Ludzie i miejsca – z dziejów miejscowości i regionu w XIX wieku. Garwolin w XIX wieku

Garwolin w okresie powstań narodowych

Powiat garwoliński mocno odznaczył się podczas powstań narodowych. Stacjonujące w pobliskiej Stężycy oddziały polskiej jazdy w liczbie 500 kawalerzystów pod dowództwem rotmistrza Ignacego Zborowskiego przystąpiły do insurekcji 24 marca 1794 roku, dołączając do armii powstańczej w Końskich. Następnie jednostki te brały udział w zwycięskiej dla Polaków bitwie pod Racławicami 4 kwietnia 1794 roku. W konsekwencji zaistniałych wydarzeń i otwierania się kolejnych obszarów narodowego zrywu dla ich zabezpieczenia wojska Zborowskiego zostały przesunięte na Lubelszczyznę, gdzie na Wiśle koncentrowała się już rosyjska armia. Przez dziesięć dni kwietnia okupowała ona powiat garwoliński, ale z czasem przesunęła się bliżej Warszawy. Pozwoliło to szlachcie powiatu garwolińskiego na ogłoszenie 8 maja 1794 roku akcesu do powstania i stworzenia powiatowych sił zbrojnych początkowo w sile około 50 żołnierzy milicji powstańczej. Dowodził nimi były pułkownik konfederacji barskiejkonfederacja barskakonfederacji barskiej Adam Skilski. Równolegle uruchomione zostało pospolite ruszeniepospolite ruszeniepospolite ruszenie, które z końcem czerwca osiągnęło liczbę 1750 żołnierzy. Obsługiwało ono gęstą sieć posterunków wojskowych, które organizowały warty przy słupach alarmowych na Wiśle. Ponadto nad rzeką stało 500 chłopów zbrojnych w kosy i pikipikapiki, które kuto w kuźnicykuźnicakuźnicy w pobliżu Cyganówki. Rolą tych oddziałów samoobrony było m.in. sprawne zabezpieczenie tras przemieszczania się kurierów rządowych. Na brzegu Wisły w miejscach umożliwiających przeprawę sypano okopy i budowano działobitnie dla armat, których było w powiecie jedynie dziesięć. W miejscach, gdzie były brody, na dnie rzeki układano brony zębami do góry, które miały być przeszkodą dla piechoty i konnicy. Niszczono lub przeciągano na swój brzeg łodzie i promy zdobyte na Rosjanach.

RQ6T2h2P1GR2l

Ilustracja przedstawia portret zbiorowy kosynierów powstania kościuszkowskiego, zebranych na straży na skarpie wiślanej. Grupa żołnierzy składa się z czterech osób. Znajdujący się po lewej stronie obrazu dowódca w prawej dłoni trzyma wzniesioną w górę szablę. Pochwę do niej ma przewieszoną przez prawe ramię. Ubrany jest w kapelusz ozdobiony zielenią, wełnianą sukmanę, przepasaną pasem i wysokie buty. Stojący za nim dwaj chłopi, na których spogląda, mają kosy ustawione na sztorc. Ubrani są w wełniane krakuski, ozdobione zielenią, i wysokie buty oraz przepasane przez ramiona sznury do przeprawy przez rzekę. Jeden ma na sobie wełnianą sukmanę, a drugi, stojący po prawej stronie, wełniany płaszcz. Za nimi po prawej stronie obrazu znajduje się młody chłopak bez nakrycia głowy, ale umajony maskującą zielenią i posiadający pikę opartą o prawe ramię.

Tymczasem sytuacja międzynarodowa kraju uległa pogorszeniu, bowiem w maju 1794 roku Prusy zdecydowały się na interwencję zbrojną po stronie Rosji. W lipcu 1794 roku na Lubelszczyznę zaczęły wkraczać wojska austriackie. Jesienią tego roku trzej zaborcy wzmocnili swe siły i zamknęli wojska polskie na małym obszarze, ograniczonym rzekami Wieprz, Bug, Niemen, Biebrza, Narew, Bzura, Rawka, Pilica i Wisła. Uniemożliwiało to wyżywienie wojska, tym bardziej, że z powodu poboru nie zebrano zboża z pól, a zaraza bydła doprowadziła do śmierci ludzi we wsiach. Sytuację częściowo poprawiło wyeliminowanie z gry Prusaków przez wojsko gen. Jana Henryka Dąbrowskiego, który po połączeniu się z powstańcami wielkopolskimi zdobył 2 października 1794 roku Bydgoszcz. Następnie po przeprawieniu się na prawy brzeg Wisły, ruszył ze swoją armią na Toruń. Ogłoszone w Świeciu powstanie na Pomorzu zmusiło Prusaków do skupienia uwagi na Wielkopolsce i Pomorzu oraz wycofania swych sił z Mazowsza. W celu niedopuszczenia do połączenia się rosyjskich korpusów gen. Iwana Fersena i gen. Aleksandra Suworowa, który operował pod Dubienką, Naczelnik powstania Tadeusz Kościuszko nakazał wzmocnienie wojsk polskich nad Wisłą i Wieprzem. W połowie września 1794 roku powierzył dowództwo nad dywizją nadwiślańską gen. Adamowi Ponińskiemu. Liczba żołnierzy strzegących Wisły wzrosła wtedy do około 3500 ludzi.

RrnFKm5vGklcR

Rysunek przedstawia maszerujące wojsko. Traktem idzie piechota kościuszkowska. Towarzyszą jej wozy taborowe. Na pierwszym planie po lewej stronie widoczne jest również niewielkie działko polowe ciągnięte przez konia. Obok niego podąża piechur ze zwiniętą flagą. Za nim dowódca na koniu z opuszczoną w dół szablą przygląda się przemarszowi swojego oddziału. Po prawej stronie obrazu na niewielkim wzgórzu odpoczywa kobieta z dzieckiem. Obok niej siedzi mężczyzna, który trzyma przed sobą broń z nabitym bagnetem. Towarzyszy mu mały pies.

Rosjanie dla zmylenia Polaków w różnych miejscach toczyli potyczki i atakowali posterunki polskie rozmieszczone na przeciwległym brzegu Wisły. Gromadzili środki przeprawowe i materiały do budowy mostu. Gen. Iwan Fersen zajął pozycje nad Wisłą od Stężycy do ujścia Pilicy. 4 października pomiędzy Tyrzynem i Wróblami sforsowały Wisłę oddziały gen. Aleksieja Chruszczewa, a pod Holendrami przeprawiły się wojska gen. Aleksandra Tormasowa. Rosjanie po uchwyceniu przyczółku rozpoczęli budowę mostu, który ukończyli 5 października 1794 roku. Tadeusz Kościuszko na wieść o tym manewrze zdał dowodzenie w Warszawie gen. Józefowi Zajączkowi i 6 października 1794 roku wyruszył do obozującej w Okrzei dywizji gen. Karola Sierakowskiego. Tego samego dnia przeprowadzono naradę wojenną i zdecydowano się zaatakować Rosjan po nadejściu posiłków z Warszawy. W myśl ustaleń dywizja Sierakowskiego przeszła przez Żelechów do Korytnicy, gdzie 9 października 1794 roku dotarły posiłki z Warszawy. Pozwoliło to gen. Karolowi Sierakowskiemu wyruszyć na nieprzyjaciela, kierując się przez Kaleń, Godzisz i Oronne w rejon Maciejowic. Tymczasem gen. Fersen zdążył przeprawić przez Wisłę w pobliżu Maciejowic resztę swego korpusu, w tym artylerię i tabory. Po przeprawie most nakazał rozebrać, aby odciąć ewentualną drogę odwrotu swoich wojsk. 9 października 1794 roku dysponował już całością swych sił w rejonie Wróbli i Wargocina na południe od Maciejowic. Nad siłami polskimi miał o jedną trzecią przewagę w piechocie. Dysproporcje w artylerii były jeszcze większe, a stosunek dział wynosił 84 rosyjskie do 21 polskich. Polacy rozwinęli się między Oronnem i Podzamczem, mając na prawym skrzydle drogi ku Maciejowicom i Uchaczom, natomiast po lewej otwartą przestrzeń zamkniętą lasem od Dębówki, Jabłonowa i Życzyna. Przed frontem oddziałów znajdował się zabagniony Duży Las, dziś rezerwat torfowy. Z tyłu pozycji wojsk polskich płynęła po równie zabagnionym terenie Okrzejka o słabych walorach obronnych. Rosjanie uderzyli 10 października najpierw od strony Życzyna, gdzie stacjonowała dywizja gen. Fiodora Denisowa. Korpus rosyjski zagrażał obejściem lewego skrzydła od strony wsi Oronne, dlatego Kościuszko przerzucił tam większość odwodów. Następnie na prawe skrzydło wojsk polskich od strony wsi Krępa zaczęła nadciągać brygada gen. Aleksandra Tormasowa, która zaczęła spychać Polaków pod zamek. Od zachodu nacierała na te jednostki dywizja gen. Nikołaja Rachmanowa, a od północy przez Duży Las przedzierała się ku polskim oddziałom dywizja gen. Aleksieja Chruszczewa, zaciskając pierścień okrążenia od trzech stron. Koło południa pomimo zaciętej walki Polacy stracili prawe skrzydło, a niedobitki broniły się jeszcze w piwnicach zamkowych przez kolejne dwie godziny. Na lewym skrzydle, wobec wyczerpania się amunicji, zamilkła polska artyleria. Próbując opanować sytuację, Tadeusz Kościuszko rzucił tam do ataku kosynierów pod dowództwem płk Jana Krzyckiego, aby rozbili wojska Denisowa. Niestety dostali się pod ogień rosyjskiej artylerii i zostali stratowani przez Kozaków, a Krzycki zginął. Wtedy Tadeusz Kościuszko do przeciwstawienia się rosyjskiej kawalerii gen. Chruszczowa chciał użyć własnej jazdy, jednak ta odjechała już z pola walki. Chaos próbował opanować siłami odwodów jazdy sekretarz Naczelnika Julian Ursyn Niemcewicz, ale sam został ranny w rękę i nie był w stanie kierować dalej walką. Piechota z artylerią nie zdołały utrzymać pozycji. Obrona się załamała. Natarcie odpierała pozostała na polu polska jazda, jednak po chwili drugie natarcie rosyjskie rozbiło jej szyki, a pojedyncze oddziały broniły się do końca. Wtedy Tadeusz Kościuszko próbował opuścić pole bitwy, jednak pod Krępą dościgła go jazda rosyjska. Naczelnik, widząc nadjeżdżających Kozaków i nie chcąc wpaść żywym w ich ręce, włożył krócicękrócicakrócicę w usta i pociągnął za spust, lecz pistolet nie wypalił. W obliczu klęski, jak podawała prasa pruska, wykrzyknął rzekomo po łacinie „finis Poloniae ”, co znaczy „koniec Polski”. Wtedy spadły na niego piki rosyjskie i już na ziemi został cięty w głowę pałaszempałaszpałaszem przez korneta charkowskiegokornetkorneta charkowskiego pułku jazdy Fiodora Łysenkę. Ograbiony i odarty z odzienia jeniec został znaleziony na pobojowisku, a następnie zaniesiony na noszach do Podzamcza, gdzie został opatrzony przez chirurga.

RDci5FcrbCBYo

Ilustracja przedstawia fragment obrazu ukazującego Tadeusza Kościuszkę jadącego na koniu. Jeździec odchyla się do tyłu. Wznosi w górę szablę, trzymaną w prawej dłoni. Pochwę do szabli ma przewieszoną przez prawe ramię munduru wojskowego bez epoletów. W tle widać innych jeźdźców na koniach.

W bitwie pod Maciejowicami poległo dwa tysiące polskich żołnierzy, a drugie tyle zostało rannych. Bohaterską postawą odznaczył się podczas bitwy dowodzący pułkiem tatarskim Mustafa Achmatowicz, który w wyniku odniesionych ran zmarł. Naczelnik powstania dostał się do niewoli rosyjskiej, a z nim wielu generałów i oficerów oraz osobisty sekretarz Julian Ursyn Niemcewicz, który jako cywil w niewoli kazał się tytułować majorem, aby dzielić los pojmanych żołnierzy. Jedną z przyczyn klęski było spóźnienie się dywizji gen. Adama Ponińskiego, która nie dotarła na czas na pole bitwy. Ponadto szalę zwycięstwa na stronę rosyjską przeważyła zbyt bierna postawa polskiej kawalerii pod dowództwem gen. Michała Kamieńskiego. Przegrana pod Maciejowicami przesądziła o losach powstania. Utracono całą artylerię ze sprzętem i obsługą, niemal całą piechotę. Jazda wyszła z niedużymi stratami, ale i niesławą. Pozostałe wojsko przestało wierzyć w sens walki, skierowało się na południe, w kierunku Radomia. Natomiast Rosjanie pod dowództwem gen. Aleksandra Suworowa przeszli do uderzenia na Warszawę. Pamięć o bitwie przetrwała jednak wśród miejscowej ludności i do dziś jest wiele miejsc w powiecie garwolińskim upamiętniających Tadeusza Kościuszkę, insurekcjęinsurekcjainsurekcję i jej bohaterów. W Oronnem zachowała się „Sosna Kościuszki”, dziś fragment drzewa, spod którego dowodził bitwą Naczelnik powstania. W Krępie w lokalnym rezerwacie przyrody ludność miejscowa w 1917 roku w setną rocznicę śmierci Kościuszki usypała w miejscu zbiorowej mogiły powstańczej kopiec. Upamiętniał on moment wzięcia do niewoli Naczelnika powstania i potyczkę z Kozakami przy miejscowym dworze. Do 1947 roku było to miejsce patriotycznych manifestacji w dniu rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja, potem krwawo rozpędzanych przez komunistyczną służbę bezpieczeństwa aż do 1989 roku. W dwusetną rocznicę bitwy przed pałacem w Podzamczu ustawiono pamiątkowy monument z podobizną Tadeusza Kościuszki. Obok pałacu, w miejscu, gdzie zachowały się martwe fragmenty pnia lipy, pod którą Naczelnik powstania był opatrywany z ran, stanęła zaś pamiątkowa płyta.

Po przegranej bitwie wojska polskie wycofały się do Warszawy celem obrony Pragi, pod którą podchodziła od wschodu armia gen. Aleksandra Suworowa. Adam Skilski na czele powiatowych sił zbrojnych z Garwolina osłaniał prawy brzeg wiślany, a następnie podążył pod Karczew, aby uniknąć okrążenia. 14 października 1794 roku Rosjanie stanęli obozem pod Łaskarzewem i zaczęli wysyłać patrole pod Garwolin i Parysów. Na terenie powiatu zaczęły operować podjazdy kozackie z korpusu gen. Iwana Fersena, który zamierzał atakować od południa Warszawę. Leże carskiej armii w rejonie powiatu garwolińskiego trwały dwa tygodnie, a następnie rozpoczęło się ostrzeliwanie Warszawy. 4 listopada 1794 roku gen. Aleksander Suworowprzepuścił szturm na Pragę, a jego oddziały dokonały rzezi mieszkańców. Polacy w stolicy skapitulowali, a wycofane z Warszawy oddziały powstańcze przemieściły się w Kieleckie. W tym czasie wojska austriackie zajęły Radom, a Prusacy Ostrołękę. Ostatnim akordem kościuszkowskiej insurekcji było rozwiązanie 16 listopada 1794 roku polskich oddziałów pod Radoszycami i kapitulacja dowództwa powstańczego przed gen. Fiodorem Denisowem. Ziemie Rzeczypospolitej zostały zajęte przez wojska Rosji, Prus i Austrii. Teren powiatu garwolińskiego opanowały oddziały carskie, które okupowały go do stycznia 1796 roku. Następnie w wyniku trzeciego rozbioru obszar ten znalazł się pod zaborem austriackim w nowo utworzonym księstwie Galicji i LodomeriiGalicja i LodomeriaGalicji i Lodomerii. Wisła stała się rzeką graniczną pomiędzy zaborem pruskim i austriackim.

RuUCxHFrAlp4K

Ilustracja przedstawia położenie Garwolina na mapie cyrkułu wiązowieńskiego w 1802 roku. Leży on w południowo‑zachodniej części tej jednostki administracyjnej Austrii. Na mapie widoczna jest granica prusko‑austriacka na Wiśle oraz austriacko‑rosyjska na Bugu. Cyrkuły na mapie otoczono kolorowymi obramowaniami. Żółte granice przeznaczono dla cyrkułu wiązowieńskiego na północno‑zachodniej części mapy. Na wschód od niego różowym kolorem zaznaczono granice cyrkułu siedleckiego. Na południe od niego pomarańczowym kolorem zaznaczono granice cyrkułu bialskiego. Na południowo‑zachodnim obszarze mapy wytyczono niebieskim kolorem granice cyrkułu lubelskiego, a na wschód od niego granice cyrkułu chełmskiego kolorem czerwonym. Mapie towarzyszą napisy w języku niemieckim w północno wschodnim rogu mapy i francuskim w południowo zachodnim rogu mapy. Informują one o wykonaniu mapy Zachodniej Galicji (Nowej Galicji) z rozmieszczeniem jej północno wschodnich cyrkułów: wiązowieńskiego, siedleckiego, bialskiego, chełmskiego i lubelskiego.

W maju 1809 roku na ziemie powiatu wkroczyły polskie oddziały Księstwa Warszawskiego. Po upadku Napoleona ponownie do Garwolina powrócili Rosjanie. Od 1815 roku powiat miejscowy stał się częścią obwodu łukowskiego w województwie podlaskim powstałego Królestwa PolskiegoKrólestwo PolskieKrólestwa Polskiego. W czasie jego istnienia znaczna ilość rekrutów z powiatu garwolińskiego osiągnęła awans społeczny. Po odbyciu dziesięcioletniej służby wojskowej trafiali do administracji, urzędów celnych i pocztowych oraz szkolnictwa, nabywając tym samym prawa do emerytury. Służyli głównie w Pułku Grenadierów Gwardii w Warszawie, co dodatkowo przynosiło im prestiż i wzmacniało więzi powiatu ze stolicą. Z tego również tytułu w momencie wybuchu powstania listopadowegopowstanie listopadowepowstania listopadowego Garwolin i okolice stał się szybko zapleczem aprowizacyjnymaprowizacjaaprowizacyjnym oraz miejscem koncentracji polskich oddziałów. Na podstawie rozkazu dyktatora powstania gen. Józefa Chłopickiego przymusowo ściągano konie z okolicy dla kawalerzystów, których jednostki znajdowały się w pobliżu. Pieczę nad nimi uzyskał, urodzony w Cyganówce w powiecie garwolińskim, gen. Józef Dwernicki. Rozkazem naczelnego wodza armii Królestwa Polskiego księcia gen. Michała Radziwiłła 7 lutego 1831 roku stał się dowódcą korpusu złożonego z sześciu tysięcy żołnierzy. Jego zadaniem było wystąpić przeciwko wojskom gen. Fiodora Geismara[czyt.: gajsmara], który nadciągał od strony Lublina oraz we współdziałaniu z korpusem gen. Franciszka Żymirskiego osłaniać Warszawę od wschodu. Aby zapobiec wyjściu Rosjan na tyły wojsk polskich, obserwowano ruchy carskiej armii od strony starego Traktu Warszawskiego, Szosy Brzeskiej oraz dróg z Lubelszczyzny. Stamtąd nadciągał liczący ponad dziewięć tysięcy ludzi dwudywizyjny korpus jazdy gen. Cypriana Gwalberta Kreutza [czyt.: krojca], wobec ruchów którego ułaniułanułani i krakusikrakuskrakusi gen. Dwernickiego zajęli 11 lutego 1831 roku Łaskarzew, Dąbrowę, Izdebno, Rowy, Rębków i Garwolin.

Wysłane patrole miały rozpoznać wysunięte oddziały gen. Geismara. Tymczasem w Filipówce koncentrowały się polskie wojska: piechota, strzelcy konni i artyleria. Wysłany 13 lutego z Miastkowa polski patrol natknął się w Toczyskach, w sąsiednim powiecie łukowskim, na Kozaków i niepotrzebnie wdał się w potyczkę, gdyż wzięty do niewoli krakus udzielił Rosjanom informacji o sile i zamiarach gen. Dwernickiego. Gdy tego samego dnia polski dowódca uzyskał od księży z Łukowa dokładne dane o pozycji nieprzyjaciela, przegrupował siły stacjonujące w Filipówce i zdecydował się na atak w pobliżu Stoczka Łukowskiego. Mimo przewagi nieprzyjaciela, gen. Dwernicki odniósł 14 lutego 1831 roku zwycięstwo, a Rosjanie wycofali się do Siedlec.

Tymczasem korpus gen. Dwernickiego ruszył na zachód i zatrzymał się na nocleg w Parysowie, gdzie żołnierze otrzymali żywność, a konie furaż. W tym mieście polski korpus powiększył się o trzy oddziały regularnego wojska i uzbrojonych ochotników z Towarzystwa PatriotycznegoTowarzystwo PatriotyczneTowarzystwa Patriotycznego. 16 lutego 1831 roku korpus przesunął się do Osiecka, gdzie awansowany w tym czasie gen. Dwernicki otrzymał rozkaz przejścia na lewy brzeg Wisły. Dalszy szlak bojowy tej formacji wiódł przez Warkę, Kozienice, Puławy, Lublin i Zamość. W początkach kwietnia 1831 roku liczący blisko 7 tysięcy korpus gen Dwernickiego przekroczył Bug i rozpoczął marsz na Wołyń. Pomimo nawoływań do powstania efekt był nikły, stąd sytuacja polskich oddziałów stawała się niekorzystna. Po zwycięstwach pod Beresteczkiem i Boremlem gen. Dwernicki dla odbudowania armii zdecydował się skierować na Podole. Wobec otoczenia polskich oddziałów i ich rozbicia oraz masy rannych żołnierzy zmuszony był jednak przekroczyć granicę austriacką i złożyć broń. W tym czasie powiat garwoliński podzielił losy powstania listopadowego ponownie dostając się pod okupację wojsk rosyjskich.

RWfUMEq80deBF

Obraz przedstawia atak jazdy polskiej na kolumnę wojsk rosyjskich. Kolumna marszowa wojsk wychodzi z sosnowego lasu wprost na atakujących ją kawalerzystów. Odwrót jest zablokowany przez kolejne oddziały napływające z głębi lasu. Z prawej strony obrazu atakują krakusi. Prowadzi ich dowódca z wyciągniętą w górę szablą. W ich stronę strzelają z pistoletu pędzący na koniach żołnierze. Na pierwszym planie widoczni są leżący na śniegu zamordowani żołnierze. Obok nich po lewej stronie jest rozbite działo, którego załoga w popłochu ucieka. Jeden z artylerzystów jest atakowany piką przez ułana. Obok niego walczą ze sobą jeźdźcy z dwóch armii.

W większym stopniu odznaczył się powiat garwoliński w powstaniu styczniowympowstanie styczniowepowstaniu styczniowym. Pod komendę „czerwonych”czerwoni„czerwonych” oddali się już w 1862 roku miejscowi duchowni. W przygotowaniach do zrywu narodowego uczestniczył m.in. proboszcz Maciejowic ks. Seweryn Paszkowski, który od Komitetu Centralnego otrzymał misję animowania ochotników do powstańczego wojska. Podobne zadanie realizował w Żelechowie syn miejscowego lekarza Józef „Jastrzębiec” Suliński. Po wybuchu powstania 26 stycznia 1863 roku przybył do Maciejowic naczelnik cywilny i wojskowy rejonu Walenty Lewandowski, któremu podporządkowały się partie miejscowe. Oddziały powstańcze w Maciejowicach i Żelechowie miały być użyte w walce w drugiej fazie insurekcji po zdobyciu Łukowa i Siedlec. Obecnie ich rola polegała na kontrolowaniu ruchu wojsk rosyjskich, które z dotychczasowych miejsc postoju przeniesiono do Garwolina. W mieście w okresie powstania będzie stacjonować około 1500 carskich żołnierzy. Dodatkowo w Łaskarzewie zostanie zlokalizowana rosyjska kompania saperów w liczbie blisko 80 osób. Na tę nieprzyjacielską placówkę nieudany szturm podejmie 28 stycznia 1863 roku oddział powstańczy z Maciejowic pod dowództwem Walentego Lewandowskiego. Podobnie niepowodzeniem zakończy się atak na Garwolin oddziału powstańczego z Żelechowa pod dowództwem Gustawa Wyssogoty Zakrzewskiego. Zostanie on zawrócony przez oddział 200 Kozaków i skierowany w stronę lasów łukowskich. W lutym 1863 roku w powiecie garwolińskim pojawi się ośmiuset osobowy oddział Rudolfa Różańskiego, do którego zlikwidowania wysłano z Garwolina dwie kompanie saperów i 50 Kozaków. Po stracie kilkunastu zabitych i podporządkowaniu się innym dowódcom oddział przestał istnieć.

RTS2AHnKdi1fP

Obraz przedstawia wychodzących z lasu żołnierzy. Prowadzi ich dowódca niosący flagę żuawów śmierci. Ma wąsy. Ubrany jest podobnie do innych żołnierzy, a przez ramię przewieszoną ma wstęgę. Pod drzewem z lewej strony obrazu leży ranny powstaniec, przy którym znajduje się broń z dołączonym bagnetem. Ubrany jest w marynarkę, luźne spodnie, wysokie buty i długi płaszcz. Młodemu żołnierzowi opatrunek na piersiach przytrzymuje starzec ze strzelbą na ramieniu. Na drugim planie, po prawej stronie obrazu, żołnierz brodzący w śniegu mierzy ze strzelby, a stojący za nim podnosi prawą rękę do góry. Wszyscy powstańcy ubrani są w wełniane sukmany, krakuski na głowach i wysokie buty, do których wciągnięte są spodnie.

Działania partii powstańczychpartia powstańczapartii powstańczych nasiliły się dopiero w połowie marca. Od wschodu przybył 16 marca 1863 roku na kilkudniowy popas oddział Lewandowskiego. Walczył po drodze niemal codziennie, tracąc zabitych, jednak wychodził obronną ręką jako całość. W jego pobliżu przemieszczał się trzystuosobowy konny oddział Gustawa Wyssogoty Zakrzewskiego, który stoczył potyczkę pod Garwolinem 22 marca 1863 roku. W tym samym czasie nadeszło z północy zgrupowanie połączonych oddziałów Józefa Jankowskiego „Szydłowskiego”, Adama Zielińskiego i Jana Matlińskiego „Janko Sokoła” w sile blisko 400 ludzi. W lasach między Natolinem i Łucznicą stoczyło ono 18 marca 1863 roku ostatnią bitwę z Rosjanami w takim składzie, tracąc 46 powstańców. Przyczyną klęski były przewaga liczebna przeciwnika oraz brak amunicji w oddziałach powstańczych. Mogła też zaważyć zdrada jednego z okolicznych mieszkańców. Nadejście wspomnianego ugrupowania zapewniło dłuższy odpoczynek pozostającym w Żelechowie powstańcom od Lewandowskiego. Rosjanie dopiero 20 marca 1863 roku wysłali przeciw nim połowę swych sił z Garwolina przez Górzno.

Walenty Lewandowski opuścił miasto i szedł na Miastków. W tym samym czasie Gustaw Wyssogota Zakrzewski wyszedł na Szosę Lubelską, gdzie przejął dyliżans z przesyłkami rosyjskich władz rządowych i skierował się na północ do Garwolina. W tej sytuacji Rosjanie znaleźli się między dwoma oddziałami powstańczymi, dorównującymi im liczebnie. Dowódcy polskich „buntowników” jednak nie wykorzystali sprzyjającego momentu. Gustaw Wyssogota Zakrzewski zadowolił się wybiciem pięcioosobowej czaty na podejściu do Garwolina i zlikwidowaniem patrolu kozaków naprawiających linię telegraficzną pod Kobylą Wolą. Natomiast oddział Walentego Lewandowskiego opuścił teren powiatu garwolińskiego i przyjął 24 marca 1863 roku bitwę pod Różą w sąsiednim powiecie łukowskim. 10 czerwca 1863 roku nadszedł oddział Marcina Borelowskiego „Lelewela”, który przygotował zasadzkę na Szosie Lubelskiej koło Korytnicy i Trojanowa na transport znacznej sumy pieniędzy, jaką Rosjanie wieźli z Dęblina do Warszawy. Eskorta okazała się liczniejsza niż przypuszczano, a zasadzkę wykryto z powodu przedwcześnie oddanego strzału. W tym miejscu zginęło 27 powstańców, 20 zostało rannych, a 3 dostało się do niewoli. Oddział „Lelewela” spędził noc w Żelechowie i rankiem opuścił miasto, kierując się na Różę, gdzie podobnie jak Lewandowski przyjął bitwę 23 czerwca 1863 roku.

R1bCZ2V40UYVM

Zdjęcie przedstawia postać Marcina Borelowskiego „Lelewela”, stojącego przy stoliku nakrytym obrusem i posiadającym rzeźbione nogi. Jego prawa dłoń jest oparta o stół, a lewa znajduje się w kieszeni wełnianego płaszcza. Mężczyzna ubrany jest w wysokie buty, koszulę z wysokim kołnierzem i chustą pod szyją. Ma zaczesane do tyłu włosy oraz wąsy i brodę.

Największą bitwę pod Żelazną stoczył 25 sierpnia 1863 roku z porównywalnymi siłami rosyjskiej konnicy oddział Ludwika Żychlińskiego, liczący blisko 1650 osób. Miał on leże w okolicach Dąbrówki i celem zaopatrzenia w amunicję oraz połączenia z inną partią wyruszył w kierunku Parysowa w powiecie garwolińskim. Ścigany przez stacjonujących w Garwolinie Rosjan, obrał kierunek ku Wiśle, aby wycofać się z Szosy Lubelskiej do lasu. Przekonawszy się pod wsią Żelazna, że siły nieprzyjacielskie są znaczne i zagrażają prawemu skrzydłu, Żychliński odprawił tabory, zaś piechotę i konnicę ustawił w linii obronnej, skrzydłami opierając się o las. Po odparciu ataku dwóch sotnisotniasotni Kozaków, w obliczu zagrożenia szarżą kawalerii nieprzyjaciela od strony Wisły, postanowił uderzyć w centrum wojsk rosyjskich konnicą i za nią posłać kosynierówkosynierkosynierów. Atak się nie powiódł głównie z powodu upadku z konia rannego Żychlińskiego, którego otoczyła gromada Kozaków. Kompania żuawów śmierci zatrzymała się w przekonaniu, że dowódca zginął.

To spowodowało, że przerażeni kosynierzy wycofali się w kierunku lasu. Żychliński natomiast ranny i z przestrzeloną ręką zarządził uporządkowany odwrót powstańców na wschód w stronę Siedlec. Nieprzytomny dowódca został przeniesiony do pobliskiego dworu w celu opatrzenia ran. Jednym z pierwszych, którzy udzielili rannemu Żychlińskiemu pomocy, był Władysław Folkierski, przyszły inżynier, który do 1873 roku będzie w Peru budował linie kolejowe i sieć telegraficzną. Odwagą odznaczył się w bitwie pod Żelazną również szesnastoletni Aleksander Głowacki, późniejszy pisarz Bolesław Prus. Koledzy z partii nadali mu przydomek „Filozof”. Po bitwie udał się z oddziałem przez Dębe i Wielgolas w kierunku Siedlec.

Tam w bitwie pod wsią Białki dostał się do niewoli rosyjskiej. Na początku października 1863 roku pojawił się koło Garwolina oddział Ludwika Bardeta, z pochodzenia Szwajcara, który w czerwcu walczył pod dowództwem „Lelewela” i spod Róży wyprowadził grupę powstańców. Pod Garwolinem szukał zaopatrzenia, pieniędzy i ochotników. Został dopadnięty przez Rosjan, tropiących go od Radzynia Podlaskiego, 6 października w folwarku Przyłęk koło Sobolewa. Podczas potyczki zginęło 13 powstańców, a 11 zostało rannych. Ludwik Bardet wycofał się w kierunku Chotyni i próbował rozdzielić oddział na mniejsze grupy. Został ponownie zaatakowany koło folwarku Śliz. Poległo tam 40 powstańców. Resztki oddziału dotarły do rzeczki Promnik i oddaliły się od ścigających. Po bitwie 8 listopada pod Krzywdą w powiecie łukowskim w okolice Garwolina powrócił oddział Józefa Jankowskiego, który był ścigany przez Rosjan do Żelechowa.

Stan zdrowia Jankowskiego wyeliminował go z walki i spowodował zmianę dowódcy. Został nim Józef Leniecki, zawodowy oficer walczący wcześniej na Kielecczyźnie. 10 listopada 1863 roku podjął on bitwę koło majątku Uścieniec. W decydującym jej momencie okazało się, że kawaleria odeszła w las i po kilkugodzinnej strzelaninie, przed wieczorem, Józef Leniecki podążył z piechotą w ślad za swą jazdą. Skierował się na Łaskarzew i następnie w lasy maciejowickie. Stanął prawdopodobnie w uroczysku Czerwony Krzyż, a rannych odesłał do szpitala w Maciejowicach. Później wyruszył w kierunku Życzyna i odszedł na wschód.

Rp7onS6Y3J2Rk

Czarno‑biały rysunek przedstawia portret Ludwika Żychlińskiego. Mężczyzna ubrany jest w koszulę z wysokim kołnierzem, kamizelkę i surdut. Ma włosy z przedziałkiem zaczesane w prawą stronę oraz podkręcone na końcach wąsy.

Kolejne oddziały działały w rozproszeniu i nie podejmowały walki, jedynie szukając dla siebie zimowych leży. Powstanie wchodziło bowiem w fazę schyłkową z uwagi na malejącą liczbę żołnierzy, broni i żywności. W Oziemkówce na Nowy Rok stanęły liczące 75 osób połączone oddziały Adama Bertrama i Pawła Landowskiego. Zostały zaatakowane przez sotnię Kozaków, ścigającą ich aż do Parysowa. Poległo wielu powstańców. Adiutant Pawła Landowskiego, który dostał się do niewoli pod Parysowem, wkrótce zbiegł. Ujęty ponownie, został zesłany na Sybir. W styczniu 1864 roku oddział Józefa Jankowskiego pojawił się po raz ostatni w okolicach Maciejowic. Nocą, tuż przed świtem, zatrzymał się na krótko w Ksawerynowie.

Powstańcy nie zsiedli z koni, posiłek spożyli, siedząc w kulbakach. Około południa pojawił się rosyjski pościg. Ponieważ chłopi nie chcieli pokazać kierunku, w którym odeszli powstańcy, wieś splądrowano, dwór oszczędzono, lecz urządzono w nim przyjęcie dla oficerów. Przed przybyciem Rosjan chłopi przepędzili drogą stado owiec i krów, aby zatrzeć ślady koni powstańców. Józef Jankowski zdołał bezpiecznie dotrzeć do warszawskich lasów, ale 21 stycznia 1864 roku został aresztowany przez Rosjan i 12 lutego 1864 roku został stracony na stokach warszawskiej cytadeli. W okolicach Garwolina potyczki z powstańcami odbyły się jeszcze 14 lutego i 21 maja 1864 roku. W czasie świąt wielkanocnych 1864 roku powstańcy w zwartej partii byli widziani na nabożeństwie w kościele w Samogoszczy, a po tym czasie w okolicy obserwowano jedynie pojedynczych jeźdźców. W trakcie narodowej insurekcji spora grupa mieszkańców powiatu garwolińskiego należała do elitarnej, jednolicie umundurowanej i uzbrojonej, formacji powstańczej, zwanej żuawami śmierci. Zostali oni sformowani w lutym 1863 roku w Ojcowie przez francuskiego oficera Franciszka Rochenbrune’a [czyt.: rysząbryna].

Składali przysięgę, że nigdy się nie poddadzą ani nie cofną, mogą tylko zwyciężyć lub zginąć. Do żuawów zaliczany był m.in. uczestnik bitwy pod Żelazną Antoni Józef Turkietty, który pochodził z Miastkowa Kościelnego w powiecie garwolińskim. W ramach represji popowstaniowych zesłano do guberni tambowskiej kapelana oddziału Józefa Jankowskiego, proboszcza z Gończyc, ks. Leonarda Szymańskiego, który na Syberii zmarł. Do kraju nie powrócił również skazany na osiedlenie pod Archangielskiem proboszcz z Wilgi ks. Adam Dziewulski. Władze carskie w ramach odpowiedzialności zbiorowej odebrały również prawa miejskie kilku miejscowościom, m.in. Maciejowicom, Parysowi czy Łaskarzewowi.

R9SNhk55LZhrS

Obraz przedstawia moment starcia nacierającej z lewej strony rosyjskiej konnicy z polską piechotą kosynierów i żuawów śmierci, znajdujących się z prawej strony. Jeźdźcy trzymają przed sobą piki, którymi uderzają w kosynierów. Ci zaś kosami atakują kawalerzystów. Żuawi śmierci uzbrojeni są w pistolety. Natarcie polskich oddziałów z prawej strony prowadzi dowódca z obnażoną szablą trzymaną w prawej dłoni i wskazujący lewą ręką nacierającym Polakom kierunek ataku. Znajduje się on w prawym dolnym rogu i ma na piersiach wyhaftowany krzyż. Nad polskimi oddziałami łopocze chorągiew z orłem białym.

Garwolin w okresie rewolucji przemysłowej

Na sytuację społeczną Garwolina w okresie rewolucji przemysłowej w XIX wieku miały wpływ liczne zmiany granic. Do 1807 roku powiat garwoliński był częścią austriackiej monarchii, następnie wchodził w skład Księstwa WarszawskiegoKsięstwo WarszawskieKsięstwa Warszawskiego, a po kongresie wiedeńskimkongres wiedeńskikongresie wiedeńskim w 1815 roku znalazł się w Królestwie Polskim. Wskutek popowstaniowych represji w 1845 roku znalazł się w guberni lubelskiej. Następna reforma administracyjna władz rosyjskich w 1866 roku na powrót przywróciła istnienie powiatu garwolińskiego. Swoim zasięgiem obejmował on wtedy dwa miasta: Garwolin i Żelechów oraz 17 gmin: Warszawice, Wilgę, Wolę Rębkowską, Górzno, Żelechów, Kłoczew, Łaskarzew, Pawłowice, Maciejowice, Osieck, Podłęż, Pszonkę, Ryki, Sobienie Jeziory, Trojanów i Ułęż. W takim kształcie powiat istniał do 1915 roku. Według danych z 1913 roku zamieszkiwało go ponad 164 tysięcy osób, z czego prawie 133 tysięcy mieszkało na wsi.

R1JESLGnUBdp7

Zdjęcie przedstawia mapę Garwolina i okolicznych miejscowości. W zakresie topograficznym ukazuje lokalizację miasta nad Wilgą w dolinie rzeki otoczonej przez zalesione wzniesienia. Przez Garwolin biegnie z południa na północ linia kolejowa. Okoliczne miejscowości ułożone są w stosunku do Garwolina promieniście.

Garwolin w XIX wieku stanowił centrum produkcji rolnej i wczesnokapitalistycznej, opartej o tworzone od połowy XVIII wieku huty szkła. Po 1815 roku stał się znanym ośrodkiem produkcji kożuchów. Garbarstwo i rymarstwo rozwinęło się w drugiej połowie XIX wieku, gdy na stałe zaczął stacjonować w mieście pułk carskiej armii. Na jego potrzeby pracowało również młynarstwo, które w Garwolinie dysponowało czterema młynami. Okresy zastoju i regresu ekonomicznego miasta w pierwszej ćwierci XIX wieku związane były z licznymi pożarami drewnianej jego zabudowy. Ostatni wielki kryzys roku 1854 był już natury stricte gospodarczej i wiązał się z upadkiem dotychczasowych tras przewozowych po budowie linii kolejowej i powstaniu nowych przedsiębiorstw metalurgicznych i maszynowych.

RkXOkbriDdGKw

Zdjęcie przedstawia wybrukowaną ulicę z rynsztokami i chodnikami dla pieszych, biegnącą przez jego środek. Po lewej stronie widoczny jest fragment kamienicy dwukondygnacyjnej z balkonem nad wejściem. Balustrada balkonu jest kuta. Po obu stronach ulicy są drzewa. Drewniane, parterowe domy ciągną się aż do katedry Przemienienia Pańskiego, która jest zlokalizowana po prawej stronie w głębi ulicy.

Na strukturę społeczną Garwolina wpływała liczna obecność Żydów, którzy w 1939 roku stanowili 30% ogółu mieszkańców. Rozwój ich osadnictwa w mieście nastąpił po III rozbiorze Polski. W 1827 roku w miejscowości żyło 141 wyznawców judaizmu, w 1862 roku 717, a trzydzieści lat później liczba ta wzrosła do 2182 osób. Podstawę utrzymania większości garwolińskich Żydów stanowiły handel i rzemiosło, niektórzy zaopatrywali miejscowy garnizon, co stało się powodem stawiania im podczas strajków rolnych i demonstracji 1905 roku zarzutu kolaboracji. W 1860 roku gmina żydowska w Garwolinie wzniosła synagogę. Pod koniec XIX wieku wśród wyznawców judaizmu najwięcej było chasydówchasydzichasydów.

Rb1v7G2vYucIW

Zdjęcie przedstawia wybrukowaną ulicę z rynsztokami i chodnikami dla pieszych, biegnącą przez jego środek. Przy chodnikach zasadzone są drzewa. Budynki przy ulicy są drewniane, parterowe, a znajdujący się po prawej stronie fotografii ma ganek. Okna w budynkach mają okiennice, a dachy są dwuspadowe.

Skok demograficzny, jaki nastąpił w Garwolinie, po upadku powstania styczniowego pogłębił przeobrażenia gospodarcze okresu rewolucji przemysłowej. Wzrosła bowiem liczba osadników, w tym Niemców i Rosjan. W 1862 roku żyło w mieście 12 Niemców, a w 1878 roku było ich już 1815 osób. Liczba Rosjan przyrastała wolniej pomimo funkcjonowania carskiej administracji i wojska. W 1878 roku było w Garwolinie 157 osób wyznających różne nurty prawosławia. Ogółem w tym czasie na 93 tysiące mieszkańców 85% było katolikami, a 12% wyznawało judaizm. Po I wojnie światowej liczba mieszkańców przekroczyła 135 tysięcy osób.

R6qBkIDtUFvL0

Zdjęcie przedstawia brukowaną ulicę z chodnikami dla pieszych. Przy chodniku po lewej stronie ustawione są słupy elektryczne po stronie ulicy. Od strony budynków obsadzony jest drzewami. Najbliższy budynek jest drewniany. Dalej znajduje się murowany budynek, który przylega od północy do prostopadłej ulicy. Na rogu tej ulicy po prawej stronie znajduje się piętrowy gmach. Na pierwszym piętrze tego budynku jest narożny balkon. Na parterze znajdują się sklepy. Przed budynkiem stoją ludzie. W dali widać po obu stronach ulicy drewniane domy nakryte dwuspadzistym dachem.

Sytuacja wyznaniowa w mieście kształtowała pozycję Kościoła katolickiego, które dysponowało jedną parafią, erygowanąerygowaćerygowaną w 1466 roku. Pierwotny kościół zniszczony w trakcie potopu szwedzkiego odbudowano w końcu XVII wieku. Spłonął on w 1825 roku i na jego gruzach wzniesiono w latach 1839‑1840 kolejną świątynię, obok której postawiono dzwonnicę. W 1890 roku staraniem księży Adama Sadowskiego i Józefa Oknińskiego stary kościół rozebrano i postawiono do 1894 roku nowy sakralny neobarokowy gmach murowany. Wzniesioną kolegiatę Przemienienia Pańskiego konsekrował w 1900 roku biskup Franciszek Jaczewski. Kościół został wybudowany jako trzynawowa świątynia na planie krzyża z krótkim transeptem. W ołtarzu głównym kolegiaty umieszczono w 1894 roku obraz ukazujący Przemienienie Pańskie autorstwa Wincentego Łukasiewicza. W ołtarzach bocznych zaś znalazły się obraz św. Józefa i namalowany w 1897 roku obraz św. Stanisława Kostki.

R1W5SNukM8zdH

Zdjęcie przedstawia neobarokową świątynię z dwoma wieżami, nakrytymi hełmami z sygnaturką i ozdobione dużymi oknami. Fasada wejściowa jest dwukondygnacyjna podzielona pilastrami i wydzielona gzymsem z balustradą. Wejście jest pod trójkątnym tympanonem ocienionym dwoma kolumnami. Podobny tympanon z czterema kolumnami po dwie po obu stronach okna balkonowego znajduje się na piętrze kościoła. Wejścia do naw bocznych na parterze również naśladują wejście główne.

Słownik pojęć

Powtórzenie

Bibliografia

Borowski Z. (red.), (1980), Garwolin. Dzieje Miasta i Okolicy, Warszawa: Książka i Wiedza.

Ajdacki P., Kałuszko J., Sobociński W., (2004), Garwolin i okolice, Warszawa: Studio Fotografii Przyrodniczej „Hajstra”.

Kordaczuk S., (2016) Tradycja Mazowsza. Powiat Garwoliński. Przewodnik subiektywny, Warszawa: Mazowiecki Instytut Kultury.