Ludzie i miejsca – z dziejów miejscowości i regionu w XIX wieku. Gorlice w XIX wieku

Rozwój przemysłu naftowego na ziemi gorlickiej.

Wypływ ropy w ziemi gorlickiej zaobserwowano już w średniowieczu przy okazji lokacji wielu miejscowości. O jej złożach informował Zygmunta I Starego podskarbi króla Seweryn Boner w 1530 roku. W tym czasie ropę wykorzystywano jako impregnat i smar do wozów, a w medycynie ludowej leczono nią wszelkie choroby skórne u ludzi i zwierząt. Największe zamówienie w epoce przedrozbiorowej na smołę ziemną z Gorlic zrealizowano w 1643 roku, dostarczając ropę na budowę pałacu Ossolińskich w Warszawie celem zabezpieczenia dachu budowli przed deszczem i śniegiem.

Zbieraniem wypływającej z ziemi ropy zajmowali się łebacy, którzy pozyskiwali ją za pomocą związanych ze sobą włosów z końskiego ogona, traw lub zwyczajnych szmat, które wyżymano do wiader, a następnie zlewano do beczek. Paląca się maź rozstawiana w metalowych naczyniach na rozwidleniach dróg umożliwiała jesienną porą powrót kupców do miast. Od czasów Jana III Sobieskiego roponośne grunty traktowano jako „pożytki” nadawane za zasługi wojenne z prawem do zbierania tłuszczów ziemnych z kałuż i otworów zlokalizowanych na powierzchni ziemi. W 1791 roku w pobliżu wsi Siary i Sękowa na ziemi gorlickiej chłopi dzierżawili i eksploatowali takie studnie ropne od właściciela pól Jana Wybranowskiego. Raport o wydobyciu z nich ropy przedstawił Towarzystwu Przyjaciół Nauk w Warszawie Stanisław Staszic w 1814 roku.

Pierwsze przemysłowe wykorzystanie ropy naftowej na ziemi gorlickiej datuje się na rok 1852, kiedy to Stanisław Jabłonowski, właściciel Kobylanki, wybudował w Siarach w tzw. ,,Pustym Lesie” pierwszy szyb naftowy oraz sprowadził górników z Górnego Śląska. Ropę naftową dla rafinerii w Kobylance dostarczał Jan Szymonowicz, właściciel dóbr Sękowa, Siary i Sokół, ze studzien leżących na tzw. ,,Pustym Polu”.

W 1854 roku obfitość terenów roponośnych wokół Gorlic skłoniła lwowskiego aptekarza Ignacego Łukasiewicza do przeniesienia tutaj badań nad destylacją nafty. Ponadto wykorzystując skład apteczny w budynku ratusza Łukaszewicz udoskonalił własny wynalazek lampy naftowej. Dzięki temu uruchomiono w Gorlicach na skrzyżowaniu ulic Węgierskiej i Kościuszki pierwszą na świecie uliczną lampę naftową. Pięcioletnia obecność naukowca w mieście zwiększyła nie tylko liczbę kopalń ropy naftowej, ale i destylarni w Męcinie, Szymbarku i Ropie.

Wyczerpywanie się ropy na powierzchni skłaniało zbieraczy do kopania głębokich studzien zwanych kopankami. Nad nimi budowano szopy z desek dla ochrony przed deszczem i śniegiem. Przy kopaniu wykorzystywano nie tylko kilofy, ale także dynamit, jeśli natrafiono na pokłady kamienia. Ropę wydobywano wiadrami za pomocą kołowrotków lub ręcznymi pompami. Z czasem zaczęto stosować też kierat koński.

Handlem ropą zajmowali się maziarze- grupa chłopskich przedsiębiorców, głównie z Podkarpacia, która docierała swoimi wozami do przewozu beczek z mazią m.in. nad Bałtyk i na Węgry. Centrum maziarstwa znajdowało się we wsi Łosie na Łemkowszczyźnie. Handlowano też produktami przetworzonymi ropy: naftą i asfaltem.

Powstawaniu szybów naftowych sprzyjało prawo austriackie, które od 1854 roku zezwalało każdemu na poszukiwanie ziemnego surowca. Dopiero jednak wybuch „gorączki naftowej” po 1867 roku doprowadził do uwzględnienia w 1884 roku praw właścicieli gruntów roponośnych do wydobywanych na ich ziemi „pożytków”. Dzięki temu zawiązywało się coraz więcej rodzimych spółek wydobywczych i towarzystw naftowych. Pierwsze rządowe wizytacje kopalń ropy naftowej z 1875 roku dowodziły, że w ziemi gorlickiej było ówcześnie już ponad 720 szybów naftowych. Ich głównym posiadaczem był hrabia Adam Skrzyński. Najwięcej kopalń znajdowało się w Siarach i Męcinie Wielkiej. Obok nich zaczęły powstawać rafinerie celem destylacji wydobywanej ropy naftowej. W 1887 roku w ziemi gorlickiej było 15 rafinerii, w tym cztery zlokalizowano w Gorlicach jako mieście powiatowym dobrze skomunikowanym z resztą monarchii austro‑węgierskiej. Benzynę eksportowano do Anglii, Belgii, Holandii, Francji, Niemczech oraz Szwecji.

„Gorączka naftowa” sprzyjała industrializacji ziemi gorlickiej. Wraz z otwarciem linii kolejowej Gorlice -Zagórzany w 1885 roku oraz uruchomieniem w tym samym roku w Krygu Szkoły Wiertaczy i Kierowników Kopalń przyśpieszeniu uległ napływ pracowników do stale powiększającej się liczby zakładów wydobywczych i przetwórczych. Pomagało to również rozwojowi lokalnego rzemiosła, zwłaszcza kowalskiego i zatrudnianiu miejscowych chłopów do usług transportowych.

Gorlice zyskiwały dzięki poważnym dochodom z ropy naftowej. W mieście miało siedzibę w latach 1877‑1893 Galicyjskie Towarzystwo Karpackie, które nadzorowało rafinerie i kopalnie w Krygu, Siarach i Kobylance. Również przez szesnaście lat w Gorlicach działało Krajowe Towarzystwo Naftowe dla Opieki i Rozwoju Przemysłu i Górnictwa Naftowego w Galicji, założone w 1877 roku na Kongresie Naftowym w Lwowie. Wydawało ono w latach 1882‑1886 pierwsze na świecie czasopismo branżowe „Górnik”, w którym omawiano nowinki techniczne, relacjonowano problemy kopalnictwa naftowego w Galicji oraz opisywano miejscowych przedsiębiorców.

Wraz ze wzrostem wydobycia i przetwórstwa ropy naftowej następował równoległy rozwój metod wiercenia szybów i mechanicznego wydobywania ropy. Od 1862 roku pogłębiano kopanki wykorzystując stalowy świder poruszany obrotową siłą mięśni ludzkich, a następnie kieratem konnym. Od 1866 roku zaczęto stosować maszynę parową do napędu wiertnic udarowych. Wiercenie tego typu dzielono na dwa rodzaje: żerdziowe, czyli systemem kanadyjskim i linowe, czyli systemem pensylwańskim. Na ziemi gorlickiej dominowało wiercenie udarowe linowe, polegające na uderzaniu w złoże przy pomocy dłut zawieszonych na linach z obciążnikami do 1200 kilogramów. Ta sama czynność przy użyciu stalowych żerdzi była bowiem kosztowniejsza i ulegała szybszemu zużyciu. Stałym elementem krajobrazu przemysłowego ziemi gorlickiej obok szybów wiertniczych stały się kiwony, czyli pompy służące do wydobywania ropy ze złoża mającego niskie ciśnienie własne. Instalowano je przy wylocie otworu wiertniczego, z którego wydobywano ropę za pomocą pompy wgłębnej. Dokonywało się to przy pomocy wahacza, na którego końcu montowano żerdzie napędzające pompę. Transmisja wahacza dokonywała ruchu posuwisto‑zwrotnego na tłok pompy, co przenosiło urobek z pokładu roponośnego na zewnątrz.

Postęp techniki wierceń wpłynął na zwiększenie wydobycia ropy naftowej w regionie gorlickim w latach 1875 - 1885. Źródła podają, że w roku 1881 wydobyto na tym obszarze, głównie w Siarach i Sękowej, ponad 1500 ton ropy. Po 1889 roku zanotowano spadek w eksploatacji ropy, co wiązało się z odkryciem nowych terenów roponośnych w Borysławiu i przeniesieniu się w ten region części przedsiębiorców. Niemniej choćby prezes Karpackiego Towarzystwa Naftowego Władysław Długosz, który jako pierwszy zastosował głębokie udarowe wiercenie w Borysławiu, w dalszym ciągu inwestował na ziemi gorlickiej. Pomimo iż w Borysławiu dziennie z jednego szybu można było pozyskać 800 ton ropy, to okolica nie miała infrastruktury do jej przesyłu. Nadmiar ropy samoczynnie rozlewał się po okolicznych polach, spływając do potoków. Borysław prosperitę uzyskał dopiero w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku. Ziemia gorlicka natomiast była z końcem XIX wieku dobrze skomunikowana z innymi obszarami monarchii austro‑węgierskiej. Posiadała rozległą infrastrukturę przemysłową i mogła, jak zauważał ekonomista i inwestor naftowy Stanisław Szczepanowski, być wzorem dla innych terenów Galicji, jak się bogacić.

Duże zasługi w rozwoju przemysłu naftowego w Gorlicach położył kanadyjski inżynier William Mac Garvey [czyt.: łiliam mak garwi], inwestujący w poszukiwania pól roponośnych. Jako fachowiec od wierceń udarowych systemem kanadyjskim wprowadził je w swoich kopalniach w zagłębiu gorlickim i borysławskim. Wspólnie z austriackim finansistą Johanem Bergheimem [czyt.: berghaimem] wybudował pod Gorlicami w latach 1883‑1885 Rafinerię Nafty w Gliniku Mariampolskim. Powstałe przy niej warsztaty mechaniczne dały początek w 1890 roku Fabryce Maszyn Wiertniczych i Górniczych ,,Glinik”. Produkowano w niej różne typy maszyn parowych, kotły, wiertnice, pompy i świdry. Wytwarzane urządzenia dla rafinerii ropy naftowej oraz maszyny dla kopalnictwa naftowego eksportowano poza granice monarchii m.in. do Rosji, Rumunii i Meksyku. Do istniejących wydziałów fabryki dobudowano w 1909 roku „odlewarnię żelaza”, znacznie poszerzając w ten sposób możliwości produkcyjne zakładu. Równie pomyślnie prosperowała w tym czasie gorlicka rafineria, która na przełomie XIX i XX wieku miała moc przerobową do 60 tysięcy ton ropy rocznie. Z uwagi na spadek wydobycia w zagłębiu gorlickim do Glinika ropę dowożono koleją z dużych złóż w Borysławiu. Rozrost spółki „Bergheim i Mac Garvey” wiązał się z założeniem przez inwestorów w 1895 roku Galicyjskiego Karpackiego Naftowego Towarzystwa Akcyjnego z siedzibą w Gliniku Mariampolskim. Dzięki uzyskanym koncesjom rozbudowały się miejscowe warsztaty o destylarnię olejową, koksownię, bednarnię, kotłownię parową, destylarnię próżniową, rektyfikację benzyny oraz bocznice kolejowe. Po 1910 roku rozpoczęła też działalność rafineria nafty, olejów, parafiny i kwasów siarkowych. Liczba pracowników osiągnęła w 1900 roku rekordową liczbę 966 osób.

Miasto piękniało w oczach.