Ludzie i miejsca – z dziejów miejscowości i regionu w XIX wieku. Chorzów (Królewska Huta) w XIX wieku

Chorzów w epoce rewolucji przemysłowej

Źródło: Królewski Pruski Państwowy Urząd Statystyczny, Encyklopedia gmin powiatów Allenstein, Danzig, Marienwerder, Posen, Bromberg i Oppeln. Na podstawie spisu ludności z 1 grudnia 1910 r. i innych oficjalnych źródeł, t. 1, Berlin 1912.

R1wBXwxleCV5j

Ilustracja przedstawia widok na Górę Redena w 1860r. Po lewej stronie obrazu widoczny pomnik Friedricha Wilhelma von Redena. Monument jest ogrodzony i prowadzi do niego z czterech stron szeroka aleja parkowa. Dalej widoczna jest na obrazie panorama Królewskiej Huty z kominami i budynkami kopalń oraz hut.

Wkrótce zrezygnowano z koncepcji stawiania pomników przy prowadzących na szczyt wzniesienia alejach parkowych i obecność posągu Redena odbierano w środowiskach miejscowych jako wyraz niemieckiego kolonializmu. W związku z tym jako „pozostałość niemczyzny” zniszczono rzeźbę w 1939 roku. W czasie okupacji władze nazistowskie ponownie pomnik odrestaurowały w 1940 roku. Po wkroczeniu Armii Czerwonej w 1945 roku został on przetopiony. Ponownie zrekonstruowany został przez tyskiego rzeźbiarza Augusta Dyrdę w atmosferze protestów środowisk patriotycznych w 2002 roku. Postawiono go na Placu Hutników w pobliżu rynku w Chorzowie. Jest do dziś przedmiotem napięć między stowarzyszeniami kultywującymi tradycje śląskie a organizacjami narodowymi, broniącymi polskości Śląska.

RYRz7K2gQoGv2

Zdjęcie przedstawia pomnik z postacią hrabiego Friedricha Wilhelma von Redena w mundurze górniczym, który prawą ręką opiera na kolanie, na którym leży rozwinięta mapa, a prawą opiera na górniczym oskardzie. Pod prawą jego stopą leży bryłka rudy. Posąg z brązu ustawiony jest na cokole z jasnoszarego marmuru. Na przodzie cokołu jest inskrypcja w języku niemieckim, która brzmi: Fryderyk Wilhelm hrabia von Redenur. 23 marca 1752, zm. 3 lipca 1815. Na tylnej ścianie cokołu jest inskrypcja w języku niemieckim, która brzmi: Założycielowi śląskiego górnictwa wdzięczny przemysł górniczy i hutniczy oraz robotnicy Śląska 1852. W tle znajdują się wysokie drzewa (brzozy).

Góra Redena przybrała po 1918 roku nową nazwę i pod taką obecnie jako Góra Wyzwolenia funkcjonuje. Z dawnego przeznaczenie pozostał jedynie znajdujący się po północnej stronie wzniesienia pałacyk Redena, powstały w latach 1898‑1907. W budynku mieścił się hotel i restauracja, a w pobliżu ulokowano zakład ogrodniczy ze szklarniami. Pałacyk Redena gościł w okresie międzywojennym wybitne osobowości życia kulturalnego i politycznego Górnego Śląska. W 1938 roku gościem hotelu był Prezydent RP Ignacy Mościcki, który przybył na uroczystość poświęcenia sztandaru Przysposobienia Wojskowego Kobiet w Chorzowie. Wydarzenie wobec groźby wojennej stało się manifestacją przywiązania Górnego Śląska do Polski. W tym też czasie zaczęto na wzgórzu budować dla sztabu schron dowodzenia Obszaru Warownego Śląsk. Wzniesiono obiekt dwukondygnacyjny, z piętrami połączonymi klatką schodową, bez wartości bojowej. Budynek był całkowicie gazoszczelny i zaopatrzony w trzy wyjścia ewakuacyjne. Piętro mieściło m.in. salę operacyjną i izbę dowódcy. Niżej rozlokowano sale dla oficerów i żołnierzy, a także magazyny i pomieszczenia techniczne. Schron miał agregat prądotwórczy oraz zbiorniki z paliwem i wodą. Po wybuchu wojny 2 września 1939 roku sztab opuścił schron, a jego przeznaczenie jako schronienie przeciwatomowe utrzymały po 1945 roku władze komunistyczne.

R1C74M7EdBuGe

Zdjęcie przedstawia bryłę pałacyku Redena na Górze Wyzwolenia przed 1939 rokiem. Jest to kompleks powiązanych ze sobą obiektów w stylu eklektycznym, z których centralny budynek ma formę parterowej szopy z wystającą z dwuspadowego dachu kwadratową wieżą z hełmem. Gmach jest oszklony ze wszystkich stron i ustawiony na wysokiej podmurówce. Z prawej strony ma dwukondygnacyjny hotel w stylu alpejskim, zaś z tyłu najbardziej modernistyczny budynek zakładu ogrodniczego.

Praca górników i hutników

W XVIII wieku kopalnią było niewielkie pole, na powierzchni którego ustawiony był kołowrót. Prowadził on szybemszybszybem skrzynię do urobku w głąb ziemi. Zmiana nastąpiła wraz z pojawieniem się maszyn parowych wyciągowych i odwadniających. Na polu zaczęto stawiać wieże szybowe wychodzące z drewnianych bądź murowanych budynków. Obok powstawały koksownie z wysokimi kominami oraz sortownie węgla, w których urobek oczyszczano z zanieczyszczeń i dzielono na kilka rodzajów. Stawiano też warsztaty mechaniczne, gdzie reparowano zepsute maszyny i narzędzia. Z końcem XIX wieku upowszechniły się na kopalniach elektrownie dostarczające prąd elektryczny i kompresorownie. Zainstalowane w nich kompresory wytwarzały sprężone powietrze używane później do poruszania wielu zamontowanych w zakładzie maszyn. Każda kopalnia posiadała szyby wentylacyjne, w których zamontowane były potężne wentylatory usuwające z podziemnych wyrobisk zużyte, przepełnione niebezpiecznymi gazami kopalniane powietrze. Dzięki temu innymi szybami w głąb ziemi napływało świeże powietrze umożliwiające górnikom pracę. Budowano też szyby podsadzkowe, za pośrednictwem których transportowano w głąb ziemi płynną podsadzkępodsadzkapodsadzkę wypełniającą pustki po wybranych pokładach węgla. Gdyby tego nie robiono, znajdujące się na powierzchni zabudowania uległyby zniszczeniu, a powstałe zapadliska wypełniły się wodą. Obok kopalń piętrzyły się hałdy węgla, do których podjeżdżały chłopskie furmanki obsługujące zewnętrzne zamówienia. Z czasem każda kopalnia posiadała własną bocznicę kolejową, na której formowano pociągi z węglem jadącym dalej w świat. Przy wydobyciu węgla zużywano duże ilości drewna, dlatego kopalnie posiadały place drzewne, na których było ono magazynowane i przygotowywane w niewielkim tartaku. Wnętrze kopalni formowały pionowe, mające czasem kilkaset metrów głębokości, szyby. Na kilku poziomach powstawały przy nich podszybiapodszybiepodszybia, od których prowadziła dalej skomplikowana sieć przekopów głównych, pochylni, chodników pośrednich i wybierkowych prowadzących do pokładów węgla. Pod ziemią były ulokowane komory mieszczące pompy odwadniające, bez których kopalnia nie mogłaby pracować, ponieważ zalałaby ją woda sącząca się ze skał. Istniały też komory, w których przechowywano materiały wybuchowe. Sieć podziemnych wyrobisk była bardzo skomplikowana i miejscami dochodziła do 400 km długości. Znajdowały się w niej również porzucone, najstarsze wyrobiska, które stanowiły śmiertelne zagrożenie dla pracy kopalni, gdyż pokładypokładpokłady stale w nich pracowały: pękały skały, gromadziła się woda, zawaleniu ulegały drewniane rusztowania.

Obok kopalń wznoszono huty, które od XVIII wieku zaczęły wykorzystywać nową metodę pozyskania surówkisurówkasurówki poprzez użycie do wytopu żelaza zamiast drewna koksu. Wielkie piece korespondowały z kuźniami, gdzie maszyny parowe uruchamiały młoty i kowalskie miechy dla obróbki cieplnej wielkich kęsówkęskęsów stali. Budowane obok tych obiektów odlewnie, walcownie  i szlifiernie pozwalały na produkcję dowolnych kształtów żeliwnych materiałów. Od połowy XIX wieku wysoką jakość produktów hutniczych zapewniało świeżenie surówki w konwertorachkonwertorkonwertorach, a na przełomie stuleci rafinowanie stali w piecach elektrycznych. 

RpKpGj3GtXRDX

Obraz przedstawia pracę hutników z Królewskiej Huty, którzy nadzorują pracę wielkiego pieca. Na pierwszym planie w świetle iskrzącej walcarki pracuje pięciu robotników, operując trzema szczypcami oraz dyszlem. Dwóch z nich podciąga do walcarki kawałek żelaza ułożonego na podnoszonym przez nich dyszlu, a dwaj pozostali operują szczypcami w celu bezpiecznego przeniesienia żelaza do walcarki. Trzeci robotnik na bliższym planie, który także trzyma w dłoniach szczypce, bacznie obserwuje to, co się dzieje, ubezpieczając pozostałych. Z drugiej strony walcarki znajdują się inni hutnicy, czekający na odbiór wytworzonego materiału. Z prawej strony obrazu ukazano odpoczywających trzech robotników- jeden zjada rybę, drugi opróżnia zawartość butelki, a trzeci jest wyraźnie zmęczony. Przed nimi znajduje się dziewczyna pochylona nad koszem, która jako jedyna na obrazie, nawiązuje bezpośredni kontakt wzrokowy z widzem. Po lewej stronie obrazu znajdują się robotnicy z gołymi torsami, którzy zakończyli już swoją zmianę i obmywają swoje ciała, natomiast na pierwszym planie jeden z robotników ciągnie wypełniony czymś wózek. W oddali kroczy mężczyzna w kapeluszu nadzorujący pracę robotników i maszyn.

W kopalni urabianiem węgla zajmowali się najbardziej doświadczeni górnicy, czyli rębacze. Pomagali im ładowacze, zwani szleprzami lub wozakami, wkładający urobek do skrzyń i wozów, zaopatrzonych w płozy, które następnie po deskach ułożonych na spąguspągspągu przeciągali pod szyb wydobywczy. W małych kopalniach węgiel do szybu przenoszono też w nieckachnieckanieckach. W początkach XIX wieku wprowadzono do kopalni transport konny. Węgiel ładowano do drewnianych skrzyń lub koszy o pojemności 370 kg. Ustawiano je następnie na wykonanych z drewna platformach, których koła i osie były żelazne. Całość ładunku ciągnął koń po ułożonych na spągu chodnika szynach. Początkowo używano szyn drewnianych, sosnowych i dębowych, a po 1818 roku głównie żeliwnych, które przymocowywano do drewnianych podkładów. Pomimo iż utrzymanie konia trzykrotnie przewyższało zarobek szlepra, z transportu konnego zrezygnowano dopiero po 1848 roku. W kopalniach pozostały z tego okresu pomieszczenia stajenne i magazyny na siano i obrok.

Ra4UNJMEsAwq9

Zdjęcie przedstawia dwa schematy pracy kopalni: po lewej stronie ciąg szybów z wyciągami. Po lewej stronie, na powierzchni wyciąg ręczny przy którym pracuje człowiek, pod nim skośny szyb do którego odchodzi łańcuch. Szyb łączy się z drugim, poziomym, w którym znajduje się człowiek z taczką. W środkowej części ilustracji, na powierzchni znajduje się budynek z wyciągiem konnym połączonym z środkowym szybem. Po prawej stronie ilustracji wyciąg ręczny. Druga ilustracja przedstawia mechaniczny szyb wyciągowy. Nad powierzchnią konstrukcja z zębatką przez którą przechodzi łańcuch spuszczony do szybu. W szybie znajduje się pięć poziomów platform, które łączą drabiny. Po prawej stronie powiększenia elementów łańcucha.

W ostatnim ćwierćwieczu XIX wieku ukształtował się na kopalni obyczaj pobierania w tzw. markowni specjalnych znaczków identyfikacyjnych. Górnicy po ich otrzymaniu przechodzili do cechowni, gdzie przed ołtarzem św. Barbary modlili się do swojej patronki, prosząc o opiekę podczas pracy. Po zakończeniu szychtyszychtaszychty górnicy udawali się do łaźni, a przy wyjściu z kopalni oddawali marki, co świadczyło, że szczęśliwie wrócili z dołu. Na kopalni się nie przeklinało ani nie używało mocnych trunków. Powszechnym „napojem wyskokowym” była woda gazowana. W tradycji górniczej nie pozostawiało się na dole towarzyszy pracy: ani ludzi, ani zwierząt. W akcjach ratunkowych obowiązywało przekonanie, że idzie się po żywych. Wynikało to z górniczych wierzeń. Podawały one, że św. Barbara przychodzi z pomocą ludziom znajdującym się w beznadziejnej sytuacji. W ostateczności przynosi im wiatykwiatykwiatyk, a po śmierci wprowadza do Królestwa Niebieskiego. Z tego tytułu wywożonym z kopalni zmarłym górnikom wkładano w dłonie obrazki religijne z wizerunkiem św. Barbary. Za przesąd uchodziło „wianowanie św. Barbary”, czyli przekonanie, że przed jej świętem następują na kopalni tragiczne wydarzenia związane ze śmiercią, zwłaszcza młodych górników. Sama „Barbórka” uchodziła za święto wesołe. Zamierało bowiem życie na kopalniach, a górnicy się bawili. Ubrani w galowe mundury zbierali się na placu kopalnianym i formowali pochód, uszeregowani według stopni górniczych. Następnie poprzedzeni przez górniczą orkiestrę udawali się do kościoła patronackiego, aby uczestniczyć we mszy świętej za zmarłych towarzyszy. Przy tej okazji modlili się o szczęśliwą pracę na dole. Po odprawieniu nabożeństwa wracali do kopalni, gdzie wypłacano im premie i wręczano awanse. Ci górnicy, którzy przepracowali 25 lat pod ziemią, jako nagrodę otrzymywali srebrne zegarki z dewizką, czyli łańcuszkiem, który umożliwiał mocowanie czasomierza w kieszonce górniczego uniformu. Na „Barbórkę” przyjmowano również młodych adeptów do stanu górniczego. Po oficjalnych uroczystościach dyrekcja kopalni organizowała na swój koszt trwające do białego rana zabawy taneczne. 

RwBLOIiFykIQq

Zdjęcie przedstawia ciąg trzykondygnacyjnych budynków, które zlokalizowane są przy wytyczonej po 1880 roku na Klimzowcu w Chorzowie ulicy. Domy są wykonane z cegły i nieotynkowane. Kondygnacje przedzielone są ryzalitami, a okna obramowane z płaskimi frontonami. Pod dachem budowli biegnie dekoracyjny gzyms.

Górników od innych zawodów odróżniał ubiór. Składał się on z uniformu roboczego i stroju galowego. Ubranie do pracy pojawiło się już w średniowieczu. Dostosowane było do potrzeb górnika i składało się z obszernej lnianej bluzy oraz spodni, które nie krępowały swobody ruchu i posiadały liczne kieszenie umożliwiające ukrycie różnych przedmiotów potrzebnych podczas pracy. W wyrobiskach, gdzie ze stropu padała woda, głowę górnika chronił skórzany kaptur, połączony z osłaniającą ramiona peleryną. W miejsce kaptura mogła być używana bardziej sztywna, specjalnie impregnowana czapka ze skóry, chroniąca głowę przed sypiącym się ze stropu skalnym gruzem. Stała się ona pierwowzorem hełmu górniczego. Nieodzownym elementem ubrania roboczego był skórzany fartuch nazywany skórą, łatą, bergledrem lub oślędrą. Przypinano go z tyłu na biodrach, a w mokrych wyrobiskach wykorzystywano jako podkładkę pod siedzenie. Jeżeli na spągu było dużo gruzu, skóra chroniła kolana przed pokaleczeniem.

Galowy strój górniczy w XIX wieku

Pierwsze wystąpienia robotnicze przeciwko złym warunkom pracy datują się w Królewskiej Hucie na lata czterdzieste XIX wieku. Były one pacyfikowane przez wojska pruskie. Strajk w kopalni „Król” w 1848 roku miał też podłoże etniczne i był wymierzony w niemieckich sztygarówsztygarsztygarów. Bardziej złożone były przyczyny buntu robotniczego w 1871 roku. Bezpośrednio za wybuch strajku w kopalni „Król” odpowiada jej dyrektor Volkmar Meitzen, który dla usprawnienia organizacji systemu zmianowego wprowadził tzw. marki kontrolne. Znaczki identyfikacyjne górnicy mieli otrzymywać przy wjeździe do pracy, a zwracać, gdy wychodzili z kopalni. W tym czasie powszechne było wśród nich udawanie się do domów w porze obiadowej i kontynuowanie szychty po południu zgodnie z jej wymiarem. System zmianowy zaburzał ten zwyczaj, narzucając górnikom permanentny pobyt w kopalni w ciągu dnia. Ponadto pracownicy postrzegali zaprowadzenie marek jako pretekst do wydłużenia czasu pracy i zwiększenia kontroli. Dyrektor opornym górnikom groził zwolnieniem, dlatego w kopalni narastał bunt. Próby uspokojenia sytuacji podjął się Karol Miarka, który na spotkaniu z robotnikami w Kasynie Polskim tłumaczył im, że marki są dla ich bezpieczeństwa i ostrzegał, że opór wobec niedawnych doświadczeń Komuny Paryskiej będzie postrzegany przez władze jako wystąpienie rewolucyjne. Pomimo tego górnicy zastrajkowali i nie zjechali na dół. Następnego dnia pomaszerowali pod budynek Inspekcji Górniczej na rynku, gdzie zebrało się około 800 osób, w tym żołnierz pruskiej armii Wojciech (Adalbert) Ryba, niosący na kiju czerwoną chustę. Tam odczytano zredagowany przez Karola Miarkę list do króla Prus, właściciela kopalni, gdzie oprócz poruszenia kwestii marek kontrolnych zażądano podniesienia pensji o jedną trzecią. Do strajkujących wyszedł dyrektor Meitzen, który zaczął przemawiać do zebranych w tonie pojednawczym. Niestety przerwał mu nielubiany burmistrz Götz, żądając od górników bezwzględnego posłuszeństwa władzy państwowej. To rozjuszyło nastroje i spowodowało, że w stronę urzędników poleciały kamienie. Następnie protestujący górnicy zdemolowali posterunek policji, a część zebranych osób zaczęła plądrować okoliczne sklepy. Wobec tych chuligańskich wybryków mieszczanie zażądali interwencji wojska. W efekcie pacyfikacji buntu kilku robotników zostało rannych, a 50 osób aresztowano.

Chorzów w epoce powstań narodowych

Industrializacja Górnego Śląska prowadziła do zaniku jej charakteru narodowego. Napięcia etniczne między napływową ludnością niemieckojęzyczną a autochtonamiautochtonautochtonami polskiego pochodzenia mieszały się z konfliktami religijnymi między ewangelikami a katolikami. Niemniej dużą rolę w budzeniu świadomości narodowej odgrywały spory klasowe na linii przemysłowcy a robotnicy. Poprawa warunków pracy i zwiększenie wynagrodzeń w przemyśle wydobywczym uruchamiało wśród górników i hutników proces odradzania się polskich uczuć narodowych. Pod wpływem miejscowych etnografów i regionalistów powracano do lokalnych tradycji, muzyki i stroju oraz coraz śmielej podkreślano odrębność językową Górnego Śląska od urzędowej niemczyzny. Szukano polskich korzeni tego, co określano „śląskością”. W procesie uświadomienia narodowego dużą rolę odgrywała prasa. Wśród publicystów byli pierwsi budziciele narodowi tacy jak Paweł Stalmach, który na Zjeździe Słowiańskim w Pradze w 1848 roku złożył w imieniu Ślązaków jasną deklarację przynależności do narodu polskiego. Z tego tytułu domagał się wprowadzenia języka polskiego do szkół i urzędów zarówno w austriackiej części Śląska, jak i pruskiej. Wokół sprawy polskiej integrował Ślązaków wychodzący w Królewskiej Hucie od 1869 roku przez ponad dziesięć lat „Katolik”, którego redaktorem naczelnym był Karol MiarkaKarol MiarkaKarol Miarka. Gazeta ukazywała się trzy razy w miesiącu, uzyskując w krótkim czasie znaczną  w krótkim. Była pismem politycznym o patriotycznym charakterze. Redakcja „Katolika” stale zwiększała jego nakład zwłaszcza w okresie nasilonej walki z germanizacjągermanizacjagermanizacją. W 1880 roku drukowano go w ilości 6000 egzemplarzy, w 1886 w 9000, a w 1889 w nakładzie dochodzącym do 11 000 egzemplarzy. Na łamach „Katolika” ukazywały się m.in. artykuły opisujące dzieje Górnego Śląska, zwyczaje coroczne i rodzinne regionu, miejsca kultu religijnego i obiekty narodowego dziedzictwa. Szczególne zaangażowanie w obronę polskości wykazywało pismo w okresie KulturkampfuKulturkampfKulturkampfu 
[czyt.: kulturkampfu] w latach 1878–1881. Z tego względu było ono narażone na represje ze strony władz niemieckich. Pierwszym politycznym sukcesem stało się zwycięstwo wyborcze popieranego przez gazetę i przychylnego Polsce reprezentanta katolickiej partii Centrum księdza Eduarda MülleraEduard MüllerEduarda Müllera [czyt.: edłarda mylera]. Opowiadał się on za ograniczeniem wpływów germanizacji oraz rozwojem stowarzyszeń społecznych i zawodowych, w tym kultywujących tradycję górniczych bractw. Pismo po wyborach w 1871 roku w duchu rewizjonistycznymrewizjonizmrewizjonistycznym zaczęło piętnować polskich posłów sprzyjających liberalizmowi i apelować o modlitwę w intencji wyzwolenia Śląska od najeźdźców. Karol Miarka posunął się do tego, że w 1872 roku w imieniu Ślązaków napisał list otwarty do kanclerza Niemiec Otto von Bismarcka[czyt.: oto fon bismarka], w którym domagał się wprowadzenia języka polskiego do szkół. W związku z tym wydarzeniem rozpoczęły się liczne prześladowania i procesy osób związanych z pismem. Karol Miarka został aresztowany i skazany na dwa lata więzienia. Wytyczono mu w sumie 28 procesów za podżeganie do buntów społecznych. Redaktor naczelny „Katolika” pisał z więzienia m.in. deklaracje żądań dla przyszłych posłów z Górnego Śląska. Przyczynił się tym samym do zwycięstwa partii Centrum w wyborach w 1875 roku. Ostatnie pięć lat działalności w Królewskiej Hucie przeznaczył Karol Miarka na inicjatywy integrujące społeczność polską. Założył stowarzyszenie Kasyno Polskie, wspierające amatorski ruch teatralny i czytelnictwo polskiej prasy. We współdziałaniu z lekarzem Franciszkiem ChłapowskimFranciszek ChłapowskiFranciszkiem Chłapowskim i ludowym poetą Juliuszem LigoniemJuliusz LigońJuliuszem Ligoniem opracował program działalności Kółka Polskiego, zwanego również Kółkiem Towarzyskim lub Katolickim. Przyczyniło się ono do powołania w Królewskiej Hucie pierwszej polskiej księgarni na Górnym Śląsku, w której można było nabyć m.in. popularne kalendarze górnicze. Obok specjalistycznych porad znajdowały się tam opowieści historyczne i śląskie legendy. W 1879 roku za pośrednictwem wspomnianej księgarni Franciszek Chłapowski podjął się dystrybucji tysiąca egzemplarzy elementarza polskiego, wydawanego dla Górnego Śląska przez Poznańskie Towarzystwo Oświaty LudowejTowarzystwo Oświaty LudowejTowarzystwo Oświaty Ludowej. W celu wychowania najmłodszego pokolenia w duchu narodowym Chłapowski zainicjował również w Królewskiej Hucie powstawanie pierwszych na Górnym Śląsku polskich przedszkoli. Tymczasem Juliusz Ligoń swoją aktywność społeczną w ramach Kółka Polskiego koncentrował wokół kwestii ekonomicznych. W 1879 roku założył w Królewskiej Hucie katolicką organizację zawodową robotników pod nazwą Towarzystwo Wzajemnej Pomocy, będącą formą brackiego stowarzyszenia. Otworzył też polską spółdzielnię „Konsum”, aby zaktywizować polski handel. Na bazie tych organizacji i innych zrzeszeń: abstynenckich, finansowych czy oświatowych tworzył się nurt polskiego życia narodowego, który coraz śmielej wysuwał postulaty niepodległościowe i żądania przyłączenia Górnego Śląska do Polski.

RMmLHdQnFxKtX

Zdjęcie przedstawia layout [czyt.: lejał], czyli układ kompozycyjny pierwszej strony nr 43 „Katolika” z 1873 roku. Centralne miejsce zajmuje artykuł Karola Miarki „Bracia wiarusy na Górnoszląsku!”, będący odezwą w sprawie wybierania na posłów katolików, którzy zapewnią możliwość posługiwania się bez przeszkód w życiu codziennym językiem polskim. Tytuł artykułu "Bracia wiarusy na Górnoszląsku!" jest pośrodku strony gazety, pod miejscem wydania i datą publikacji.

Powtórzenie

Słownik pojęć

Bibliografia

Drabina J., (2007), Historia Chorzowa 1257‑2000, Chorzów: Wydawnictwo Muzeum w Chorzowie.

Sieradzka D., (2001), Królewska Huta. Chorzów w latach 1868–1945. Szkice do portretu miasta, Chorzów: Wydawnictwo Muzeum w Chorzowie.

Frużyński A., (2012),  Zarys dziejów górnictwa węgla kamiennego w Polsce, Zabrze: Wydawnictwo Muzeum Górnictwa Węglowego.