasem uległy zeświecczeniu.
Odszukaj w prezentacji nazwy tych urzędów ziemskich, które gwarantowały miejsce w senacie w dawnej Polsce. Wpisz poniżej ich nazwy.
Wymień, który ze stanów społeczeństwa średniowiecznego nie był stanem uprzywilejowanym?
Wyjaśnij, czy urzędy w dawnej Polsce były kadencyjne?
Piotr SzafraniecPiotr Szafraniec starszy (zmarły w 1437 r.) zrobił wielką karierę i doszedł do wysokich stanowisk w państwie. Był starostą, a także wojewodą sandomierskim i krakowskim. Wystawił własną chorągiew, na czele której walczył pod Grunwaldem. Był synem Piotra oraz bratem Jana Szafrańca, biskupa włocławskiego. Jan osiągnął najwyższe urzędy, początkowo podkanclerzego, a następnie kanclerza wielkiego.
Kaplica Szafrańców
Obaj bracia wspierali Akademię Krakowską. Piotr był prorektorem, a Jan rektorem Akademii. Piotr zakupił i przekazał Akademii kamienicę w Krakowie. Pochowani zostali w kaplicy rodzinnej (Szafrańców) w katedrze wawelskiej.
Bracia sfinansowali przebudowę kapicy w 1420 r. i ufundowali w niej ołtarz. Od XVII w. zarządzał nią Uniwersytet Jagielloński. Od tego czasu nazywana jest Kaplicą Doktorów.
Upadek znaczenia
Po śmierci Piotra, panowanie nad Pieskową Skałą objął jego syn, również PiotrPiotr (zwany młodszym). Ten sprawował już tylko urzędy ziemskie (m.in. podkomorzego krakowskiego). Zmarł w 1441 lub 1442 r.
Jego syn, także Piotr, był znany z tego, że napadał kupców - jako rycerz‑rozbójnik. Nękał najazdami ziemie książąt cieszyńskich, dopóki nie zapłacili mu okupu. Negatywną opinię wystawił mu Jan Długosz, który pisał o nim: „człek ladaco, jakich mało, złodziejów i ich wspólników spólnik, obroną szczwany matacz i podstępca, kłamstwy barwionemi umiejący własnych, najzaufańszych przyjaciół podchodzić, a otumianionych łotrowsko zaprzedawać”.
Działalność rozbójniczą kontynuował również jego syn Krzysztof. Został on z rozkazu króla Kazimierza Jagiellończyka pojmany i stracony w Krakowie w 1484 r.
Odrodzenie i schyłek znaczenia Szafrańców
W następnym pokoleniu Szafrańcowie wrócili do grona najwyższych dostojników państwowych. Stało się to za sprawą Stanisława SzafrańcaStanisława Szafrańca i jego stryja Hieronima. Hieronim był sekretarzem króla Zygmunta StaregoZygmunta Starego. Poślubił również nieślubną córkę króla - Reginę. Natomiast Stanisław pełnił urzędy kasztelana i wojewody. Brał udział w sejmie uchwalającym akt unii lubelskiej (1569 r.). Był jednym z ważniejszych polityków popierających starania Henryka WalezegoHenryka Walezego o tron polski.
Jednocześnie Stanisław SzafraniecStanisław Szafraniec był jednym z najważniejszych polskich zwolenników kalwinizmukalwinizmu, a z racji pełnionych funkcji - jednym z protektorów kalwinizmu w Polsce. Wspierał fundacje kalwińskie, sam ufundował kilka zborów kalwińskich. W jednym z nich, znajdującym się w Seceminie, został pochowany. Jego synem był Andrzej (Jędrzej) Szafraniec, który okazał się ostatnim z rodu. Zmarł w 1608 r.
Pieskowa Skała pod rządami Szafrańców
W 1377 r. zamek przeszedł w ręce rodu Szafrańców i pozostawał w ich władaniu aż do roku 1608. W tym czasie, zamek Pieskowa Skała stał się centrum włości pozostających w rękach rodziny Szafrańców, widomym znakiem ich potęgi i bogactwa.
Przebudowa i wyposażenie zamku
Przebudowa zamku została podjęta w XVI wieku. Została zapoczątkowana przez Hieronima Szafrańca, ale ostatecznie przeprowadził ją Stanisław. Dysponował on znacznym majątkiem, dodatkowo powiększonym przez posag żony - Anny Dembińskiej, córki kanclerza wielkiego koronnego Walentego Dembińskiego.
Przebudowy dokonano w stylu renesansowymrenesansowym. Trwała ona w latach 1570‑1580. W jej wyniku zamek przekształcił się w renesansową rezydencję magnacką. W takim kształcie przetrwał do naszych czasów.
Przebudowa zamku obejmowała nie tylko wnętrza. Zorganizowano również ogrody w stylu włoskim i zwierzyniec.
Stanisław zgromadził także dużą bibliotekę. Według legendy podejmował na zamku mistrza Jana Twardowskiego, najsłynniejszego polskiego maga tamtej epoki. I to właśnie na życzenie gospodarza, Twardowski pokazał swoje umiejętności, przenosząc jedną ze skał z doliny Prądnika i stawiając ją pionowo. Oczywiście, chodzi o Maczugę Herkulesa.
Po wygaśnięciu rodziny Szafrańców zamek zmieniał właścicieli i stopniowo podupadał. Znajdował się w rękach rodziny Zebrzydowskich, a później Wielopolskich. W połowie XIX w. w pożarze zniszczona została jego najstarsza część. Obecnie na zamku znajduje się filia muzeum zamkowego Wawelu.
Podaj nazwisko czarownika, który według legendy ustawił Maczugę Herkulesa w pobliżu zamku Pieskowa Skała.
Słownik pojęć
- jedno z wyznań chrześcijańskich, zapoczątkowane w XVI w. przez francuskiego reformatora Jana Kalwina
- [franc. renaissance, odrodzenie] okres (epoka) w dziejach kultury europejskiej obejmujący głównie XVI w., odznaczający się powrotem do sztuki antyku, nowymi koncepcjami filozoficznymi i artystycznymi przeciwstawnymi do sztuki i kultury średniowiecza
- związek dwóch lub więcej państw
- urzędy wywodzące się z dawnych urzędów istniejących w dawnych księstwach dzielnicowych, sprawowane były przez szlachtę z danej ziemi
- przedstawiciel francuskiej dynastii Valois (Walezjuszy), król Polski (1573‑1574) oraz Francji
- król Polski z dynastii Piastów, syn Władysława Łokietka
- podkomorzy krakowski, starosta sieradzki i żarnowiecki
- wojewoda krakowski, starosta łęczycki, chęciński, sieradzki
- wojewoda, kasztelan, starosta lelowski i wolbromski
- książę brzesko‑kujawski, król Polski z dynastii Piastów
- król Polski i wielki książę litewski z dynastii Jagiellonów
Bibliografia
Apel P. (1999), Zamki i wartownie Jury Krakowsko–Częstochowskiej, Bydgoszcz: Agencja Reklamowo‑Wydawnicza OMEGA.
Sperka J. (2001), Szafrańcowie herbu Stary Koń. Z dziejów kariery i awansu w późnośredniowiecznej Polsce, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Szczur S. (2002), Historia Polski. Średniowiecze, Kraków: Wydawnictwo Literackie.